@001 ##Buddhist Sanskrit Texts-No. 4## aṡṭasahasrika ##PRAJNAPARAMITA ##With Haribhadra's Commentary Called Aloka Edited by Dr. P.L. VAIDYA PUBLISHED BY THE MITHILA INSTITUTE OF Post-Graduate Studies and Research in Sanskrit Learning Darbhanga 1960## @002 bauddha-saṃskrta-granthāvalī-4 ##Buddhist Sanskrit Texts-No. 4## @003 bauddha-saṃskrta-granthāvalī-4 aṡṭasāhastrikā prajñāpāramitā | haribhadraviracitayā ālokākhyavyākhyayā sahitā | vaidyopāhvaśrīparaśurāmaśarmaṇā sūcyādibhi: saṃskrtā | mithilāvidyāpīṭhapradhānena prakāśitā | śakābda: 1881 saṃvat 2016 aiśavīyābda: 1960 @004 ##Copies of this Volume may be bad, postage paid, from your usual Book-seller or from the Direclor, Mithila Institute, Darbhanga, on pre-payment either in cash, postal Order or M. O. of Rs. 390.00 for Ordinary edition and Rs. 400.00 for Library edition. The entire cost of preparation and production of this Volume has been met out of a subvention kindly placed at the disposal of the Institute jointly by the Government of India (Ministry of Scientific Research and Cultural Affairs) and the State of Bihar Printed by Laxmibai Narayan Chaudhari, at the Nirnaya Sagar Press, 26-28 Kolbhat Street, Bombay 2, and Published by Dr. P. L. Vaidya, for the Director, Mithila Institute, Darbhanga, Bihar.## @005 anukramaṇikā | ##INTRODUCTION IN ENGLISH AND HINDI...IX ABBREVIATIONS...XXXVII## (a) aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā... 1-262 1 sarvākārajñatācaryā...1 2 śakraparivarta:... 17 3 aprameyaguṇadhāraṇastūpasatkāraparivarta:... 25 4 guṇaparikīrtanaparivarta:...48 5 puṇyaparyāyaparivarta:...52 6 anumodanāpariṇāmanāparivarta: ... 69 7 nirayaparivarta:...86 8 viśuddhiparivarta:...93 9 stutiparivarta:...100 10 dhāraṇaguṇakīrtanaparivarta:...104 11 mārakarmaparivarta:...115 12 lokasaṃdarśanaparivarta:...125 13 acintyaparivarta:...138 14 aupamyaparivarta:... 142 15 devaparivarta:... 146 16 tathatāparivarta:...153 17 avinivartanīyākāraliṅganimittaparivarta:...161 18 śūnyatāparivarta:...170 19 gaṅgadevībhaginīparivarta:... 175 20 upāyakauśalyamīmāṃsāparivarta:...183 21 mārakarmaparivarta:...191 22 kalyāṇamitraparivarta:...197 23 śakraparivarta:...203 24 abhimānaparivarta:...206 25 śikṡāparivarta:... 210 26 māyopamaparivarta:...215 @006 27 sāraparivarta:...220 28 avakīrṇakusumaparivarta:...226 29 anugamaparivarta:...235 30 sadāpraruditaparivarta:...238 31 dharmodgataparivarta:...253 32 parīndanāparivarta:...260 prathamaṃ pariśiṡṭam-prajñāpāramitāpiṇḍārtha:...263 (ā) ālokavyākhyā...267 1. sarvākārajñatācaryāparivarta:...267 1 sarvākārajñatādhikāra:...267 2 śakraparivarta:...329 2 mārgajñatādhikāra:...329 3 aprameyaguṇadhāraṇa-pāramitā-stūpasatkāraparivarta: 354 4 guṇaparikīrtanaparivarta:...375 5 puṇyaparyāyaparivarta:...380 6 anumodanāpariṇāmanāparivarta:...385 7 nirayaparivarta:...397 8 viśuddhiparivarta:...403 3 sarvajñatādhikāra:...405 9 stutiparivarta:...412 4 sarvākārābhisaṃbodhādhikāra:...415 10 dhāraṇaguṇaparikīrtanaparivarta:...421 11 mārakarmaparivarta:...430 12 lokasaṃdarśanaparivarta: 435 13 acintyaparivarta:...445 14 aupamyaparivarta:...448 15 devaparivarta:... 450 16 tathatāparivarta:...456 17 avinivartanīyākāraliṅganimittaparivarta: 474 18 śūnyatāparivarta:...482 19 gaṅgadevībhaginīparivarta:...488 20 upāyakauśalyamīmāṃsāparivarta:...496 @007 5 mūrdhābhisamayādhikāra:...498 21 mārakarmaparivarta:...500 22 kalyāṇamitraparivarta:...503 23 śakraparivarta:...506 24 abhimānaparivarta:...507 25 śikṡāparivarta:...508 26 māyopamaparivarta:...510 27 sāraparivarta:...514 28 avakīrṇakusumaparivarta:...519 29 anugamaparivarta:...526 6 anupūrvābhisamayādhikāra:...532 7 ekakṡaṇābhisamayādhikāra:...532 8 dharmakāyādhikāra:...534 30 sadāpraruditaparivarta:...543 31 dharmodgataparivarta:... 548 32 parīndanāparivarta:...556 dvitīyaṃ pariśiṡṭam-abhisamayālaṃkārasya ślokasūcī 559 trtīyaṃ pariśiṡṭam-ālokasthaślokoddharaṇasūcī...563 caturthaṃ pariśiṡṭam-ālokastha-sūtrādināmasūcī...565 pañcamaṃ pariśiṡṭam-prajñāpāramitā-śabdakoṡa:...567 @008 [##blank##] @009 ##INTRODUCTION 1. THE OLDER EDITIONS OF## aṡṭasāhasrikā ##The## aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā ##was first edited by Rejendra- lal Mitra (R in marginal references) and published in Biblio- theca Indica, Calcutta, 1888. This edition was based on six Mss. five of which were obtained by different scholars from Nepal and one was a Bengali transcript of a Nepalese original. The oldest dated Ms. bears the date 1061 A. D.; one of the Cambridge Mss. is held by Rajendralal Mitra to bear the date of 1020 A.D., while Bendall thinks that its date to be A.D. 1155 or 1255. Two more Mss. used by Rajendralal Mitra are copies prepared in Nalanda or its neighbourhood in the reigns of Govinda and## rāma ##of the## pāla ##dynasty of Bengal-Bihar. No new Mss. of this work have come to light, though copies are often prepared in Nepal. The result is that we have no more sources to check the text and fill in the gap indicated in the footnote on page 220 of this edition. However, the contents of the original were not much different from what we have them today, or what Haribhadra, its commen- tator, had before him in the 8th or 9th century A.D. This Hari- bhadra records a few variants in his work, but they are not mate- rial and only vagaries of scribes. So, barring the only lacuna on page 229 of this edition, the text of## aṡṭasāhasrikā ##is uniformly handed down by tradition. The edition of Rajendralal Mitra, being the first in the field when critical studies of Buddhist Sanskrit literature were still in infancy, is, however, marred by a number of misprints. Professor Wogihara, the editor of Haribhadra's commentary called## āloka, ##thought it necessary to re-edit the text in the earlier edition for the benefit of his readers. (1932-35 A.D.). This text in Roman characters along with## āloka, ##also in Roman script, has proved to be a good check (W in marginal references). I, therefore, prepared my text carefully comparing the two versions thus made available, and further checked it by reference to the Commetary## āloka. ##Dr. G. Tucci also has published the bare text of## āloka ##in his edition in GOS, Baroda, 1934. The Ms. material in both these editions for the commentary is almost the same, yet, I must admit that Wogihara's text is superior to that of Tucci. I, naturally, had the advantage of consulting both these editions in preparing my text. Nobody, however, should forget to mention the deep @010 debt of gratitude to Rajendralal Mitra for his editio princeps, as well as to Wogihara and Tucci. The Present edition, thus, of the## aṡṭasāhasrikā ##and its commentary## āloka ##by Haribhadra is a co-ordinated edition with few additional features such as additional references to quotations and an index of technical terms and their interpretations mostly as they are given by Haribhadra Inci- dentally, I may state here that the correct name of the author of the Commentary called## āloka ##is Haribhadra and not## siṃhabhadra ##as stated by Dr. N. Dutt in his introduction to## pancaviṃśati- sāhasrikā ##(P. viii).## 2. prajñāpāramitā ##LITERATURE There is a very large mass of Buddhist literature going under the name of## prajñāpāramitā. ##Professor Ryusho Hikata of Kyushu University has recorded in his Introduction to## suvikrānta- vikrāmi pariprcchā prājñāpāramitāsūtra, ##Fukuoka, Japan, 1958, as many as 27 works going under this name. All of them are not available in original Sanskrit. Some of them are known from their Tibetan translations, some from Chinese Translations and some from both. I give below the names of works of this class, classifying them under three groups, Sanskrit, Tibetan and Chinese. a) Works under this group are known to exist in their origi- nal form in Sanskrit, published fully or in part. They are:## 1. śatasāhasrikā, ##edited by Pratapchandrā# ghoṡa, ##Bibliotheca Indica, Calcutta, 1912; not yet completed, only 14 chapters of it are so far published. TTP No. 220 (I); T No. 8.## 2. pañcaviṃśatisāhasrikā, ##edited in part by Dr. Nalinaksa Dutt (chapter I only) in Calcutta Oriental Series, No. 28, Cal- cutta, 1934. TTP No. 220 (2); T Nos. 9 and 3790, the latter translation agreeing with printed Sanskrit text.## 3. aṡṭasāhasrikā, ##edited by Rajendralal Mitra in BI, Cal- cutta, 1888. The text is also contained in Wogihara's edition of## abhisamayālaṃkārāloka ##of Haribhadra, Tokyo, 1932-35; BST No. 4. The work has been translated several times in Chinese. See TTP Nos. 220 (4), 224, 225, 227, 228, the earliest is dated 382 A. D.; T No. 12.## 4. sārdhadvisāhasrikā, ##also called## suvikrāntavikrāmipariprcchā, ##edited by T. Matsumoto, chapter I, in Bonner Orientalische Studien, Stuttgart, 1932; chapter II, in Festschrift Kahle, Leiden, 1935, and complete text, Tokyo, 1956; a new edition by R. @011 Hikata, Japan, 1958. I propose to publish a co-ordinated edition in## devanāgarī ##in BST No. 17## (mahāyāna-sūtra-saṃgraha, ##Vol. I); TTP No. 220 (16); T No. 14## 5. saptaśatikā, ##also called## mañjuśrīparivarta, ##edited by G. Tucci, Rome, 1923; also by J. Masuda (first half only) in the Journal of Taisho University, Tokyo, 1930. I propose to publish a co-ordinated edition in## devanāgarī ##in BST No. 17## (mahāyāna sūtra-saṃgraha, ##Vol. I); TTP Nos. 220 (7), 232, 233; T No. 24.## 6. triśatikā, ##popularly known as## vajracchedikā, ##edited by Max Muller, Oxford, 1881. I propose to include this text, collated with Dr. Dutt's edition from Gilgit MSS., and published in Minor Buddhist Texts, Rome, 1956; see TTP Nos. 220 (a), 235, 236, 237, 238, 239, the earliest translation in Chinese being dated 402-412 A. D.; T No. 16. A Khotanese version is also available in the edition of Sten Konow in Manuscript Remains found in Eastern Turkestan, Oxford, 1916.## 7. adhyardhaśatikā, ##also called Naya, edited by E. Leumann, Strassburg, 1912, and again in the Journal of Taisho University, Tokyo, 1930. I propose to include the Sanskrit text in BST No. 17## (mahāyāna-sūtra-saṃgraha, ##Vol. I); TTP No. 220 (10), 240, 242, 243, 244; T Nos. 17 and 489. In Tibetan it is also called## śrī-paramādyā-nāma-mahāyāna-kalparāja ##(T No. 487),## śri paramādya-mantra-kalpakhaṇḍa ##(T No. 488), and## śrī vajra- maṇḍalālaṃkāra nama mahātantrarāja ##(T No. 490).## 8. prajñāpāramitāhrdaya-sūtra, ##edited by Max Muller, Oxford 1884. I propose to include it in BST No. 17## (mahāyāna-sūtra- saṃgraha, ##Vol. I); TTP Nos. 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257; T No. 21.## 9. kauśikaprajñāpāramitā, ##edited by E. Conze in Sino-Indian Studies, Vol. V, ii, Calcutta, 1956. I propose to include the## devanāgarī ##version of this work in BST No. 17## (mahāyāna-sūtra- saṃgraha, ##Vol. I); TTP No. 249; T No. 19.## 10. svalpākṡarā, ##edited by E. Conze in Sino-Indian Studies, Vol. V, ii, Calcutta, 1956. I propose to include the## devanāgarī ##version of this work in BST No. 17## (mahāyāna-sūtra-saṃgraha, ##Vol. I); TTP No. 258; T No. 22.## 11. ratnaguṇasaṃcayagāthā. ##This is a small text of 14 stanzas published in BB, st. Petersburg, Russia. @012 (b) In addition to the above-mentioned texts of## prajñāpāra- mitā, ##TTP as well as Tohaku Catalogue mention the following:-## 1. aṡṭādaśasāhasrikā. ##A few fragments of this work in Sanskrit are edited by Sten Konow in Arch. Survey of India, No. 69. TTP No. 220 (3); T No. 10.## 2. pañcapāramitānirdeśa. ##The Sanskrit text is not yet traced, but it is known from both Chinese and Tibetan translations. TTP No. 220 (11-15); T No. 18.## 3. pañcāśatkā prajñāpāramitā. ##No Sanskrit text has yet been traced, but it is known from both Chinese and Tibetan sources. TTP No. 248; T No. 18.## 4. pañcaśatikā, ##as above; TTP No. 260; T No. 15. (c) The following works are known only from Chinese sources:-## 1. devarājapravara prajñāpāramitā, ##as above; TTP No. 220 (6). 2. A## prajñāpāramitā, ##probably## daśasāhasrikā. ##TTP No. 220 (5).## 3. nāgaśrī prajñāpāramitā; ##TTP No. 220 (8). 4. TTP Nos. 245 and 246; TTP No. 247; TTP No. 259; and TTP No. 261. These four texts are known only from Chinese sources. Professor Hikata mentions one text called## prajñāpāramitā- nāmāṡṭaśataka ##(TTP No. 230 and T No. 25) but it seems to be a Stotra giving 108 names of## prajñāpāramitā. ##(a) Besides the above-mentioned works, Tohoku Catalogue mentions a few more texts such as:## 1. ekākṡarīmātā: T No. 23. 2. sūryagarbhā: T No. 26. 3. candragarbhā: T No. 27. 4. samantabhadrā: T No. 28. 5. vajrapāṇi: T No. 29. 6. vajraketu: T No. 30. @013 3. COMMENTARIES ON## prajñāpāramitā ##There seems to have been a vast literature on## prajñāpāramitās ##in the form of commentaries. I have already given in this Volume Haribhadra's commentary on## aṡṭasāhasrikā ##called## āloka ##which also embodies the text of## abhisamayālaṃkāra ##of## ārya maitreya- nātha. ##This commentary on the text is a mine of information Although this commentry is written from the point of view of## yogācāra ##or## vijñānavāda ##School of Buddhists, it has reffered to several other commentators from his own school as well as from the## mādhyamika ##school which is there designated as## ekanayavādin. Haribhadra often refers to previous comentators by phrases like## pūrvā- cāryā: anye, apare, ārṡam ##and also to names like## nāgārjuna ##and## āryadeva ##from the## mādhyamika ##school. He records on page 306 a funny story how## asaṅga ##was unable to understand the text of## aṡṭasāha- srikā ##and how## maitreyanātha, ##to help him very compassionately, undertook to compose a short summary of the text, now known as## abhisamayālaṃkāra ##in eight chapters and in 274 verses. It was only then that## asaṅga ##could write a commentary known as## bhāṡya. ##Vasubandhu also wrote a commentary called paddhati. After him## ārya ##Vimuktisena wrote a commentary called## vrtti ##and Bhadanta Vimuktisena (to be distinguished from## ārya ##vimukti- sena) wrote ā# vārtika. ##This latter writer is followed by Hari- bhadra who wrote his commentary called## āloka, ##using his prede- cessors' works and quoting profusely from all of them. It is thus clear that both## mādhyamika ##school and## yogācāra ##school had a tradition of commentaries on## aṡṭasāhasrikā, ##the first school being represented by## nāgārjuna ##and## āryadeva ##and the second by## maitreyanātha, asaṅga, ##Vasubandhū#, ārya ##Vimuktisena, bha- danta Vimuktisena and Haribhadra, the pupil of Vairocana- bhadra. Except Haribhadra's commentary called## āloka ##no other work of this class has yet been discovered in the original sanskrit, but they are known to exist in Chinese and Tibetan translations. Haribhadra's commentary, though avaiable for the last 25 years has not yet received the attention of scholars it deserves. We get for the first time from this work a lot of first-hand information on the teaching of## yogācāra ##School from a pre-## śaṃkara ##writer. 4. HARIBHADRA Haribhadra, whose commentary on## aṡṭasāhasrikā ##we have included in this volume, is a great and critical scholar of## yoga- @014 cāra ##School of Buddhists. He used various Mss. available to him in his days to fix the text of## aṡṭasāhasrikā ##and recorded variants from them in his commentary. As has been remarked above,## aṡṭasāha- srikā ##was a highly valued and respected text among both the schools of## mahāyāna ##Buddhists, and hence no really important variants are found in it. Haribhadra studied under Vairocana- bhadra, the follower of## asaṅga. ##He used the commentaries on## aṡṭa- sāhasrikā ##by## nāgārjuna ##and## āryadeva ##of the## mādhyamika ##school, as well as those of## asaṅga, ##Vasubandhu,## ārya ##Vimuktisena and Bhadanta Vimuktisena of the## yogācāra ##school, and profusely quoted from them. We find in his work frequent references to the views of the above writers as also of## pūrvācāryā:, eke, anye, apare, kecit, ##some of which belonged to his own school which he would not hesitate to stamp with the remark## taccintyam, ##showing thereby an honourable and honest disagreement with them. It appears from the following passage that there were some commentaries on## aṡṭasāhasrikā ##which misinterpreted the text:## evameva kārikāśāstraprāmāṇyādbhāvādhyāhārapadādibhirabhi samayakramānurūpo granthārtho vācya: | tataśca kenacidabhisamayālaṃkārapāṭhaṃ bāhulyenānyathā krtvā `pratibhātu te subhūte' ityādivākyamārabhya asyā mātu- ryadasaṃbaddhaṃ samyaksamudāyāvayavārthānabhidhānādvyākhyātam, tat santa eva jñātumarhantīti nopanyasya nirākrtam | (p. 542). ##His respect for## maitreyanātha's abhisamayālaṃkāra ##knew no bounds. He named his commentary on## aṡṭasāhasrikā ##as## abhisamayālaṃkārāloka ##incorporating in it the entire text of## abhisamayālaṃkāra. ##He differed in some respects, with the views of former## ācāryas ##of his own school like## dignāga. ##The discussion on the## ṡoḍaśakṡaṇa ##theory against## pañcadaśakṡaṇa ##theory is one such point, although he profusely cited from that## ācārya's ##work## prajñāpāra- mitāpiṇḍārtha. ##It is to be regretted that we have so little information about the personal history of this great scholar. He was a well-known Buddhist monk living in a famous monastery called## trikūṭaka- vihāra, ##established by the generosity of## karuṇādeva, ##which became a great seat of learning. The commentary was written during the reign of## dharmapāla, ##probably in the last quarter of the 8th century A.D. (776-808). It seems to be that the age of the commentary may be roughly put between 800 and 808 A.D., or slightly earlier.## @015 ##4. THE ORIGINAL HOME OF## prajñāpāramitā ##LITERATURE There are certain reference in the text of## aṡṭasāhasrikā ##which suggest that this literature must have originally sprung up in the South from which it spread to the East and thereafter to the North. We thus find the following passage in this work which runs as follows:-## ibhe khalu puna: śāriputra ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktā: sūtrāntāstathāgatasyātyayena dakṡiṇāpathe pracariṡyanti, dakṡiṇāpathātpunareva vartanyāṃ pracariṡyanti, vartanyā: punaruttarapathe pracariṡyanti | navamaṇḍaprāpte dharmavinaye saddharmasyāntardhānakālasamaye samanvāhrtāste śāriputra tathāgatena kulaputrā: kuladuhitaraśca | tasmin kāle ye imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayi- ṡyanti upadekṡyanti uddekṡyanti svādhyāsyanti, antaśo likhitvā pustakagatāmapi krtvā dhārayiṡyanti, jñātāste śāriputra tathāgatena, adhiṡṭhitāste śāriputra tathāgatena, drṡṭāste śāriputra tathāgatena, vyavaloki- tāste śāriputra tathāgatena buddhacakṡuṡā | iyamapi bhagavan prajñāpāramitā evaṃ gambhīrā paścime kāle paścime samaye vaistārikī bhaviṡyati uttarasyāṃ diśi uttare digbhāge | ye tatra śāriputra uttarasyāṃ diśi uttare digbhāge imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā atra prajñāpāramitāyāṃ yogamāpatsyante, te vaistārikīṃ kariṡyanti | ##(page 112) In the above pasage the word## vartanī ##seems to be interpreted as East in Sanskrit and Tibetan traditions (Haribhadra equates## vartanī ##with## pūrvadeśe); ##but according to Chinese tradition it is equated with## varuṇī ##which means West. The question does not affect the spread of## prajñāpāramitā ##to the North or its origin in the South. It is thus clear that the origin of PP is not to be found in Magadha, but in the South. It is an admitted fact that this literature was popular in the North and North-east. The Western region of India was dominated by the## theravāda ##literature in Pali as inscriptional evidence proves. We have not yet discovered Sanskrit Buddhist literature in Western India. It must be said, however, that it was made popular by## nāgārjuna ##in Kashmir, i.e. North-west. It is, however, wrong to assume or suggest that## nāgārjuna ##was the author of PP because he himself was a Southerner; he was, however, the first comme- ntator of## prajñāpāramitā ##literature. His commentary was translated into Chinese in 405 A.D. under the names## mahāprajñā- pāramitāśāstra ##or## mahāprajñāpāramitāsūtravibhāṡā ##(Ta-chih- to-lun). 5. THE ORIGINAL FORM OF## prajñāpāramitā ##From titles of works going under the name of## prajñāpāramitā ##given above, it will be seen that extent and volume of these works varies from one hundred thousand stanzas (of 32 syllables) to a @016 few stanzas (300 to 14). Which of these texts is original and whether the texts got enlarged or abridged in course of time to suit the capacity or mental equipment of the devotee, is a perplexing problem, and should be studied without any pre-occu- pation. Let us therefore take into consideration the views of older commentators like Haribhadra which may be styled as the tradi- tional view. Haribhadra says:-## padaparamavistararucisattvānugrahārthaṃ deśitā āryaśatasāhasrikā | sarvārthasaṃgraheṇa madhyarucivipañcitajña- sattvānukampayā āryapañcaviṃśatisāhasrikā deśitā | tasyāśca sarvārthopasaṃhāreṇa uddhāṭitajñasaṃkṡiptaruci- sattvahitodayena āryāṡṭasāhasrikā bhāṡitā iti, (pp.274-75). yathoktamabhidheyam āryaśatasāhasrikāprajñāpāramitādisūtrārtha bodhicittāvavādādipratipattirūpam aṡṭā- vasthābhedabhinnaṃ sarve saṃkṡiptarucaya: sattvā: sukhena pratipadyantāmiti aṡṭasāhasrikāṃ bhagavatīṃ deśitavān, (p.289). ##It should be noted that Haribhadra nowhere uses the expre- ssion enlargement## (vistāra) ##or abridgement## (saṃkṡepa). ##He simply states the purpose for which larger and shorter versions existed in his days. So there is no mention of any body who has enlarged or abridged these texts. At the same time it appears that he attaches utmost importance to the form of## aṡṭasāhasrikā. ##Similarly,## dignāga ##also holds the same view in his## prajñāpāramitāpiṇḍārtha: itthamaṡṭasahasrīyamanyūnārthairyathoditai: | granthasaṃkṡepa iṡṭo'tra ta evārthā yathoditā: || ##Both these writers selected for treatment and comment the text of## aṡṭasāhasrikā ##as the most important for all practical purposes. As the entire texts of## śatasāhasrikā ##and## pañcaviṃśatisāhasrikā ##are not yet available to scholars, the question cannot be finally resolved today. The reader may however note the fact that Hari- bhadra makes use of the text of## pañcaviṃśatisāhasrikā ##to clarify knotty points in## aṡṭa. (##see for instance, pp. 290, 291 etc.) or, going still further, I may say that he uses that text as amplification or explanation or a form of commentary on## aṡṭa. ##It is obvious that the kernel of this literature is to be sought in a shorter text explaining in brief the doctrine of## prajñāpāra- mitā ##in the simplest form. I may point out to the reader that he should study chapter 31 of## aṡṭasāhasrikā, ##namely Dharmodgata's sermon to## sadāprarudita, ##and more especially para 1 on page 259 which appears to me the oldest and simplest form of the doctrine. The entire literature of## prajñāpāramitā ##is tiringly verbose, even in its shorter recensions. The Buddhist monk is @017 never tired of using the same expressions, and never took into account wastage of time and words, not to speak of paper and ink, which commodities were not liberally available in those days. The shorter forms of## prajñāpāramitā ##in later times were being used as charms to protect the wearer from evil spirits and were even styled as## dhāraṇīs. ##E. Conze in his article "Tantric## prajñā- pāramitā ##Texts" in Sino-Indian studies, Vol. V, part 2, pp 100-122, has given a list of such texts. I am giving in## mahāyāna-sūtra- saṃgraha, ##Vol. I in this Series a few of them by way of sample. These texts were copied on birch-bark, put into a casket and worn on arms by devotees to ward off evil spirits. Even## vajracchedikā ##is so worn, not to speak of## kauśika ##or## svalpākṡarā. ##I have already suggested above that the oldest and shortest text of## prajñāpāramitā ##is to be found in chapter 31 of## aṡṭasāhasrikā. ##This work is held in highest reverence by## mahāyāna ##Buddhists, and is called in various terms showing their reverence such as## buddhanetrī, jinajananī, mātā ##etc. and, if I may say so, treated with even greater reverence than the person of Buddha, because Buddhahood itself is dependent upon## prajñāpāramitā, ##the relation of this text to Buddha being first as cause and then as effect. There are places in the body of the text of## aṡṭasāhasrikā ##where the same topic and same expressions are used a number of times just to impress upon the reader the value of its contents. In relation to## aṡṭasāhasrikā, ##the## pañcaviṃśatisāhasrikā ##is called## madhyamā jinajananī, ##and## śatasāhasrikā ##as the## mūla. ##However, all Buddhist writers from## nāgārjuna, āryadeva, maitreyanātha, asaṅga, ##Vasubandhu,## dignāga, ##down to Haribhadra concentrated their energies in interpreting## aṡṭasāhasrikā ##only, because it con- tained, in a convenient form, all topics of the## prajñāpāramitā, ##neither more nor less, as## dignāga ##says in his## piṇḍārtha: itthamaṡṭasahasrīyamanyūnārthairyathoditai: | granthasaṃkṡepa iṡṭo'tra ta evārthā yathoditā: || ##So, in view of these writers, the other shorter versions like## suvikrāntavikrāmipariprcchā ##are abridgements of the original## aṡṭasāhasrikā. ##To me, however, it does not appear to be all correct. It is true that the general features of## prajñāpāramitā ##are found therein as well, but they assume the form in which the interlocutor like## suvikrāntavikrāmin, manjuśrī, devarāja ##etc. were interested. The traditional view, therefore, seems to take## śatasāhasrikā ##as the original and all others as its abridgements. @018 The modern view represented by Winternitz and others is that## aṡṭasāhasrikā ##is the original## prajñāpāramitā ##and## pañcaviṃśati, śati, śata ##etc. are its enlargements and## suvikrāntavikrāmin ##and others its abridgements. Their view is based upon the fact that it is this text on which all great Buddhist writers from## nāgārjuna ##down to Haribhadra have concentrated their attention, and that is a text of fair proportion and size. I have already indicated above that Haribhadra uses## pañcaviṃśati ##as a sort of commentary on## aṡṭasāhasrika ##to illustrate terse and knotty points. I go with the view of moderners as it seems to be more rational than that of the traditional school. 6. INFLUENGE OF## abhisamayālaṃkāra ##ON PP LITERATURE The## abhisamayālaṃkāra ##of## maitreyanātha ##(latter half of second century or first half of third century), otherwise known as## prajñāpāramitopadeśaśāstra, ##which is a short work in eight chapters and in 274 stanzas, has exercised great influence, not only over the interpretation but also on the text-tradition of PP literature as it is available today.## maitreyanātha, ##whose personality is still shrouded in obscurity, is held in high reverence in the## yogācāra ##school of Buddhists, who regard him as its founder, just as## nāgārjuna ##is so held by the## mādhyamika ##School of Buddhists. Haribhadra in his## āloka ##records an amusing story how he helped## asaṅga ##in interpreting the text of## aṡṭasāhasrikā ##and the purpose of the composition of## abhisamayālaṃkāra: tathā hi śrūyate-viditasamastapravacanārtho labdhādhigamo'pyāryāsaṅga: punaruktabāhulyena, apunarukta- pradeśe'pi pratyekapadavyavacchedādarśanena, gāmbhīryācca prajñāpāramitārthamunnetumaśakto daurmanasyamanuprāpta: | tamuddiśya maitreyeṇa bhagavatā prajñāpāramitāsūtraṃ vyākhyātam, abhisamayālaṃkārakārikāśāstraṃ ca krtam | tacchrutvā punarāryāsaṅgena ācāryavasubandhuprabhrtibhiśca vyākhyātam | (p. 306). ##Haribhadra also states that his own interpretation of## aṡṭa- sāhasrikā ##represents the best traditional interpretation:## "sūtraṃ sūtrāntarānusāreṇa vyākhyātavyam" iti bhagavadvacanādeva pañcaviṃśatisāhasrikānusāreṇa pūrvācāryavasubandhuprabhrtivyākhyākramamāśritya abhisamayālaṃkārānurodhena ca...vyākhyātamidam | (p.306) ##Haribhadra's commentary incorporates in it the entire text of## abhisamayālam*kāra ##and is named## abhisamayālaṅkārāloka. ##Let us therefore examine the nature and purpose of the compo- sition of this short work.## abhisamayālaṃkāra ##analyses the con- tents of## aṡṭasāhasrikā ##into eight topics like## sarvākārajñātā, mārga- jñatā, ##etc., and gives in verses the summary of this voluminous work in such a way as would enable the reader to keep in memory @019 the analysis. Haribhadra at any rate uses this text in this manner. After interpreting passages of the text of## aṡṭasāhasrikā, ##he inveriably invokes the authority of## abhisamayālaṃkārakārikā ##with intro- ductory remark## tathā coktam. ##He does not interpret the## kārikās, ##as after reading the foregoing commentary that was needless, although his commentary is named## abhisamayālaṃkārāloka, ##This is why the## kārikās ##go under the name of## prajñāpāramitopadeśa- śāstra. ##As this work was of immense use for the interpretation, not only of## aṡṭasāhasrikā ##but also of other works belonging to literature of the PP class, it played an important role in preserv- ing the traditional interpretation as well as its textual tradition. We thus find its first stanzā# yā sarvajñatayā ##(wrongly ascribed to Hari- bhadra by Prof. Hikata) etc. at the beginning of all Mss. of## śatasāhasrikā ##and at the end of## suvikrāntavikrāmipariprcchā. ##In the case of## pañcaviṃśati, ##the Mss. record in colophon of every chapter## abhisamayālaṃkārānusāreṇa saṃśodhitāyām. ##It should also be noted that all## pañcavaṃśati ##Mss. available today divide the work into eight chapters corresponding to the eight topics or## adhikāras ##of## abhi- samayālaṃkāra, ##while## śata, ##has got 72 chapters and## aṡṭa, 32 chapters. I do not therefore believe that the available text of## pañca- viṃśati ##has undergone any textual tampering or modification to suit the contents of## abhisamayālaṃkāra, ##but that its subject- matter was recast and presented under eight chapters to corres- pond to the eight## adhikāras ##of## abhisamayālaṃkāra. ##This seems to be the correct interpretation of## abhisamayālaṃkārānusāreṇa saṃśodhitāyām. ##7. THE QUESTION OF AUTHORSHIP OF## prajñāpāramitāstava ##In the beginning of all Mss. of## aṡṭasāhasrikā, pañcaviṃśati ##and## suvikrāntavikrāmi ##PP. there is a set of 20 stanzas in## anuṡṭubh ##metre in praise of## prajñāpāramitā. ##They are not found at the beginning of## śatasāhasrikā. ##Scholars, I hope, will agree with me that they are not an intrinsic part of the text of these works. Haribhadra's commentary included in this Volume does not comment on them, which fact shows that these stanzas did not form part of## aṡṭasāhasrikā ##in his days. I have therefore excluded them from my text of## aṡṭa. ##and relegated them to foot-notes. Now who is the author of this## prajñāpāramitāstava ? ##My own view is that its author is## nāgārjuna, at the beginning of whose commentary on## aṡṭa. ##it is found. Professor H. Ui has suggested @020 that these stanzas are composed by## rāhulabhadra, ##pupil of## ārya- deva. ##and put by him at the beginning of## nāgārjuna's ##commen- tary. Unfortunately this commentary is available in Chinese translation only, and it is difficult for me to say anything defi- nitely on the authenticity of the work. But I think it would be an audacity on the part of## rāhulabhadra ##to put his own stanzas in the work of his Paramaguru that## nāgārjuna ##was. I am, therefore, inclined to reject Professor Ui's view about## rāhulabhadra's ##authorship of these stanzas at once. If style is an indication of the authorship, I would request the reader to compare the style of these stanzas with that of## catu:stava ##of## nāgārjuna, ##and I am sure he will be convinced that they must be from the pen of## nāgārjuna. ##8. CONTENTS OF## aṡṭasāhasrikā ##The## aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā ##is divided into 32 chapters. It is uneven in style, composition and contents, and is a queer admixture of narration, philosophical treatment, advantages of the study of the work, and likely obstacles in the way of acquiring its knowledge.## prājñā ##means highest wisdom or perfect knowledge. The portion of our text devoted to this topic is comparatively small. A large portion is devoted to other topics, like difficulties in obtaining a right type of teacher and also a duly trained dis- ciple. The disciple should have practised and acquired perfec- tions in## dāna ##(generosity),## śīla ##(good behaviour)##, samādhi ##(con- centration of mind)## dhyāna ##(meditation), ##and## vīrya ##(energy or strength of mind or effort) before he is qualified to possess## prajñā, ##which thus is a knowledge of all types and forms called## sarvākārajñatā. ##Such a knowledge must necessarily have a pre- liminary course of discipline. The seeker must have the impetus to attain the bodhicitta, desire to obtain knowledge of Buddha. There will certainly be obstacles which the seeker must overcome. Some three chapters of the work are devoted to these obstacles at three different stages, and called## mārakarma, ##acts of## māra, ##the evil spirit, viz., chapters 11, 21 and 27.## prajñāpāramitā ##is some- times styled as means (as in chapters 7 and 22) as well as an end. Two full chapters are devoted to the praise of## prajñāpāramitā, ##viz., 9 and 10, and also in numerous other places through- @021 out the work. Most of the characteristics of## prajñā ##are negative in form. We are not told so much how this knowledge of## prajñā ##is to be acquired, but we are told what it is not. This form of treatment is common to so many tenets of Buddhism, primitive as well as developed,## hīnayāna ##or## māhāyāna, ##but in this respect this text or texts of this class put into back ground any other work, Brahmanic as well as Buddhistic. It is, however, easy to understand why this is so. We know the four basic truths of Buddhism,## du:kha, ##samudaya nirodha and## mārga, ##knowledge of which leads to## nirvāṇa. ##This## nirvāṇa ##is always equated with pratītyasamutpāda ##on the one hand and## śūnyatā ##on the other. This## śūnytā ##attempts to eschew from our mind all notions, vikalpa and vicara, doubts, and reflections. When our mind is freed from these, it acquires the knowledge of## śūnyatā. ##Negation is the best form to attain this state of mind, which thus plays an important role in the description of## śūnyatā ##or## prajñāpāramitā. ##However, it is dangerous to cling to this## śūnyatā ##or## prajñāpāramitā ##as the doctrine for the attainment of salvation.## prajñāpāramitā ##texts, therefore, have evolved a corollary and it is## : na śūnye carati nāśūnye carati, carati prajñāpāramitāyām; ##or## sarvadharmānupalabdhitayā prajñāpāramitānupalabdhitā; ##or## sarvadharmācintyatayā prajñāpāramitācintyatā. ##The primitive illustrations which this text uses for clarification of this point will be found on pages 253-255, and the primitive text on## prajñāpāramitā ##on page 229, II.3-16. This does not mean in practice the negation of all rules of good conduct or acts of piety. One is to worship Buddha and holy places, the teacher and other holy persons, with all worldly means like flowers etc. One should also practise liberality towards monks, nuns and other fellow-creatures, cultivate virtues, meditate upon the true nature of things as due to the law of conditional existence. It is by such means that one can acquire the perfect or transcendental knowledge. Ethically the possession of such transcendental knowledge envisages the practice of all virtues including universal friend- ship and compassion to all, and philosophically it helps to take the stand of a magician who realises the true nature of things created by his magic as neither true nor untrue## (māyāpuruṡavatsthātavyam). @022 aṡṭasāhasrikā ##I have already spoken above about the influence of## maitreya- nātha's abhisamayālaṃkāra ##on the interpretation of## prajñā- pāramitā ##texts. Haribhadra naturally follows this text as authority for his interpretation, and gives on page 277 a brief analysis of## aṡṭasāhasrikā ##into eight sections, and again a detailed analysis on pages 278-281. We should note that## abhisamayālaṃkāra ##does not cover the last three chapters of## aṡṭasāhasrikā because, as Haribhadra says, they are easy. The reader should keep this analysis before him to steer clear of the perplexities of a bewildering and verbose text abounding in repetitions. Poona-2 25-11-19 P.L. VAIDYA## @023 to 036 ##Hindi Matter## @037 ##ABBREVIATIONS AK## (a^ ka^)-avadāna-kalpalatā ##of## kṡemendra, ##Bibliotheca Indica edition; our edition in BST Nos. 22-23. AS## (a^ śa^)-avadāna-śataka ##by J.S. Speyer, Bibliotheca Buddhica edition; our edition in BST No. 19.## aṡṭa (aṡṭa^)-aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā, ##ed. by Rajendralal Mitra. BC-Buddhacarita of## aśvaghoṡa, ##edns. by Cowell and Johnstone. BCA##-bodhicaryāvatāra ##of## śāntideva, ##with## pañjikā ##of## prajñā- karamati, ##ed. by Poussin; bare text in Zapiski. BCP##-bodhicaryāvatārapañjikā ##of## prajñākaramati, ##ed. by Poussin. CP##- cariyāpiṭaka, ##PTS edition; also by B.C. Law. CS##-catu:stava ##of## nāgārjuna ##(I. Nirupama, II.## lokātīta, ##III. Acintya, and IV##. paramārtha) ##DA## (divyā^) divyāvadāna, ##our edition in BST No 20; also Cowell and Neil's edition. DBh## (da^ bhū^)-daśabhūmikasūtra ##ed. by Rahder. GM-Gilgit Mss. ed. by N. Dutt. GV## (gaṇḍa^)-gaṇḍavyūhasūtra, ##ed. by Suzuki and Idzumi, Kyoto, Japan, 1949.## J## (jā^)-jātaka, ##ed. by Fausbol. JM## (jā^ mā^) jātakamālā ##of## ārya śūra, ##ed. by H. Kern, HOS.; our edition in BST No. 21. KV## (kāraṇḍa)-kāraṇḍavyūha, ##BTS edition. LA## (laṅkā^)-laṅkāvatārasūtra, ##ed. by B. Nanjio, Kyoto, Japan, 1923; reprint 1956. LV## (lalita^)- ##Lalita-Vistara, our edition in BST No. 1. MS## (ma^ śā^)-madhyamakaśāstra ##of## nāgārjuna, ##our edition in BST No. 10. MV## (ma^ vr^)-madhyamakavrtti ##called## prasannapadā ##of## candra- kīrti, ##our edition in BST No. 10. M Vastū# (ma^ va^)-mahāvastu, ##ed. by E. Senart. MVy## (ma^ vyu^)-mahāvyutpatti ##ed. by I.P. Minayeff, Bibliotheca Buddhicā#. @038 PP##-prajñāpāramitā. ##RP## (rāṡṭra^)-rāṡṭrapālapariprcchā, ##ed. by L. Feer, Bibliotheca Buddhica. SS## (śikṡā^)-śikṡāsamuccaya ##of## śāntideva, ##ed. by Bendall in Bibliotheca Buddhica; our edition in BST No 11. SA## (sūtrā^) sūtrālaṃkāra ##of## asaṅga, ##ed. by S. Levi. SN-Saundarananda of## aśvaghoṡa, ##edns. by H. P. Shastri and Johnstone. SR## (samādhi^)-samādhirājasūtra ##ed. by N. Dutt, in GM; our edition in BST No. 2. SDP## (saddharma^)-saddharmapuṇḍarīkasūtra, ##ed. by N. Dutt; also by Kern and Nanjio.## SP## (suvarṇa^)-suvarṇaprabhāsasūtra, ##ed. by B. Nanjio and H. Idzumi, Kyoto, Japan,1931; also by J. Nobel. SV## (sukhā^)-sukhāvatīvyūha ##ed. by Max Muller. T-Tibetan translation. T-(followed by number)-Tohoku Catalogue. TG## (tathā^)-tathāgataguhyasūtra ##or## guhyasamāja, ##GOS edn. TS## (tattvasaṃ^)-tattvasaṃgraha ##of## śāntarakṡita, ##GOS edition. TTP-Taisho## tripiṭaka, ##Tokyo, 1924-1934. V Ch## (vajra^)-vajracchedikā, ##ed. by Max Muller. (N.B.-Most of the works mentioned above are planed to be included in the BUDDHIST SANSKRIT TEXTS Series). The list will be found at the end of the Volume. @001 aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā | || aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā || --------------- oṃ^ namo bhagavatyai āryaprajñāpāramitāyai | 1 sarvākārajñatācaryā prathama: parivarta: | *evaṃ {* ##The following verses, found at the beginning of all Mss. of## aṡṭa., ##constitute## prajñāpāramitāstuti ##by## nāgārjuna. ##Haribhadra does not comment on them in his## āloka. ##They are also found at the beginning of some Mss. of## pañcaviṃśatisāhasrikā, ##but not at the beginning of## śatasāhasrikā:-} mayā śrutam | ekasmin samaye bhagavān rājagrhe viharati sma grdha {1 ##W## grdhrakūṭaparvate.} kūṭe parvate mahatā bhikṡusaṃghena sārdhamardhatrayodaśabhirbhikṡuśatai:, sarvairarhadbhi: kṡīṇāsnavairni:kleśairvaśībhūtai: suvimuktacittai: suvimuktaprajñairājāneyairmahānāgai: krtakrtyai: krtakaraṇīyairapahrtabhārairanuprāpta- svakāryai: parikṡīṇabhavasaṃyojanai: samyagājñāsuvimuktacittai: sarvacetovaśiparamapāramiprāptairekaṃ pudgalaṃ sthāpayitvā yaduta āyuṡmantamānandam || ------------------- nirvikalpe namastubhyaṃ prajñāpāramite'mite | yā tvaṃ sarvānavadyāṅgi niravadyairnirīkṡase ||1|| ākāśamiva nirlepāṃ niṡprapañcāṃ nirakṡarām | yastvāṃ paśyati bhāvena sa paśyati tathāgatam ||2|| tava cāryaguṇādyāyā buddhasya ca jagadguro: | na paśyantyantaraṃ santaścandracandrikayoriva ||3|| krpātmakā: prapadya tvāṃ buddhadharmapura:sarīm | sukhenāyānti māhātmyamatulaṃ bhaktivatsale ||4|| sakrdapyāśaye śuddhe yastvāṃ vidhivadīkṡate | tenāpi niyataṃ siddhi: prāpyate'moghadarśane ||5|| sarveṡāmapi vīrāṇāṃ parārthaniyatātmanām | yādhikā janayitrī ca mātā tvamasi vatsalā ||6|| yadbuddhā lokagurava: putrāstava krpālava: | tena tvamapi kalyāṇi sarvasattvapitāmahī ||7|| sarvapāramitābhistvaṃ nirmalābhiranindite | candralekheva tārābhiranuyātāsi sarvadā ||8|| vineyaṃ janamāsādya tatra tatra tathāgatai: | bahurūpā tvamevaikā nānānāmabhirīḍyase ||9|| prabhāṃ prāpyeva dīptāṃśoravaśyāyodabindava: | tvāṃ prāpya pralayaṃ yānti doṡā vādāśca vādinām ||10|| @002 tatra khalu bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthaviramāmantrayate sma-pratibhātu te subhūte bodhi- sattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitāmārabhya yathā bodhisattvā mahāsattvā: prajñāpāramitāṃ niryāyuriti || atha khalvāyuṡmata: śāriputrasyaitadabhavat-kimayamāyuṡmān subhūti: sthavira ātmīyena svakena prajñāpratibhānabalādhānena svakena prajñāpratibhānabalādhiṡṭhānena bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitāmupadekṡyati utāho buddhānubhāveneti ? atha khalvāyuṡmān subhūtirbuddhānubhāvena āyuṡmata: śāriputrasya imamevaṃrūpaṃ cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-yatkiṃcidāyusman śāriputra bhagavata: śrāvakā bhāṡante deśayanti upadiśanti udīrayanti prakāśayanti saṃprakāśayanti, sa sarvastathāgatasya puruṡakāro veditavya: | tatkasya heto: ? yo hi tathāgatena dharmo deśita:, tatra dharmadeśanāyāṃ śikṡamāṇāste tāṃ dharmatāṃ sākṡātkurvanti dhārayanti, tāṃ dharmatāṃ sākṡātkrtya dhārayitvā yadyadeva bhāṡante, yadyadeva deśayanti, yadyadeva upadiśanti, yadyadevodīrayanti, yadyadeva ------------------- tvameva trāsajananī bālānāṃ bhīmadarśanā | āśvāsajananī cāsi viduṡāṃ somyadarśanā ||11|| yasya tvayyapyabhiṡvaṅgastvannāthasya na vidyate | tasyāmba kathamanyatra rāgadveṡau bhaviṡyata: ||12|| nāgacchasi kutaścittvaṃ na ca kvacana gacchasi | sthāneṡvapi ca sarveṡu vidvadbhirnopalabhyase ||13|| ye tvāmevaṃ na paśyanti prapadyante ca bhāvata: | prapadya ca vimucyante tadidaṃ mahadbhutam ||14|| tvāmeva badhyate paśyannapaśyannapi badhyate | tvāmeva mucyate paśyannapaśyannapi mucyate ||15|| aho vismayanīyāsi gambhīrāsi yaśasvini | sudurbodhāsi māyaiva drśyase na ca drśyase ||16|| buddhai: pratyekabuddhaiśca śrāvakaiśca niṡevitā | mārgastvamekā mokṡasya nāstyanya iti niścaya: ||17|| vyavahāraṃ puraskrtya prajñaptyartha śarīriṇām | krpayā lokanāthaistvamucyase na ca cocyase ||18|| śakta: kastvāmiha stotuṃ nirnimittāṃ nirañjanām | sarvavāgviṡayātītāṃ yā tvaṃ kvacidaniśritā ||19|| satyaivamayi saṃvrtyā vākpathairvayamīdrśai: | tvāmastulyāmapi satīṃ tuṡṭuṡanta: sunirvrtā: ||20|| prajñāpāramitāṃ stutvā yanmayopacitaṃ śubham | tenāstvāśu jagatkrtsnaṃ prajñāpāraparāyaṇam ||21|| @003 prakāśayanti, yadyadeva saṃprakāśayanti, sarvaṃ taddharmatayā aviruddham | tathāgatadharmadeśanāyā eva āyuṡman śāriputra eṡa niṡyanda:{1. ##R## niṡyandāyate.}, yatte kulaputrā upadiśantastāṃ dharmatāṃ dharmatayā na virodhayanti || atha khalvāyuṡmān subhūtirbuddhānubhāvena bhagavantametadavocat-yadbhagavānevamāha-prati- bhātu te subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitāmārabhya yathā bodhisattvā mahāsattvā: prajñāpāramitāṃ niryāyuriti | bodhisattvo bodhisattva iti yadidaṃ bhagavannucyate, katamasyaitadbhaga- van dharmasyādhivacanaṃ yaduta bodhisattva iti ? nāhaṃ bhagavaṃstaṃ dharma samanupaśyāmi yaduta bodhisattva iti | tamapyahaṃ bhagavan dharmaṃ na samanupaśyāmi yaduta prajñāpāramitā nāma | so'haṃ bhagavan bodhisattvaṃ vā bodhisattvadharmaṃ vā avindan anupalabhamāno'samanupaśyan, prajñāpāra- mitāmapyavindan anupalabhamāno'samanupaśyan katamaṃ bodhisattvaṃ katamasyāṃ prajñāpāramitāyāmava- vadiṡyāmi anuśāsiṡyāmi ? api tu khalu punarbhagavan sacedevaṃ bhāṡyamāṇe deśyamāne upadiśyamāne bodhisattvasya cittaṃ nābalīyate na saṃlīyate na viṡīdati na viṡādamāpadyate, nāsya viprṡṭhībhavati mānasam, na bhagnaprṡṭhībhavati, nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, eṡa eva bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāmanuśāsanīya: | eṡaivāsya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitā veditavyā | eṡo'vavāda: prajñāpāramitāyām | sacedevaṃ tiṡṭhati, eṡaivāsyāvavādānuśāsanī || punaraparaṃ bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ caratā prajñāpāramitāyāṃ bhāvayatā evaṃ śikṡitavyaṃ yathā asau śikṡyamāṇastenāpi {2. ##R## bodhisattvena.}bodhicittena na manyeta | tatkasya heto: ? tathā hi-taccittamacittam | prakrtiścittasya prabhāsvarā || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kiṃ punarāyuṡman subhūte asti taccittaṃ yaccittamacittam ? evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat- kiṃ punarāyuṡman śāriputra yā acittatā, tatra acittatāyāmastitā vā nāstitā vā vidyate vā upalabhyate vā ? śāriputra āha-na hyetadāyuṡman subhūte | subhūtirāha-sacedāyuṡman śāriputra tatra acittatāyāmastitā vā nāstitā vā na vidyate vā nopalabhyate vā, api nu te yukta eṡa paryanuyogo bhavati yadāyuṡmān śāriputra evamāha-asti taccittaṃ yaccitta- macittamiti ? evamukte āyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kā punareṡā āyuṡman subhūte acittatā ? subhūtirāha-avikārā āyuṡman śāriputra avikalpā acittatā || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmate subhūtaye sādhukāramadāt-sādhu sādhvāyuṡman subhūte | yathāpi nāma tvaṃ bhagavatā araṇāvihāriṇāmagratāyāṃ nirdiṡṭo nirdiśasi | ataśca bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherupaparīkṡitavya:, avirahitaśca bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyā veditavya: | śrāvakabhūmāvapi śikṡitukāmena iyameva @004 prajñāpāramitā śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayitavyā | ihaiva prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyaṃ yogamāpattavyam | pratyekabuddhabhūmāvapi śikṡitukāmena iyameva prajñāpāramitā śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravarta- yitavyā | ihaiva prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyaṃ yogamāpattavyam | bodhisattvabhūmāvapi śikṡitukāmena iyameva prajñāpāramitā śrotavyā udgrahītavyādhārayitavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayitavyā | ihaiva prajñāpāramitāyāmupāyakauśalyasamanvāgatena {1. ##Ap## sarvabuddhadharma^ ##for## sarvabodhisattvadharma^.} sarvabodhisattvadharmasamudāgamāya yoga: karaṇīya: | tatkasya heto: ? ihaiva hi prajñāpāramitāyāṃ vistareṇa sarvabodhisattvadharmā upadiṡṭā:, yatra bodhisattvena mahāsattvena śikṡitavyaṃ yogamāpattavyam | anuttarāyāmapi samyaksaṃ- bodhau śikṡitukāmena iyameva prajñāpāramitā śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayitavyā | ihaiva prajñāpāramitāyāmupāyakauśalyasamanvāgatena sarvabuddhadharmasamu- dāgamāya yoga: karaṇīya: | tatkasya heto: ? ihaiva hi prajñāpāramitāyāṃ vistareṇa sarvabuddha- dharmā upadiṡṭā:, yatra bodhisattvena mahāsattvena śikṡitavyaṃ yogamāpattavyam || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yo'haṃ bhagavan etadeva bodhisattva- nāmadheyaṃ na vedmi nopalabhe na samanupaśyāmi, prajñāpāramitāmapi na vedmi nopalabhe na samanupaśyāmi | so'haṃ bhagavan etadeva bodhisattvanāmadheyamavindan anupalabhamāno'samanupaśyan prajñāpāramitāmapi avindan anupalabhamāno'samanupaśyan katamaṃ bodhisattvaṃ katamasyāṃ prajñāpāramitāyāmavavadiṡyāmi anuśāsiṡyāmi ? etadeva bhagavan kaukrtyaṃ syāt, yo'haṃ vastvavindan anupalabhamāno'samanupaśyan nāmadheyamātreṇa āyavyayaṃ kuryāṃ yaduta bodhisattva iti | api tu khalu punarbhagavaṃstadapi nāmadheyaṃ na sthitaṃ nāsthitaṃ na viṡṭhitaṃ nāviṡṭhitam | tatkasya heto: ? avidyamānatvena tasya nāmadheyasya | evaṃ tannāmadheyaṃ na sthitaṃ nāsthitaṃ na viṡṭhitaṃ nāviṡṭhitam | sacedbodhisattvasya mahāsattvasya evaṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāṃ cittaṃ nāvalīyate na saṃlīyate na viṡīdati na viṡādamāpadyate, nāsya viprṡṭhībhavati mānasam, na bhagnaprṡṭhībhavati, nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate | adhimucyate'dhyāśayena avirahito bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyā veditavya:, sthito'vinivartanīyāyāṃ bodhisattvabhūmau, susthito'sthānayogena | punaraparaṃ bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ caratā prajñāpāramitāṃ {2. ##R## ^pāramitāyāṃ.} bhāvayatā na rūpe sthātavyaṃ na vedanāyāṃ na saṃjñāyāṃ na saṃskāreṡu, na vijñāne sthātavyam | tatkasya heto: ? sacedrūpe tiṡṭhati, rūpābhisaṃskāre carati, na carati prajñāpāramitāyām | evaṃ sacedvedanāyāṃ saṃjñāyāṃ saṃskāreṡu | sacedvijñāne tiṡṭhati, vijñānābhisaṃskāre carati, na carati prajñāpāramitāyām | tatkasya heto: ? na hi abhisaṃskāre caran prajñāpāramitāṃ parigrhṇāti, nāpi prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyate, nāpi prajñāpāramitāṃ paripūrayate | aparipūrayamāṇa: prajñāpāramitāṃ na niryāsyati @005 sarvajñatāyāmaparigrhītaṃ parigrhṇan | tatkasya heto: ? rūpaṃ hi aparigrhītaṃ prajñāpāramitāyām | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ hi aparigrhītaṃ prajñāpāramitāyām | yaśca rūpasyāparigraha:, na tadrūpam | evaṃ yo vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | yo vijñānasyāparigraha:, na tadvijñānam | sāpi prajñāpāramitā aparigrhītā | evaṃ hyatra bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ cāritavyam | ayaṃ ca bodhisattvasya mahāsattvasya sarvadharmāparigrhīto nāma samādhirvipula: pu{1.##Ap## apuraskrta: (iti pāṭho na grāhya:).}raskrta: apramāṇaniyato'sādhāraṇa: | sarvaśrāvakapratyekabuddhai: sāpi sarvajñatā aparigrhītā, na hi nimittato grahītavyā | sacennimittato grahītavyā abhaviṡyat, na ceha śreṇika: parivrājaka: śraddhāmalapsyata | tatra hi śreṇika: parivrājaka: sarvajñajñāne adhimucya śraddhānusārī prādeśikena jñānenāvatīrṇa: | so'vatīrya na rūpaṃ parigrhṇīte | evaṃ na vedanāṃ na saṃjñāṃ na saṃskārān | na vijñānaṃ parigrhṇīte | nāpi tatra prītisukhena tajjñānaṃ samanupaśyati | nādhyātmaṃ rūpasya tajjñānaṃ samanupaśyati | na bahirdhā rūpasya tajjñānaṃ samanupaśyati | nādhyātmabahirdhā rūpasya tajjñānaṃ samanupaśyati | nāpyanyatra rūpāttajjñānaṃ samanupaśyati | evaṃ nādhyātmaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | nādhyātmaṃ vijñānasya tajjñānaṃ samanupaśyati | na bahirdhā vijñānasya tajjñānaṃ samanupaśyati | nādhyātmabahirdhā vijñānasya tajjñānaṃ samanupaśyati | nāpyanyatra vijñānāttajjñānaṃ samanupaśyati | atra padaparyāye śreṇika: parivrājako'dhimukta: | so'tra sarvatra śraddhānusārī sarvajña {2. ##R## ^jñāne'sminnucyate dharmatāṃ ##for## ^jñāne dharmatāṃ.}jñāne dharmatāṃ pramāṇīkrtya evamadhimukta iti | tena na kaściddharma: parigrhīta: | nāpi sa kaściddharmo ya upalabdha:, yaṃ grhṇīyānmuñcedvā | sa nirvāṇamapi na manyate | iyamapi bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitā veditavyā yadrūpaṃ na parigrhṇīte | evaṃ yadvedanāṃ saṃjñāṃ saṃskārān | yadvijñānaṃ na parigrhṇīte | na cāntarā parinirvāti, aparipūrṇairdaśabhistathāgatabalaiścaturbhistathāgatavai śāradyairaṡṭādaśabhiśca āveṇikairbuddha- dharmai: | tasmādiyamapi bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitā veditavyā || punaraparaṃ bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ caratā prajñāpāramitāṃ bhāvayatā evamupaparīkṡitavyamevamupanidhyātavyam-katamaiṡā prajñāpāramitā ? kasya caiṡā prajñā- pāramitā ? kiṃ yo dharmo na vidyate nopalabhyate, sā prajñāpāramiteti ? sacedevamupaparīkṡamāṇa: evamupanidhyāyan nāvalīyate na saṃlīyate na viṡīdati na viṡādamāpadyate, nāsya viprṡṭhī- bhavati mānasam, na bhagnaprṡṭhībhavati, nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, avirahito bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitayā veditavya: || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kiṃ kāraṇamāyuṡman subhūte avirahito bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitayā veditavya: ? yadā rūpameva virahitaṃ rūpasva- bhāvena, evaṃ yadā vedanaiva saṃjñaiva saṃskārā eva, yadā vijñānameva virahitaṃ vijñānasvabhāvena, yadā prajñāpāramitaiva virahitā prajñāpāramitāsvabhāvena, yadā sarvajñataiva virahitā sarvajñatāsvabhāvena || @006 evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evametadāyuṡman śāriputra, evametat | rūpamevāyuṡman śāriputra virahitaṃ rūpasvabhāvena | evaṃ vedanaiva saṃjñaiva saṃskārā eva | vijñānamevāyuṡman śāriputra virahitaṃ vijñānasvabhāvena | prajñāpāramitaiva āyuṡman śāriputra virahitā prajñāpāramitāsvabhāvena | sarvajñataiva āyuṡman śāriputra virahitā sarvajñatā- svabhāvena | prajñāpāramitālakṡaṇenāpi prajñāpāramitā virahitā | lakṡaṇasvabhāvenāpi lakṡaṇaṃ virahitam | lakṡyasvabhāvenāpi lakṡyaṃ virahitam | svabhāvalakṡaṇenāpi svabhāvo virahita: || evamukte āyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kiṃ punarāyuṡman subhūte yo bodhisattvo mahāsattvo'tra śikṡiṡyate, sa niryāsyati sarvajñatāyām ? āyuṡmān subhūtirāha-evametadāyuṡman śāriputra, evametat | yo bodhisattvo mahāsattvo'tra śikṡiṡyate, sa niryāsyati sarvajñatāyām | tatkasya heto: ? ajātā hyanirjātā hyāyuṡman śāriputra sarvadharmā: | evaṃ carata āyuṡman śāriputra bodhisattvasya mahāsattvasya sarvajñatā āsannī- bhavati | yathā yathā sarvajñatā āsannībhavati, tathā tathā sattvapari{1.##R## ^paripācanākāya^.}pācanāya kāyacittapari- śuddhirlakṡaṇapariśuddhi: buddhakṡetraśuddhi: | buddhaiśca samavadhānaṃ bhavati | evaṃ ca punarāyuṡman śāriputra bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ caran sarvajñatāyā āsannībhavati || punaraparamāyuṡmān subhūtirbodhisattvaṃ mahāsattvamārabhyaivamāha-sacedrūpe carati, nimitte carati | sacedrūpanimitte carati, nimitte carati | sacedrūpaṃ nimittamiti carati, nimitte carati | sa cedrūpasyotpāde carati, nimitte carati | sacedrūpasya nirodhe carati, nimitte carati | sacedrūpasya vināśe carati, nimitte carati | sacedrūpaṃ śūnyamiti carati, nimitte carati | ahaṃ carāmīti carati, nimitte carati | ahaṃ bodhisattva iti carati, nimitte carati | ahaṃ bodhisattva iti hyupalambha eva sa carati | evaṃ sacedvedanāyāṃ saṃjñāyāṃ saṃskā- reṡu | sacedvijñāne carati, nimitte carati | sacedvijñānanimitte carati, nimitte carati | sacedvijñānaṃ nimittamiti carati, nimitte carati | sacedvijñānasyotpāde carati, nimitte carati | sacedvijñānasya nirodhe carati, nimitte carati | sacedvijñānasya vināśe carati, nimitte carati | sacedvijñānaṃ śūnyamiti carati, nimitte carati | ahaṃ carāmīti carati, nimitte carati | ahaṃ bodhisattva iti carati, nimitte carati | ahaṃ bodhisattva iti hyupalambha eva sa carati | sacetpunarasyaivaṃ bhavati-ya evaṃ carati, sa prajñāpāramitāyāṃ carati, sa prajñā- pāramitāṃ bhāvayatīti, nimitta eva sa carati | ayaṃ bodhisattvo'nupāyakuśalo veditavya: || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kathaṃ punarāyuṡman subhūte caran bodhisattvo mahāsattvaścarati prajñāpāramitāyām ? evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-sacedāyuṡman śāriputra bodhisattvo mahāsattvo na rūpe carati, na rūpa- nimitte carati, na rūpaṃ nimittamiti carati, na rūpasyotpāde carati, na rūpasya nirodhe @007 carati, na rūpasya vināśe carati, na rūpaṃ śūnyamiti carati, nāhaṃ carāmīti carati, nāhaṃ bodhisattva iti carati | evaṃ sacenna vedanāyāṃ na saṃjñāyāṃ na saṃskāreṡu | sacenna vijñāne carati, na vijñānanimitte carati, na vijñānaṃ nimittamiti carati, na vijñānasyotpāde carati, na vijñānasya nirodhe carati, na vijñānasya vināśe carati, na vijñānaṃ śūnyamiti carati, nāhaṃ carāmīti carati, nāhaṃ bodhisattva iti carati | sacetpunarnāsyaivaṃ bhavati-ya evaṃ carati, sa prajñāpāramitāyāṃ carati, sa prajñāpāramitāṃ bhāvayatīti | evaṃ caran bodhisattvo mahāsattvaścarati prajñāpāramitāyām | sa hi caraścarāmīti nopaiti, na carāmīti nopaiti, carāmi ca na carāmi ceti nopaiti, naiva carāmi na na carāmīti nopaiti, cariṡyāmīti nopaiti, na cariṡyāmīti nopaiti, cariṡyāmi ca na cariṡyāmi ceti nopaiti, naiva cari- ṡyāmi na cariṡyāmīti nopaiti | tatkasya hetornopaiti ? sarvadharmā hyanupagatā anupāttā: | ayamucyate sarvadharmānupādāno nāma samādhirbodhisattvasya mahāsattvasya, vipula: puraskrto- 'pramāṇaniyato'sādhāraṇa: sarvaśrāvakapratyekabuddhai: | anenaiva samādhinā viharan bodhisattvo mahāsattva: kṡipramanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate || buddhānubhāvena āyuṡmān subhūti: sthavira evamāha-vyākrto'yaṃ bhagavan bodhisattvo mahāsattva: pūrvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, yo'nena samādhinā viharati | sa tamapi samādhiṃ na samanupaśyati, na ca tena samādhinā manyate-ahaṃ samāhita:, ahaṃ samādhiṃ samāpatsye, ahaṃ samādhiṃ samāpadye, ahaṃ samādhisamāpanna:, iti, evaṃ tasya sarveṇa sarva sarvathā sarvaṃ na saṃvidyate || evamukte āyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-{1. ##Ap. W## yena ##for## katamena.} katamenāyuṡman subhūte samādhinā viharan bodhisattvo mahāsattvastathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairvyākriyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? śakya: sa samādhirdarśayitum ? subhūtirāha-no hīdamāyuṡman śāriputra | tatkasya heto: ? tamapi hi sa kulaputra: samādhiṃ na jānāti, na saṃjānīte | āyuṡmān śāriputra āha-na jānāti na saṃjānīte ityāyuṡman subhūte vadasi ? āyuṡmān subhūti- rāha-na jānāti na saṃjānīte ityāyuṡman śāriputra vadāmi | tatkasya hetorna jānāti na saṃjānīte ? avidyamānatvena tasya samādhestaṃ samādhiṃ na jānāti na saṃjānīte | atha khalu bhagavān āyuṡmate subhūtaye sādhukāramadāt-sādhu sādhu subhūte | evametatsubhūte, evametat | yathāpi nāma tathāgatānubhāvena te pratibhāti, tathāgatādhiṡṭhānenopadiśasi | evaṃ cātra bodhisattvena mahāsattvena śikṡitavyam | tatkasya heto: ? evaṃ hi śikṡamāṇo bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ śikṡate || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-evaṃ śikṡamāṇo bhagavan bodhi- @008 sattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ śikṡate ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat- evaṃ śikṡamāṇa: śāriputra bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ śikṡate || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-evaṃ śikṡamāṇo bhagavan bodhi- sattvo mahāsattva: katamasmin dharme śikṡate ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat- evaṃ śikṡamāṇa: śāriputra bodhisattvo mahāsattvo na kasmiṃściddharme śikṡate | tatkasya heto: ? na hi te śāriputra dharmāstathā saṃvidyante yathā bālaprthagjanā aśrutavanto'bhiniviṡṭāṃ | āyuṡmān śāriputra āha-kathaṃ tarhi te bhagavan saṃvidyante ? bhagavānāha-yathā śāriputra na saṃvidyante, tathā saṃvidyante evamavidyamānā: | tenocyante avidyeti | tān bālaprthagjanā aśrutavanto'bhiniviṡṭā: | tairasaṃvidyamānā: sarvadharmā: kalpitā: | te tān kalpayitvā dvayo- rantayo: saktā: tān dharmānna jānanti na paśyanti | tasmātte'saṃvidyamānān sarvadharmān kalpayanti | kalpayitvā dvāvantāvabhiniviśante | abhiniviśya tannidānamupalambhaṃ niśritya atītān dharmān kalpayanti, anāgatān dharmān kalpayanti, pratyutpannān dharmān kalpayanti | te kalpayitvā nāmarūpe'bhiniviṡṭā: | tairasaṃvidyamānā: sarvadharmā: kalpitā: | te tānasaṃvidya- mānān sarvadharmān kalpayanto yathābhūtaṃ mārgaṃ na jānanti na paśyanti | yathābhūtaṃ mārga- majānanto'paśyanto na niryānti traidhātukāt, na budhyante bhūtakoṭim | tena te bālā iti {1. ##W## saṃkhyāṃ.} saṃjñāṃ gacchanti | te satyaṃ dharmaṃ na śraddhadhati | na khalu puna: śāriputra bodhisattvā mahāsattvā kaṃciddharmamabhiniviśante || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-evaṃ śikṡamāṇo bhagavan bodhi- sattvo mahāsattva: sarvajñatāyāṃ śikṡate ? bhagavānāha-evaṃ śikṡamāṇa: śāriputra bodhisattvo mahāsattva: sarvajñatāyāmapi na śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa: śāriputra bodhisattvo mahāsattva: sarvadharmeṡu śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa: śāriputra bodhisattvo mahāsattva: sarvajñatāyāṃ śikṡate, sarvajñatāyā āsannībhavati, sarvajñatāyāṃ niryāsyati || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yo bhagavan evaṃ pariprcchet-kimayaṃ māyāpuruṡa: sarvajñatāyāṃ śikṡiṡyate, sarvajñatāyā āsannībhaviṡyati, sarvajñatāyāṃ niryāsyatīti ? tasya bhagavan evaṃ pariprcchata: kathaṃ nirdeṡṭavyaṃ syāt ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimeta- davocat-tena hi subhūte tvāmevātra pratiprakṡyāmi | yathā te kṡamate, tathā vyākuryā: | sādhu bhagavannityāyuṡmān subhūtirbhagavata: pratyaśrauṡīt | bhagavānetadavocat-tatkiṃ manyase subhūte anyā sā māyā, anyattadrūpam, anyā sā māyā, anyā sā vedanā | anyā sā saṃjñā, anye te saṃskārā: | anyā sā māyā, anyattadvijñānam ? subhūtirāha-na hyetadbhagavan | na hi bhagavan anyā sā māyā anyattadrūpam | rūpameva bhagavan māyā, māyaiva rūpam | na hi bhagavan anyā sā māyā anyā sā vedanā, anyā sā saṃjñā anye te saṃskārā: | vedanā saṃjñā saṃskārā @009 eva bhagavan māyā, māyaiva vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | na bhagavan anyā sā māyā anyatta- dvijñānam | vijñānameva bhagavan māyā, māyaiva vijñānam || bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte atraiṡā saṃjñā samajñā prajñaptirvyavahāra: pañcasūpādāna- skandheṡu yaduta bodhisattva iti ? evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-evameta- dbhagavan, evametatsugata | tena hi bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇena māyāpuruṡeṇeva śikṡitavyaṃ bhavatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? sa eva hi bhagavan māyāpuruṡo dhārayitavyo yaduta pañcopādānaskandhā: | tatkasya heto: ? tathā hi bhagavan māyopamaṃ rūpamuktaṃ bhagavatā | yacca rūpaṃ tatṡaḍindriyaṃ te pañca skandhā: | tathā hi bhagavan māyopamā vedanāsaṃjñāsaṃskārā uktā: | tathā hi bhagavan māyopamaṃ vijñānamuktaṃ bhagavatā | yacca vijñānaṃ tatṡaḍindriyaṃ te pañca skandhā: | mā bhagavan navayānasaṃprasthitā bodhisattvā mahāsattvā imaṃ nirdeśaṃ śrutvā uttrasiṡu: saṃtrasiṡu: saṃtrāsamāpatsyante | bhagavānāha-yadi subhūte navayānasaṃprasthitā bodhisattvā mahāsattvā: pāpamitrahastagatā bhaviṡyanti, uttrasiṡyanti saṃtrasiṡyanti saṃtrāsamāpatsyante | atha cetsubhūte navayānasaṃprasthitā bodhisattvā mahāsattvā: kalyāṇamitrahastagatā bhaviṡyanti, nottrasiṡyanti na saṃtrasiṡyanti na saṃtrāsamāpatsyante || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-kāni punarbhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya kalyāṇamitrāṇi veditavyāni ? bhagavānāha-ya enaṃ pāramitāsu avavadanti anu- śāsati | ye'smai mārakarmāṇyupadiśanti | evaṃ māradoṡā boddhavyā:-ime māradoṡā: | evaṃ mārakarmāṇi boddhavyāni-imāni mārakarmāṇi | tāni tvayā buddhvā vivarjayitavyānīti | imāni subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya mahāsaṃnāhasaṃnaddhasya mahāyānasaṃprasthitasya mahāyāna- samārūḍhasya kalyāṇamitrāṇi veditavyāni | evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat- yadbhagavānevamāha-imāni subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya mahāsaṃnāhasaṃnaddhasya mahāyānasaṃpra- sthitasya mahāyānasamārūḍhasya kalyāṇamitrāṇi veditavyānīti | yacca bodhisattvo mahāsattva iti bhagavannucyate, tatra bodhisattva iti bhagavan ka: padārtha: ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-apadārtha: subhūte bodhisattvapadārtha: | tatkasya heto: ? sarvadharmāṇāṃ hi subhūte bodhisattvo mahāsattvo'saktatāyāṃ śikṡate | sarvadharmāṇāṃ hi subhūte bodhisattvo mahā- sattvo'nubodhanārthena asaktatāyāmanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | bodhyarthena tu subhūte bodhisattvo mahāsattva ityucyate | subhūtirāha-yatpunarbhagavānevamāha-bodhisattvo mahāsattva iti, kena kāraṇena bhagavan bodhisattvo mahāsattva ityucyate ? bhagavānāha-mahata: sattvarāśe- rmahata: sattvanikāyasya agratāṃ kārayiṡyati, tenārthena bodhisattvo mahāsattva ityucyate || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat mamāpi bhagavan pratibhāti- yenārthena bodhisattvo mahāsattva ityucyate | bhagavānāha-pratibhātu te śāriputra yasyedānīṃ kālaṃ manyase | āyuṡmān śāriputra āha-mahatyā ātmadrṡṭyā: sattvadrṡṭyā: jīvadrṡṭayā: pudgala- @010 drṡṭyā: bhavadrṡṭyā: vibhavadrṡṭyā: ucchedadrṡṭyā: śāśvatadrṡṭyā: svakāyadrṡṭyā:, etāsāmevamādyānāṃ drṡṭīnāṃ prahāṇāya dharma deśayiṡyatīti, tenārthena bodhisattvo mahāsattva ityucyate | atha khalvāyu- ṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-mamāpi bhagavan pratibhāti yenārthena bodhisattvo mahāsattva ityucyate | bhagavānāha-pratibhātu te subhūte yasyedānīṃ kālaṃ manyase | subhūtirāha-bodhisattvo mahāsattva iti bhagavannucyate | yadapi tadbhagavan bodhicittaṃ sarvajñatācittamanāsravaṃ cittamasamaṃ cittaṃ asamasamaṃ cittamasādhāraṇaṃ sarvaśrāvakapratyekabuddhai:, tatrāpi citte asakto'paryāpanna: | tatkasya heto: ? tathā hi tatsarvajñatācittamanāsravamaparyāpannaṃ tat, yadapi tatsarvajñatācitta- manāsravamaparyāpannam | tatrāpi citte asakto'paryāpanna: | tenārthena bodhisattvo mahāsattva iti saṃkhyāṃ gacchati || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kena kāraṇena āyuṡman subhūte tatrāpi citte asakto'paryāpanna: ? subhūtirāha-acittatvādāyuṡman śāriputra tatrāpi citte asakto'paryāpanna: || śāriputra āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte asti taccittaṃ yaccittamacittam ? subhūti- rāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra tatra acittatāyāmastitā vā nāstitā vā vidyate vā upalabhyate vā ? śāriputra āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-tadyadi āyuṡman śāriputra tatra acittatāyāmastitā vā nāstitā vā na vidyate vā nopalabhyate vā, tatkathamāyuṡmān śāriputra evamāha-asti taccittaṃ yaccittamacittamiti ? śāriputra āha- sādhu sādhu āyuṡman subhūte | yathāpi nāma tvaṃ bhagavatā araṇāvihāriṇāmagratāyāṃ nirdiṡṭo nirdiśasi || atha khalvāyuṡmān pūrṇo maitrāyaṇīputro bhagavantametadavocat-mahāsattvo mahāsattva iti yadidaṃ bhagavannucyate, mahāsaṃnāhasaṃnaddha: sa sattva: | mahāyānasaṃprasthito mahāyāna- samārūḍhaśca sa sattva: | tasmātsa mahāsattvo mahāsattva iti saṃkhyāṃ gacchati || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-mahāsaṃnāhasaṃnaddho mahāyānasaṃnaddha iti yadidaṃ bhagavannucyate, kiyatā bhagavan bodhisattvo mahāsattvo mahāsaṃnāhasaṃnaddho bhavati ? bhagavānāha-iha subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṃ bhavati-aprameyā mayā sattvā: parinirvā- payitavyā iti | asaṃkhyeyā mayā sattvā: parinirvāpayitavyā iti | na ca te santi yairye parinirvāpayitavyā iti | sa tāṃstāvata: sattvān parinirvāpayati | na ca sa kaścitsattvo ya: parinirvrto yena ca parinirvāpito bhavati | tatkasya heto: ? dharmataiṡā subhūte dharmāṇāṃ māyādharmatāmupādāya syāt | yathāpi nāma subhūte dakṡo māyākāro vā māyākārāntevāsī vā caturmahāpathe mahāntaṃ janakāyamabhinirmimīte | abhinirmāya tasyaiva mahato janakāyasyāntardhānaṃ kuryāt | tatkiṃ manyase subhūte api nu tatra kenacitkaściddhato vā mrto vā nāśito vā antarhito vā ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evameva subhūte bodhisattvo @011 mahāsattvo'prameyānasaṃkhyeyān sattvān parinirvāpayati | na ca sa kaścitsattvo ya: parinirvrto yena ca parinirvāpito bhavati | sacedbodhisattvo mahāsattva imaṃ nirdeśamevaṃ nirdiśyamānaṃ śrutvā nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, iyatā ayaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattvo mahāsaṃnāhasaṃnaddho veditavya: || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yathāhaṃ bhagavan bhagavato bhāṡitasyārtha- mājānāmi, tathā asaṃnāhasaṃnaddho batāyaṃ bhagavan bodhisattvo mahāsattvo veditavya: | bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | asaṃnāhasaṃnaddho batāyaṃ bodhisattvo mahāsattvo veditavya: | tatkasya heto: ? akrtā hi subhūte sarvajñatā avikrtā anabhisaṃskrtā | te'pi sattvā akrtā avikrtā anabhisaṃskrtā:, yeṡāṃ sattvānāmarthāya ayaṃ saṃnāhasaṃnaddha: || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-evametadbhagavan, evametatsugata | tatkasya heto: ? tathā hi bhagavan rūpamabaddhamamuktam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | tathā hi bhagavan vijñānamabaddhamamuktam | rūpatathatāpi bhagavan abaddhā amuktā | evaṃ vedanātathatāpi saṃjñātathatāpi saṃskāratathatāpi | vijñānatathatāpi bhagavan abaddhā amuktā || atha khalvāyuṡmān pūrṇo maitrāyaṇīputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-rūpamāyuṡman subhūte abaddhamamuktamiti vadasi | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānamāyuṡman subhūte abaddhamamuktamiti vadasi | rūpatathatāpi āyuṡman subhūte abaddhā amukteti vadasi | evaṃ vedanātathatāpi saṃjñātathatāpi saṃskāratathatāpi | vijñānatathatāpyāyuṡman subhūte abaddhā amukteti vadasi | atha katamattadāyuṡman subhūte rūpaṃ yadrūpamabaddhamamuktamiti vadasi ? evaṃ katamā sā vedanā, katamā sā saṃjñā, katame te saṃskārā: ? katamattadāyuṡman subhūte vijñānaṃ yadvijñāna- mabaddhamamuktamiti vadasi ? katamā sā āyuṡman subhūte rūpatathatā yā rūpatathatāpyabaddhā amukteti vadasi ? evaṃ katamā sā vedanātathatā saṃjñātathatā saṃskāratathatā ? katamā sā āyu- ṡman subhūte vijñānatathatā yā vijñānatathatāpyabaddhā amukteti vadasi ? evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ pūrṇaṃ maitrāyaṇīputrametadavocat-yadāyuṡman pūrṇa māyāpuruṡasya rūpaṃ tadabaddha- mamuktam | evaṃ yā māyāpuruṡasya vedanā, yā māyāpuruṡasya saṃjñā, ye māyāpuruṡasya saṃskārā: | yadāyuṡman pūrṇa māyāpuruṡasya vijñānaṃ tadabaddhamamuktam | yā āyuṡman pūrṇa māyāpuruṡasya rūpatathatā sā abaddhā amuktā | evaṃ yā māyāpuruṡasya vedanātathatā saṃjñātathatā saṃskāratathatā | yā āyuṡman pūrṇa māyāpuruṡasya vijñānatathatā sā abaddhā amuktā | tatkasya heto: ? asadbhūtatvādabaddhā amuktā, viviktatvādabaddhā amuktā, anutpannatvādabaddhā amuktā | ayaṃ sa bodhisattvasya mahāsattvasya mahāsaṃnāhasaṃnaddhasya mahāyānasaṃprasthitasya mahāyānasamārūḍhasya mahāsaṃnāho'saṃnāha: | evamukte āyuṡmān pūrṇo maitrāyaṇīputrastūṡṇīmabhūt | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-{1. ##R## kathaṃ '.} evaṃ bhagavan bodhisattvo mahāsatto @012 mahāsaṃnāhasaṃnaddha: san mahāyānasaṃprasthito mahāyānasamārūḍho bhavati | katamacca tanmahāyānam ? kathaṃ vā tatsaṃprasthito veditavya: ? kuto vā tanmahāyānaṃ niryāsyati ? kena vā tanmahāyānaṃ saṃprasthitam ? kva vā tanmahāyānaṃ sthāsyati ? ko vā anena mahāyānena niryāsyati ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-mahāyānamiti subhūte aprameyatāyā etadadhivacanam | aprameyamiti subhūte apramāṇatvena | yadapi subhūte evaṃ vadasi-kathaṃ vā tatsaṃprasthito veditavya: ? kuto vā tanmahāyānaṃ niryāsyati ? kena vā tanmahāyānaṃ saṃprasthitam ? kva vā tanmahāyānaṃ sthāsyati ? ko vā anena mahāyānena niryāsyatīti ? pāramitābhi: saṃprasthita: | traidhātukānniryāsyati | yenārambaṇaṃ tena saṃprasthitam | sarvajñatāyāṃ sthāsyati | bodhisattvo mahāsattvo niryāsyati, api tu khalu punarna kutaścinniryāsyati | na kenāpi saṃprasthitam | na kvacitsthāsyati | api tu sthāsyati sarvajñatāyāmasthānayogena | nāpi kaścittena mahāyānena niryāto nāpi niryāsyati nāpi niryāti | tatkasya heto: ? yaśca niryāyāt, yena ca niryāyāt, ubhāvetau dharmau na vidyete nopalabhyete | evamavidyamāneṡu sarvadharmeṡu katamo dharma: katamena dharmeṇa niryāsyati ? evaṃ hi subhūte bodhisattvo mahāsattvo mahāyānasaṃnaddho mahāyāna- saṃprasthito mahāyānasamārūḍho bhavati || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-mahāyānaṃ mahāyānamiti bhagavannucyate | sadevamānuṡāsuraṃ lokamabhibhavanniryāsyati ākāśasamatayā atimahattayā tanmahāyānam | yathā ākāśe aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāmavakāśa:, evameva bhagavan asmin yāne aprameyā- ṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāmavakāśa: | anena bhagavan paryāyeṇa mahāyānamidaṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānām | naivāsyāgamo drśyate, naivāsya nirgamo drśyate, nāpyasya sthānaṃ saṃvidyate | evamasya bhagavan mahāyānasya naiva pūrvānta upalabhyate, nāpyaparānta upalabhayte, nāpi madhya upalabhyate | atha samaṃ bhagavaṃstadyānam | tasmānmahāyānaṃ mahāyānamityucyate | atha khalu bhagavānāyuṡmate subhūtaye sādhukāramadāt-sādhu sādhu subhūte | evametatsubhūte, evametat | evaṃ mahāyānamidaṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānām | atra śikṡitvā bodhisattvairmahāsattvai: sarvajñatā anuprāptā, anuprāpsyate {1. ##R om.## anuprāpyate.} anuprāpyate ca || atha khalvāyuṡmān pūrṇo maitrāyaṇīputro bhagavantametadavocat-ayaṃ bhagavan subhūti: sthavira: prajñāpāramitāyā: krtaśo'dhīṡṭo mahāyānamupadeṡṭavyaṃ manyate | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-nāhaṃ bhagavan prajñāpāramitāṃ vyatikramya mahāyānamavocam | bhagavā- nāha-no hīdaṃ subhūte | anulomatvaṃ subhūte prajñāpāramitāyā mahāyānamupadiśasi | evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat buddhānubhāvādbhagavan | api nu khalu punarbhagavan pūrvāntato bodhisattvo nopaiti, aparāntato bodhisattvo nopaiti, madhyato bodhisattvo nopaiti | tatkasya hetornopaiti ? rūpāparyantatayā hi bodhisattvāparyantatā veditavyā, evaṃ vedanāsaṃjñā- @013 saṃskārā: | vijñānāparyantatayā hi bodhisattvāparyantatā veditavyā | rūpaṃ bodhisattva iti nopaiti | idamapi na vidyate nopalabhyate | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ bodhisattva iti nopaiti, idamapi na vidyate nopalabhyate | evaṃ bhagavan sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ bodhi- sattvadharmamanupalabhamāno nāhaṃ bhagavan taṃ dharmaṃ samanupaśyāmi yasyaitannāmadheyaṃ yaduta bodhisattva iti | prajñāpāramitāmapi na samanupaśyāmi nopalabhe | sarvajñatāmapi na samanupaśyāmi nopa- labhe | so'haṃ bhagavan sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ taṃ dharmamanupalabhamāno'samanupaśyan katamaṃ dharmaṃ katamena dharmeṇa katamasmin dharme'vavadiṡyāmi anuśāsiṡyāmi ? buddha iti bhagavan nāmadheyamātra- metat | bodhisattva iti bhagavan nāmadheyamātrametat | prajñāpāramiteti bhagavan nāmadheyamātrametat | tacca nāmadheyamanabhinirvrttam | yathā ātmā ātmeti ca bhagavannucyate, atyantatayā ca bhaga- vannanabhinirvrtta ātmā | evamasvabhāvānāṃ sarvadharmāṇāṃ katamattadrūpaṃ yadagrāhyamanabhinirvrttam ? katame te vedanāsaṃjñāsaṃskārā: ? katamattadvijñānaṃ yadagrāhyamanabhinirvrttam ? evameteṡāṃ sarvadharmāṇāṃ yā asvabhāvatā, sā anabhinirvrtti: | yā ca sarvadharmāṇāmanabhinirvrttirna te dharmā: | tatkimanabhinirvrttimanabhinirvrttyāṃ prajñāpāramitāyāmavavadiṡyāmyanuśāsiṡyāmi ? na cānyatra bhagavan anabhinirvrttita: sarvadharmā vā buddhadharmā vā bodhisattvadharmā vā upalabhyante, yo vā bodhāya caret | sacedbhagavan evaṃ bhāṡyamāṇe evaṃ deśyamāne evamupadiśyamāne bodhisattvasya mahāsattvasya cittaṃ nāvalīyate na saṃlīyate na viṡīdati na viṡādamāpadyate, nāsya viprṡṭhī- bhavati mānasaṃ na bhagnaprṡṭhībhavati nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, evaṃ veditavyam- caratyayaṃ bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyām | bhāvayatyayaṃ bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitām | upaparīkṡate'yaṃ bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitām | upanidhyāyatyayaṃ bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāmiti | tatkasya heto: ? yasmin hi samaye bhagavan bodhisattvo mahāsattva: imān dharmān prajñāpāramitāyāṃ vyupaparīkṡate, tasmin samaye na rūpamupaiti, na rūpamupagacchati, na rūpasyotpādaṃ samanupaśyati, na rūpasya nirodhaṃ samanupaśyati | evaṃ na vedanāṃ na saṃjñāṃ na saṃskārān | na vijñānamupaiti, na vijñānamupagacchati, na vijñānasyotpādaṃ samanupaśyati, na vijñānasya nirodhaṃ samanupaśyati | tatkasya heto: ? tathā hi yo rūpasyā- nutpādo na tadrūpam | yo rūpasyāvyayo na tadrūpam | ityanutpādaśca rūpaṃ ca advayametadadvaidhī- kāram | ityavyayaśca rūpaṃ ca advayametadadvaidhīkāram | yatpunaretaducyate rūpamiti, advayasyaiṡā gaṇanā krtā | evaṃ tathā hi yo vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | tathā hi yo vijñāna- syānutpādo na tadvijñānam, yo vijñānasyāvyayo na tadvijñānam | ityanutpādaśca vijñānaṃ ca advayametadadvaidhīkāram | ityavyayaśca vijñānaṃ ca advayametadadvaidhīkāram | yatpunaretaducyate vijñānamiti, advayasyaiṡā gaṇanā krtā | evaṃ bhagavan prajñāpāramitāyāṃ sarvākāraṃ sarvadharmān vyupaparīkṡamāṇa: tasmin samaye na rūpamupaiti, na rūpamupagacchati, na rūpasyotpādaṃ samanu- paśyati, na rūpasya nirodhaṃ samanupaśyati | evaṃ na vedanāṃ na saṃjñāṃ na saṃskārān | na vijñāna- @014 mupaiti, na vijñānamupagacchati, na vijñānasyotpādaṃ samanupaśyati, na vijñānasya nirodhaṃ samanu- paśyati | tatkasya heto: ? tathā hi yo rūpasyānutpādo na tadrūpam | yo rūpasyāvyayo na tadrūpam | ityanutpādaśca rūpaṃ ca advayametadadvaidhīkāram | ityavyayaśca rūpaṃ ca advayametadadvaidhī- kāram | yatpunaretaducyate rūpamiti, advayasyaiṡā gaṇanā krtā | evaṃ tathā hi yo vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | tathā hi yo vijñānasyānutpādo na tadvijñānam, yo vijñānasyāvyayo na tadvijñānam | ityanutpādaśca vijñānaṃ ca advayametadadvaidhīkāram | ityavyayaśca vijñānaṃ ca advayametadadvaidhīkāram | yatpunaretaducyate vijñānamiti, advayasyaiṡā gaṇanā krtā || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-tena hi yathāhamāyuṡmata: subhūterbhāṡitasyārthamājānāmi, tathā bodhisattvo'pyanutpāda: | yadi ca āyuṡman subhūte bodhisattvo'pyanutpāda:, kiṃ bodhisattvo duṡkaracārikāṃ carati ? yāni vā tāni sattvānāṃ krtaśo du:khānyutsahate pratyanubhavitum ? evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrameta- davocat-nāhamāyuṡman śāriputra icchāmi bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ duṡkaracārikāṃ carantam | nāpi sa bodhisattvo mahāsattvo yo duṡkarasaṃjñayā carati | tatkasya heto: ? na hi āyuṡman śāriputra duṡkarasaṃjñāṃ janayitvā śakyo'prameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāmartha: kartum | api tu sukhasaṃjñāmeva krtvā | sarvasattvānāmantike mātrsaṃjñāṃ pitrsaṃjñāṃ putrasaṃjñāṃ duhitrsaṃjñāṃ krtvā strīpuruṡeṡu | evametā: saṃjñā: krtvā bodhisattvo mahāsattvo bodhisattvacārikāṃ carati | tasmā- nmātrsaṃjñā pitrsaṃjñā putrasaṃjñā duhitrsaṃjñā bodhisattvena mahāsattvena sarvasattvānāmantike yāvadātmasaṃjñā utpādayitavyā | yathā ātmā sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarvadu:khebhyo moca- yitavya:, evaṃ sarvasattvā: sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarvadu:khebhyo mocayitavyā iti | evaṃ ca sarvasattveṡu saṃjñā utpādayitavyā-mayaite sarvasattvā na parityaktavyā: | mayaite sarvasattvā: parimocayitavyā aparimāṇato du:khaskandhāt | na ca mayaiteṡu cittapradoṡa utpādayitavya:, antaśa: śataśo'pi chidyamāneneti | evaṃ hi bodhisattvena mahāsattvena cittamutpādayitavyam | sacedevaṃcitto vihariṡyati, na duṡkarasaṃjñī cariṡyati, na duṡkarasaṃjñī vihariṡyati | puna- raparamāyuṡman śāriputra bodhisattvena mahāsattvena evaṃ cittamutpādayitavyam-yathā sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvamātmā na vidyate nopalabhyate, evaṃ sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarvadharmā na saṃvidyante nopalabhyante | evamādhyātmikabāhyeṡu sarvadharmeṡu saṃjñā utpādayitavyā | sacedevaṃcittaścariṡyati, na duṡkarasaṃjñī cariṡyati, na duṡkarasaṃjñī vihariṡyati | yadapyāyuṡman śāriputra evamāha-anutpādo bodhisattva iti | evametadāyuṡman śāriputra, evametat | anutpādo bodhisattva iti || śāriputra āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte bodhisattva evānutpāda:, utāho bodhi- sattvadharmā apyanutpāda: ? subhūtirāha-bodhisattvadharmā api āyuṡman śāriputra anutpāda: | śāriputra āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte bodhisattvadharmā evānutpāda:, utāho sarvajñatāpya- nutpāda: ? subhūtirāha-sarvajñatāpyāyuṡman śāriputra anutpāda: | āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte @015 sarvajñataivānutpāda:, utāho sarvajñatādharmā apyanutpāda: ? āha-sarvajñatādharmā apyāyuṡman śāriputra anutpāda: | āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte sarvajñatādharmā evānutpāda:, utāho prthagjano'pyanutpāda: ? āha-prthagjano'pyāyuṡman śāriputra anutpāda: | āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte prthagjana evānutpāda:, utāho prthagjanadharmā apyanutpāda: ? āha-prthagjanadharmā apyāyuṡman śāriputra anutpāda: | evamukte āyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimeta- davocat-yathāyuṡman subhūte bodhisattvo'pyanutpāda:, bodhisattvadharmā apyanutpāda:, sarvajñatā- pyanutpāda:, sarvajñatādharmā apyanutpāda:, prthagjano'pyanutpāda:, prthagjanadharmā apyanutpāda:, nanvāyuṡman subhūte anuprāptaiva ayatnena bodhisattvena mahāsattvena sarvajñatā bhavati | evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-nāhamāyuṡman śāriputra anutpannasya dharmasya prāptimicchāmi, nāpyabhisamayam | nāpyanutpannena dharmeṇa anutpannā prāpti: prāpyate | āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte anutpannena dharmeṇa anutpannā prāpti: prāpyate, utāho utpannena dharmeṇa anutpannā prāpti: prāpyate ? āha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anutpanno dharma utpanna:, utāho anutpanna eva dharmo'nutpanna: ? āha-kiṃ punarāyuṡman subhūte utpāda eva dharmo'nutpāda:, utāho anutpādo dharma utpāda: ? āha-utpādo dharmo'nutpādo dharma ityāyuṡman śāriputra na {1. ##R om.## na.} pratibhāti jalpitum | āha-anutpādo'pi te āyuṡman subhūte pratibhāti jalpitum | āha-anutpāda evāyuṡman śāriputra jalpa: | anutpāda eva āyuṡman śāriputra pratibhāti | anutpāda eva āyuṡman śāriputra pratibhānam | evamevāyuṡman śāriputra atyantaṃ pratibhāti || evamukte āyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-dhārmakathikānā- māyuṡmān subhūtiragratāyāṃ sthāpitavya: | tatkasya heto: ? tathā hyāyuṡmān subhūti: sthaviro yato yata eva paripraśnīkriyate, tatastata eva ni:sarati, dharmatāyāśca na calati, tāṃ ca dharmatāṃ na virodhayati | evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-dharmataiṡā āyuṡman śāriputra bhagavata: śrāvakāṇāmaniśritadharmāṇām | te yato yata eva paripraśnīkriyante, tatastata eva ni:saranti, dharmatāṃ ca na virodhayanti, dharmatāyāśca na vyativartante | tatkasya heto: ? yathāpi nāma aniśritattvātsarvadharmāṇām | evamukte āyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimeta- davocat-sādhu sādhu āyuṡman subhūte | katamaiṡā sarvadharmāniśritapāramitā bodhisattvānāṃ mahā- sattvānām ? subhūtirāha-prajñāpāramitaiva āyuṡman śāriputra sārvayānikī, sarvadharmāniśritatayā sarvadharmāniśritapāramitā ca | iti hi yasya bodhisattvasya mahāsattvasya evaṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāra- mitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāmevaṃ deśyamānāyāmevamupadiśyamānāyāṃ na bhavati cittasya avalīnatvam, na bhavati kāṅkṡāyitatvam, na bhavati dhaṃdhā {2. ##R## dhanvāyitatvam ##everywhere##.}yitatvam, na bhavati cittasyānyathātvam, veditavya{3.##R om##. ayaṃ.}mayaṃ bodhisattvo mahāsattvo viharatyanena prajñāpāramitāvihāreṇa avirahitaścānena manasikāreṇeti || @016 aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā | atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kathamāyuṡman subhūte avirahito bodhisattvo mahāsattvo'virahito manasikāreṇa bhavati, ya: prajñāpāramitāvihāreṇa viharati ? yadi hyāyuṡman subhūte bodhisattvo mahāsattvo'virahito manasikāreṇa bhavati, evaṃ sa virahita: prajñāpāramitāvihāreṇa bhavati | yadi ca āyuṡman subhūte avirahito bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāvihāreṇa bhavati, evaṃ sa virahito manasikāreṇa bhavati | yadi ca āyuṡman subhūte manasikāreṇāvirahito bodhisattvo mahāsattva:, avirahita eva prajñāpāra- mitāvihāreṇa bhavati | evaṃ sati sarvasattvā apyavirahitā bhaviṡyanti prajñāpāramitāvihāreṇa | tatkasya heto: ? sarvasattvā api hyavirahitā manasikāreṇa viharanti || evamukte āyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-sādhu sādhu āyuṡman śāriputra | api tu upālapsye tvā | artha eva tvāyuṡmatā śāriputreṇa bhūtapadābhidhānena parigrhīta: | tatkasya heto: ? sattvāsvabhāvatayā āyuṡman śāriputra manasikārāsvabhāvatā veditavyā | sattvāsadbhāvatayā āyuṡman śāriputra manasikārāsadbhāvatā veditavyā | sattva- viviktatayā āyuṡman śāriputra manasikāraviviktatā veditavyā | sattvācintyatayā āyuṡman śāriputra manasikārācintyatā veditavyā | sattvānabhisaṃbodhanatayā āyuṡman śāriputra manasi- kārānabhisaṃbodhanatā veditavyā | sattvāyathābhūtārthābhisaṃbodhanatayā āyuṡman śāriputra manasikārāyathābhūtārthābhisaṃbodhanatā veditavyā | anena āyuṡman śāriputra evaṃrūpeṇa manasikāreṇa icchāmi bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ viharantamanena vihāreṇeti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ sarvākārajñatācaryāparivarto nāma prathama: || @017 2 śakraparivarto dvitīya: | tena khalu puna: samayena śakro devānāmindrastasyāmeva parṡadi saṃnipatita: saṃniṡaṇṇo- 'bhūt catvāriṃśatā trāyastriṃśatkāyikairdevaputrasahasrai: sārdham | catvāraśca lokapālā viṃśatyā cāturmahārājakāyikairdevaputrasahasrai: sārdham | brahmāpi sahāpatirdaśabhirbrahmakāyikairdevaputrasahasrai: sārdham | pañca ca śuddhāvāsānāṃ deva {1. ##W om.## devaputrāṇaṃ.}putrāṇāṃ sahasrāṇi tasyāmeva parṡadi saṃnipatitāni saṃniṡaṇṇānyabhūvan | yo'pi ca devānāṃ svakarmavipākajo'vabhāsa:, so'pi sarvo buddhānu- bhāvena buddhatejasā buddhādhiṡṭhānenābhibhūto'bhūt || atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthavirametadavocat-imānyārya subhūte saṃbahulāni devaputrasahasrāṇi asyāṃ parṡadi saṃnipatitāni saṃniṡaṇṇāni āryasya subhūte- rantikātprajñāpāramitāṃ śrotukāmāni bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmupadeśamavavādānuśāsanīṃ ca | tatkathaṃ bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ sthātavyam, kathaṃ śikṡitavyam, kathaṃ yogamāpattavyam ? sthavira: subhūtirāha-tena hi kauśika upadekṡyāmi te buddhānubhāvena buddhatejasā buddhādhiṡṭhānena | yairdevaputrairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittaṃ notpāditam, tairutpā- dayitavyam | ye tvavakrāntā: samyaktvaniyāmam, na te bhavyā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayitum | tatkasya heto: ? baddhasīmāno hi te saṃsārasrotasa: | abhavyā hi te puna: puna: saṃsaraṇāya anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayitum | api nu khalu punasteṡā- mapyanumode | sacette'pyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpādayeran, nāhaṃ kuśalamūlasyā- ntarāyaṃ karomi | viśiṡṭebhyo hi dharmebhyo viśiṡṭatamā dharmā adhyālambitavyā: || atha khalu bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimāmantrayate sma-sādhu sādhu subhūte, sādhu khalu punastvaṃ subhūte, {2. ##Ap## yattvaṃ ##for## yastvaṃ.} yastvaṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmutsāhaṃ dadāsi | evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-krtajñairasmābhirbhagavan bhagavato bhavitavyaṃ nākrtajñai: | tatkasya heto: ? paurvakāṇāṃ hi bhagavaṃstathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmantike'smadarthe bhagavān yathā brahmacarya bodhāya caran pūrvaṃ bodhisattvabhūta eva san, yai: śrāvakaira {3.##Ap## avavādita: ##for## avavadita:.}vavadito'nuśiṡṭaśca pāramitāsu, tatra bhagavatā caratā anuttaraṃ jñānamutpāditam | evaṃ bhagavan asmābhirapi bodhisattvā mahāsattvā anuparigrahītavyā anuparivārayitavyāśca, saṃparigrahītavyā: saṃparivārayitavyāśca | tatkasya heto: ? asmābhirapi hi bhagavan bodhisattvā mahāsattvā anuparigrhītā anuparivāritāśca, saṃparigrhītā: saṃparivāritāśca kṡipramanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyante {4.##Ap W## abhisaṃbhotsyante ##for## abhisaṃbudhyante.} || atha khalvāyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindramāmantrayate sma-tena hi kauśika śrṇu, sādhu ca suṡṭhu ca manasi kuru, bhāṡiṡye'haṃ te yathā bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ sthātavyam | śūnyatāyāṃ kauśikaṃ tiṡṭhatā bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ sthātavyam | tena hi kauśika @018 bodhisattvena mahāsattvena mahāsaṃnāhasaṃnaddhena bhavitavyam | na rūpe sthātavyam | na vedanāyāṃ na saṃjñāyāṃ na saṃskāreṡu | na vijñāne sthātavyam | na cakṡuṡi sthātavyam | na rūpe sthātavyam | na cakṡu- rvijñāne sthātavyam | na cakṡu:saṃsparśe sthātavyam | na cakṡu:saṃsparśajāyāṃ vedanāyāṃ sthātavyam | evaṃ na śrotraghrāṇajihvākāyamana:su sthātavyam | na śabdagandharasaspraṡṭavyadharmeṡu, na śrotravijñāne, {1. ##R om.## yāvanna manovijñāne.} yāvanna manovijñāne | na mana:saṃsparśe, na mana:saṃsparśajāyāṃ vedanāyāṃ sthātavyam | na prthivīdhātau sthāta- vyam | nābdhātau, na tejodhātau, na vāyudhātau, nākāśadhātau, na vijñānadhātau sthātavyam | na smrtyupasthāneṡu sthātavyam | na samyakprahāṇarddhipādendriyabalabodhyaṅgeṡu, na mārgāṅgeṡu sthātavyam | na srota āpattiphale sthātavyam | na sakrdāgāmiphale, na {2.##W om.## na anāgāmiphale.} anāgāmiphale, nārhattve sthātavyam | na pratyekabuddhatve sthātavyam | na buddhatve sthātavyam | iti hi rūpamiti na sthātavyam | iti hi vedaneti, saṃjñeti, saṃskārā iti | iti hi vijñānamiti na sthātavyam | iti hi cakṡuriti, yāvanmana:saṃsparśajā vedaneti na sthātavyam | iti hi prthivīdhāturiti, yāvadvijñānadhāturiti na sthātavyam | iti hi smrtyupasthānānīti na sthātavyam | iti hi samyakprahāṇarddhipādendriyabala- bodhyaṅgānīti, iti hi mārgāṅgānīti na sthātavyam | iti hi srotaāpattiphalamiti na sthātavyam, iti hi sakrdāgāmiphalamiti, anāgāmiphalamiti, arhattvamiti na sthātavyam | iti hi pratyeka- buddhatvamiti na sthātavyam | iti hi buddhatvamiti na sthātavyam | rūpaṃ nityamanityamiti na sthātavyam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ nityamanityamiti na sthātavyam | rūpaṃ sukhaṃ du:khamiti na sthātavyam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ sukhaṃ du:khamiti na sthātavyam | rūpaṃ śūnyamaśūnyamiti na sthātavyam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ śūnyamaśūnya- miti na sthātavyam | rūpamātmānātmeti na sthātavyam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñāna- mātmānātmeti na sthātavyam | rūpaṃ śubhamaśubhamiti na sthātavyam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ śubhamaśubhamiti na sthātavyam | rūpaṃ śūnyamupalabhyate veti na sthātavyam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ śūnyamupalabhyate veti na sthātavyam | srotaāpattiphalama- saṃskrtaprabhāvitamiti na sthātavyam | evaṃ sakrdāgāmiphala {3. ##W om.## anāgāmiphalaṃ.} manāgāmiphalamarhattvamasaṃskrtaprabhā- vitamiti na sthātavyam | pratyekabuddhatvamasaṃskrtaprabhāvitamiti na sthātavyam | srotaāpanno dakṡiṇīya iti na sthātavyam | srotaāpannā: saptakrtvo bhavaparamā iti na sthātavyam | sakrdāgāmī dakṡiṇīya iti na sthātavyam | sakrdāgāmyapariniṡṭhitattvātsakrdimaṃ lokamāgamya du:khasyāntaṃ kariṡyatīti na sthātavyam | anāgāmī dakṡiṇīya iti na sthātavyam | anāgāmī anāgamya imaṃ lokaṃ tatraiva parinirvāsyatīti na sthātavyam | arhan dakṡiṇīya iti na sthātavyam | arhannihaiva anupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvāsyatīti na sthātavyam | pratyekabuddho dakṡiṇīya iti na sthātavyam | pratyekabuddho'tikramya śrāvakabhūmimaprāpya buddhabhūmiṃ parinirvāsyatīti na sthātavyam | buddho dakṡiṇīya iti na sthātavyam | buddho'tikramya @019 prthagjanabhūmimatikramya śrāvakabhūmimatikramya pratyekabuddhabhūmimaprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānā- marthaṃ krtvā aprameyāṇyasaṃkhyeyāni martha krtvā aprameyāṇyasaṃkhyeyāni sattvakoṭiniyutaśatasahasrāṇi parinirvāpya aprameyāna- saṃkhyeyān sattvān śrāvakapratyekabuddhasamyaksaṃbuddhatvaniyatān krtvā buddhabhūmau sthitvā buddhakrtyaṃ krtvā anupadhiśeṡe nirvāṇadhātau buddhaparinirvāṇena parinirvāsyati ityevamapyanena na sthātavyam || atha khalvāyuṡmata: śāriputrasyaitadabhavat-yadi buddho'tikramya prthagjanabhūmimatikramya śrāvakabhūmimatikramya pratyekabuddhabhūmimaprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāmarthaṃ krtvā aprameyāṇya- saṃkhyeyāni sattvakoṭīniyutaśatasahasrāṇi parinirvāpya aprameyānasaṃkhyeyān sattvān śrāvaka- pratyekabuddhasamyaksaṃbuddhatvaniyatān krtvā buddhabhūmau sthitvā buddhakrtyaṃ krtvā anupadhiśeṡe nirvāṇadhātau buddhaparinirvāṇena parinirvāsyati ityevamapyanena na sthātavyam, tatkathaṃ punaranena sthātavyaṃ, kathaṃ śikṡitavyamiti ? atha khalvāyuṡmān subhūtirbuddhānubhāvena āyuṡmata: śāriputrasya cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-tatkiṃ manyase āyuṡman śāriputra kva tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: sthita: ? āyuṡmān śāriputra āha-na kvacidāyu- ṡman subhūte tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: sthita: | tatkasya heto: ? apratiṡṭhitamānaso hi tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: | sa naiva saṃskrte dhātau sthito nāpyasaṃskrte dhātau sthito na ca tato vyutthita: || atha khalvāyuṡmān subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evameva āyuṡman śāriputra bodhisattvena mahāsattvena sthātavyam, evaṃ śikṡitavyam-yathā tathāgato'rhan samyaksaṃbuddho na kvacitsthito nāsthito na viṡṭhito nāviṡṭhita:, tathā sthāsyāmītyevamanena śikṡitavyam | yathā tathāgatasthānaṃ tathā sthāsyāmīti, tathā śikṡiṡye iti, yathā tathāgatasthānaṃ tathā sthāsyāmīti, tathā śikṡiṡye iti, yathā tathāgatasthānaṃ tathā sthāsyāmīti susthito'sthānayogeneti evamatra bodhisattvena mahāsattvena sthātavyamevaṃ śikṡitavyam | evaṃ hi śikṡamāṇo bodhisattvo mahāsattvo viharatyanena prajñāpāramitāvihāreṇa avirahitaścānena manasikāreṇeti || atha khalu tatra parṡadi keṡāṃciddevaputrāṇāmetadabhūt-yāni tāni yakṡāṇāṃ yakṡabhāṡi- tāni yakṡarutāni yakṡapadāni yakṡamantritāni yakṡapravyāhrtāni, tāni vijñāyante jalpya- mānāni | na punaridaṃ vijñāyate yatsubhūti: sthaviro bhāṡate pravyāharati deśayatyupadiśati | atha khalvāyuṡmān subhūtirbuddhānubhāvena teṡāṃ devaputrāṇāmimamevaṃrūpaṃ cetasaiva ceta:pari- vitarkamājñāya tān devaputrānāmantrayate sma-na vijñāyate na vijñāyate idaṃ devaputrā: | tathā hi nātra kiṃcitsūcyate, nātra kiṃcit śrūyate || atha khalu teṡāṃ devaputrāṇāṃ punarevaitadabhūt-uttānīkariṡyati vata ayamāryasubhūti: | uttānīkariṡyati batāyamāryasubhūtiriti | dūrāddūrataramāryasubhūti: praviśati, sūkṡmātsūkṡmataram | gambhīrādgambhīrataramāryasubhūti: praviśati deśayati bhāṡata iti | atha khalvāyuṡmān subhūti- rbuddhānubhāvena punarapi teṡāmeva devaputrāṇāṃ cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya tān devaputrānāmantrayate @020 sma-tena hi devaputrā: ya: srotaāpattiphalaṃ prāptukāma:, srotaāpattiphale sthātukāma:, sa nemāṃ kṡāntimanāgamya...peyālam | ya: sakrdāgāmiphalaṃ prāptukāma:, sakrdāgāmiphale sthātu- kāma:, yo'nāgāmiphalaṃ prāptukāmo'nāgāmiphale sthātukāma:, yo'rhattvaṃ prāptukāmo'rhattve sthātu- kāma:, ya: pratyekabodhi prāptukāma: pratyekabodhau sthātukāma:, sa nemāṃ kṡāntimanāgamya...| yo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ prāptukāmo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau sthātukāma:, sa nemāṃ kṡānti- manāgamya...|| atha khalu punarapi teṡāṃ devaputrāṇāmetadabhavat-kiṃrūpā asya āryasubhūterdhārma- śravaṇikā eṡṭavyā: ? atha khalvāyuṡmān subhūtirbuddhānubhāvena teṡāṃ devaputrāṇāṃ cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya tān devaputrānāmantrayate sma-māyānirmitasadrśā hi devaputrā mama dhārmaśravaṇikā eṡṭavyā: | tatkasya heto: ? tathā hi te naiva śroṡyanti na ca sākṡātkariṡyanti || atha khalu te devaputrā āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocan-kiṃ punarārya subhūte māyo- pamāste sattvā na te māyā ? evamukte āyuṡmān subhūtistān devaputrānetadavocat-māyo- pamāste devaputrā: sattvā: | svapnopamāste devaputrā: sattvā: | iti hi māyā ca sattvāśca advayametadadvaidhīkāram, iti hi svapnaśca sattvāśca advayametadadvaidhīkāram | sarvadharmā api devaputrā māyopamā: svapnopamā: | srotaāpanno'pi māyopama: svapnopama: | srota āpattiphalamapi māyopamaṃ svapnopamam | evaṃ sakrdāgāmyapi sakrdāgāmiphalamapi, anāgāmyapi anā {1. ##W om.## anāgāmiphalamapi...pratyekabuddho'pi.} gāmi- phalamapi, arhannapi arhattvamapi māyopamaṃ svapnopamam | pratyekabuddho'pi māyopama: svapnopama: | pratyekabuddhatvamapi māyopamaṃ svapnopamam | samyaksaṃbuddho'pi māyopama: svapnopama: | samyaksaṃ- buddhatvamapi māyopamaṃ svapnopamam | atha khalu devaputrā āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocan- samyaksaṃbuddho'pyārya subhūte māyopama: svapnopama iti vadasi ? samyaksaṃbuddhatvapi māyopamaṃ svapnopamamiti vadasi ? subhūtirāha-nirvāṇamapi devaputrā māyopamaṃ svapnopamamiti vadāmi, kiṃ punaranyaṃ dharmam | te devaputrā āhu:-nirvāṇamapyārya subhūte māyopamaṃ svapnopamamiti vadasi ? āyuṡmān subhūtirāha-tadyadi devaputrā nirvāṇādapyanya: kaściddharmo viśiṡṭatara: syāt, tamapyahaṃ māyopamaṃ svapnopamamiti vadeyam | iti hi devaputrā māyā ca nirvāṇaṃ ca advayameta- dadvaidhīkāram | iti hi svapnaśca nirvāṇaṃ ca advayametadadvaidhīkāram || atha khalvāyuṡmān śāriputra:, āyuṡmāṃśca pūrṇo maitrāyaṇīputra:, āyuṡmāṃśca mahākoṡṭhila:, āyuṡmāṃśca mahākātyāyana:, āyuṡmāṃśca mahākāśapa:, anye ca mahāśrāvakā anekairbodhisattvasahasrai: sārdhamāyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthaviramāmantrayante sma-ke'syā āyuṡman subhūte prajñāpāramitāyā evaṃ nirdiśyamānāyā: pratyeṡakā bhaviṡyanti ? atha khalvāyuṡmā- nānandastān sthavirānetadavocat te khalvāyuṡmanto veditavyā avinivartanīyā bodhisattvā @021 mahāsattvā:, drṡṭisaṃpannā vā pudgalā:, arhanto vā kṡīṇāsravā:, ye'syā: prajñāpāramitāyā evaṃ nirdiśyamānāyā: pratyeṡakā bhaviṡyanti || atha khalvāyuṡmān subhūti: sthavirastān sthavirānetadavocat-nāsyā āyuṡmanta: prajñāpāramitāyā evaṃ nirdiśyamānāyā: kecitpratyeṡakā bhaviṡyanti | tatkasya heto: ? tathā hi-atra na kaściddharma: sūcyate, na kaściddharma: paridīpyate, na kaściddharma: prajñapyate | tadyathai- vātra na kaściddharma: sūcyate, na kaściddharma: paridīpyate, na kaściddharma: prajñapyate, tathaivāsyā: prajñāpāramitāyā evaṃ nirdiśyamānāyā na kaścitpratyeṡako bhaviṡyati || atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhūt-asya dharmaparyāyasya āryeṇa subhūtinā bhāṡyamāṇasya pūjārthaṃ yannvahaṃ puṡpāṇyabhinirmāya āryaṃ subhūtimabhyavakireyamiti | atha khalu śakro devānāmindrastasyāṃ belāyāṃ puṡpāṇyabhinirmāya āyuṡmantaṃ subhūtimabhyavākirat | atha khalvāyuṡmata: subhūte: sthavirasya śakraṃ devānāmindramanuvyāharaṇāyaitadabhūt-na khalu punarimāni puṡpāṇi mayā trāyastriṃśeṡu deveṡu pracaranti drṡṭapūrvāṇi, yānīmāni śakreṇa devānāmindreṇa abhyavakīrṇāni | nirmitānyetāni puṡpāṇi | naitāni puṡpāṇi vrkṡagulmalatānirjātāni, yāni śakreṇa devānāmindreṇābhyavakīrṇāni, manomayānyetāni puṡpāṇīti | atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmata: subhūteścetasaiva ceta:parivitarkamājñāya āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat- anirjātānyetānyārya subhūte puṡpāṇi | tatkasya heto: ? na hi manonirjātāni kāni- citpuṡpāṇi, nāpi vrkṡagulmalatānirjātāni | atha khalvāyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindra- metadavocat-yattvaṃ kauśika evaṃ vadasi-anirjātānyetāni puṡpāṇi, naitāni manonirjātāni, nāpi vrkṡagulmalatānirjātānīti | yatkauśika anirjātaṃ na tatpuṡpam | atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhūt-gambhīraprajño batāyamārya: subhūti: | tāṃ ca nāma padaprajñaptiṃ nirdiśati, tāṃ ca na virodhayati, tāṃ cottānīkaroti, tāmeva copadiśati | atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametadārya subhūte, evametat | evaṃ cātra bodhisattvena mahāsattvena śikṡitavyaṃ yathā āryasubhūtirupadiśati | evamukte āyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindrametadavocat-evametatkauśika, evametat | evamatra bodhisattvena mahāsattvena śikṡitavyam | evaṃ śikṡamāṇa: kauśika bodhisattvo mahāsattvo na srotaāpatti- phale śikṡate, na sakrdāgāmiphale, na anāgāmiphale, nāhartve śikṡate, na pratyekabuddhatve śikṡate, na buddhatve śikṡate | yo nāsu bhūmiṡu śikṡate, sa buddhatve sarvajñatve vā śikṡate | yo buddhatve sarvajñatve vā śikṡate, so'prameyeṡvasaṃkhyeyeṡu buddhadharmeṡu śikṡate | yo'prameyeṡvasaṃkhyeyeṡu buddhadharmeṡu śikṡate, sa na rūpasya vivrddhaye śikṡate, na parihāṇāya | evaṃ sa na vedanāyā na saṃjñāyā na saṃskārāṇām | sa na vijñānasya vivrddhaye śikṡate, na parihāṇāya | yo na rūpasya vivrddhaye śikṡate na parihāṇāya | evaṃ na vedanāyā na saṃjñāyā na saṃskārāṇām | yo na vijñānasya vivrddhaye śikṡate na parihāṇāya, sa na rūpasya parigrahāya śikṡate notsargāya | @022 evaṃ sa na vedanāyā na saṃjñāyā na saṃskārāṇām | sa na vijñānasya parigrahāya śikṡate, notsargāya, nāpi kasyaciddharmasya parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate | yo na kasyaciddharmasya parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate, sa na sarvajñatāyā api parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate | evaṃ śikṡamāṇo bodhisattvo mahāsattva: sarvajñatāyāṃ śikṡate, sarvajñatāyāṃ niryāsyati || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-ya āyuṡman subhūte bodhisattvo mahāsattvo na kasyaciddharmasya parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate, sa na sarvajñatāyā api parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa āyuṡman subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvajñatāyāṃ śikṡa {1. ##W om.## śikṡate.} te, sarvajñatāyāṃ niryāsyati || āyuṡmān subhūtirāha-evametadāyuṡman śāriputra, evametat | ya āyuṡman śāriputra bodhisattvo mahāsattvo na kasyaciddharmasya parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate, sa na sarvajñatāyā api parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate | sarvabuddhadharmāṇā- mapi na parigrahāya śikṡate, notpādāya nāntardhānāya śikṡate | evaṃ cāyuṡman śāriputra śikṡamāṇo bodhisattvo mahāsattva: sarvajñatāyāṃ śikṡate, sarvajñatāyāṃ niryāsyati || atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-prajñāpāramitā ārya śāriputra bodhisattvena mahāsattvena kuto gaveṡitavyā ? śāriputra āha-prajñāpāramitā kauśika bodhisattvena mahāsattvena āyuṡmata: subhūte: parivartādgaveṡitavyā | evamukte śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-kasyaiṡa ārya śāriputra anubhāvo veditavya: ? kasyaitadadhi- ṡṭhānaṃ veditavyaṃ yadāryasubhūti: prajñāpāramitāṃ bhāṡate ? āyuṡmān śāriputra āha-tathāgata- syaiṡa kauśika anubhāvo veditavya: | tathāgatasyaitadadhiṡṭhānaṃ veditavyaṃ yadāyuṡmān subhūti: prajñāpāramitāṃ bhāṡate | atha khalvāyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindrametadavocat-yatkauśika evaṃ vadasi-kasyaiṡo'nubhāvo veditavya:, kasyaitadanuṡṭhānaṃ veditavyaṃ yadāryasubhūti: prajñāpāra- mitāṃ bhāṡate iti ? tathāgatasyaiṡa kauśika anubhāvo veditavya: | tathāgatasyaitadadhiṡṭhānaṃ vedi- tavyaṃ yadahaṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡe | yadapi kauśika evaṃ vadasi-prajñāpāramitā bodhisattvena mahāsattvena kuto gaveṡitavyeti ? prajñāpāramitā kauśika bodhisattvena mahāsattvena na rūpā- dgaveṡitavyā nāpyanyatra rūpādgaveṡitavyā | evaṃ na vedanāyā na saṃjñāyā na saṃskārebhya: | na vijñānādgaveṡitavyā, nāpyanyatra vijñānādgaveṡitavyā | tatkasya heto: ? tathā hi na rūpaṃ prajñāpāramitā, nāpyanyatra rūpātprajñāpāramitā | evaṃ na vedanā na saṃjñā na saṃskārā: | na vijñānaṃ prajñāpāramitā, nāpyanyatra vijñānātprajñāpāramitā || evamukte śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-mahāpāramiteyamārya subhūte yaduta prajñāpāramitā | apramāṇapāramiteyamārya subhūte yaduta prajñāpāramitā | apari- @023 māṇapāramiteyamārya subhūte yaduta prajñāpāramitā | anantapāramiteyamārya subhūte yaduta prajñā- pāramitā | sthavira: subhūtirāha-evametatkauśika, evametat | mahāpāramiteyaṃ kauśika yaduta prajñāpāramitā | apramāṇapāramiteyaṃ kauśika yaduta prajñāpāramitā | aparimāṇapāramiteyaṃ kauśika yaduta prajñāpāramitā | anantapāramiteyaṃ kauśika yaduta prajñāpāramitā | tatkasya heto: ? rūpamahattayā hi kauśika mahāpāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | evaṃ vedanā- saṃjñāsaṃskārā: | vijñānamahattayā hi kauśikamahāpāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | rūpāpramāṇa- tayā kauśika apramāṇapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānāpramāṇatayā kauśika apramāṇapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | rūpāparimāṇatayā kauśika aparimāṇapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānāpramāṇatayā kauśika apramāṇapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | rūpāparimāṇatayā kauśika anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānānantatayā kauśika anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | evaṃ mahāpāramiteti kauśika nābhiniviśate | evamapramāṇapāramiteti, evamaparimāṇapāramiteti, evamanantapāramiteti nābhiniviśate | tasmātkauśika mahāpāramiteyam, apramāṇapāramiteyam, aparimāṇapāramiteyam, ananta- pāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā || ārambaṇānantatayā kauśika anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | sattvānantatayā kauśika anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | kathaṃ puna: kauśika ārambaṇānantatayā anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā ? sarvadharmāṇāṃ hi kauśika yato nānto na madhyaṃ na paryavasānamupalabhyate, tata: kauśika anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | anena kauśika paryāyeṇa ārambaṇānantatayā anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | punaraparaṃ kauśika yasmātsarvadharmā anantā aparyantā:, na teṡāmanto vā madhyaṃ vā paryavasānaṃ vā upalabhyate, tasmātkauśika anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | tatkasya heto: ? rūpasya hi kauśika nānto na madhyaṃ na paryavasānamupalabhyate | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | vijñānasya hi kauśika nānto na madhyaṃ na paryavasānamupalabhyate | anenāpi kauśika paryāyeṇa ārambaṇānantatayā anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā || punaraparaṃ kauśika sattvo'nanto'paryanta: | tatkasya heto: ? na hi sattvasyānto vā madhyaṃ vā paryavasānaṃ vopalabhyate | tasmātkauśika sattvānantatayā anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kathamāyuṡman subhūte sattvānantatayā anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā ? sthavira: subhūtirāha-na hi kauśika gaṇanāyogena vā gaṇanābahutvena vā sattvānantatayā anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā || śakra āha-kathaṃ tarhīdānīmārya subhūte sattvānantatayā anantapāramiteyaṃ yaduta @024 prajñāpāramitā ? sthavira: subhūtirāha-tatkiṃ manyase kauśika katamasyaitaddharmasyādhivacanaṃ yaduta sattva: sattva iti ? śakra āha-naitadārya subhūte dharmasyādhivacanaṃ na adharmādhivacanaṃ yaduta sattva: sattva iti | āgantukametannāmadheyaṃ prakṡiptam | avastukametannāmadheyaṃ prakṡiptam | anātmīyametannāmadheyaṃ prakṡiptam | anārambaṇametannāmadheyaṃ prakṡiptaṃ yaduta sattva: sattva iti | sthavira: subhūtirāha-tatkiṃ manyase kauśika kācidatra sattvaparidīpanā krtā ? śakra āha-no hīdamārya subhūte | subhūtirāha-yatra kauśika na kācitsattvaparidīpanā krtā, tatra kā sattvānantatā ? sacetkauśika tathāgato'rhan samyaksaṃbuddho'nantavijñaptighoṡeṇa gambhīra- nirghoṡeṇa svareṇa gaṅgānadīvālukopamān kalpānapi vitiṡṭhamāna: sattva: sattva iti vācaṃ bhāṡeta, api nu tatra kaścitsattva utpanno vā utpatsyate vā utpadyate vā, niruddho vā nirotsyate vā nirudhyate vā ? śakra āha-no hīdamārya subhūte | tatkasya heto: ? ādi- śuddhatvādādipariśuddhatvātsattvasya | subhūtirāha-anenāpi kauśika paryāyeṇa evaṃ sattvānanta- tayā anantapāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā | evaṃ ca puna: kauśika sattvānantatayā prajñāpāramitānantatā veditavyā || atha khalu sendrakā devā: sabrahmakā: saprajāpatikā: sarṡinaranārīgaṇāstrirudāna- mudānayanti sma-aho dharma:, aho dharma:, aho dharmasya dharmatā | yastathāgatasya prādurbhāva:, sa āryeṇa subhūtinā sthavireṇa subhāṡiteneha sūcyate deśyate prakāśyate prabhāvyate | tathāgataṃ taṃ vayaṃ bhagavan bodhisattvaṃ mahāsattvamadyāgreṇa dhārayiṡyāmo yo'nayā prajñāpāramitayā avirahito bhaviṡyati, yo'pi ca anena bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāvihāreṇa vihariṡyati || atha khalu bhagavāṃstān sendrakān sabrahmakān saprajāpatikān sarṡinaranārīgaṇānā- mantrayate sma-evametaddevaputrā:, evametat | yadāhaṃ devaputrā dīpaṃkarasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasyāntike dīpavatyāṃ rājadhānyāmantarāyaṇamadhyagato'nayā prajñāpāramitayā avi- rahito'bhūvam, tadāhaṃ dīpaṃkareṇa tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhau-bhaviṡyasi tvaṃ māṇava anāgate'dhvani asaṃkhyeyai: kalpai: śākyamunirnāma tathāgato'rhan samyaksaṃbuddho vidyācaraṇasaṃpanna: sugato lokavidanuttara: puruṡadamyasārathi: śāstā devānāṃ ca manuṡyānāṃ ca buddho bhagavāniti | atha khalu te devaputrā bhagavantametadavocan-āścaryaṃ bhagavan, paramāścaryaṃ sugata | yāvadiyaṃ prajñāpāramitā bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ sarvajñatāyā āhārikā anuparigrāhikā ceti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ śakraparivarto nāma dvitīya: || @025 3 aprameyaguṇadhāraṇapāramitāstūpasatkāraparivartastrtīya: | atha khalu bhagavān ye tatra devaputrā: parṡadi saṃnipatitā: saṃniṡaṇṇāścābhūvan, yāśca bhikṡubhikṡuṇyupāsakopāsikā: saṃnipatitā: saṃniṡaṇṇāścābhūvan, tān devaputrān saṃni- patitān saṃniṡaṇṇāṃśca viditvā, tāśca sarvāścatasra: parṡada: saṃnipatitā: saṃniṡaṇṇāśca viditvā, kāmāvacarān rūpāvacarāṃśca devaputrān brahmakāyikāṃśca devaputrān ābhāsvarāṃśca parittaśubhāṃśca akaniṡṭāṃśca devaputrān sākṡiṇa: sthāpayitvā, śakradevendrapramukhān kāmāvacarān devaputrān mahābrahmapramukhāṃśca brahmakāyikān devaputrānābhāsvarāṃśca devaputrānāmantrayate sma-yo hi kaściddevaputrā: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati, na tasya māro vā mārakāyikā vā devatā avatāra- prekṡiṇyo'vatāragaveṡiṇyo'vatāraṃ lapsyante | nāpi tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā manuṡyā vā amanuṡyā vā avatāraprekṡiṇo'vatāragaveṡiṇo'vatāraṃ lapsyante | nāpi sa kulaputro vā kuladuhitā vā viṡamāparihāreṇa kālaṃ kariṡyati || punaraparaṃ devaputrā: ye devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, yaiśca devaputrai- riyaṃ prajñāpāramitā nodgrhītā na dhāritā na vācitā na paryavāptā na pravartitā, te devaputrāstaṃ kulaputraṃ vā kuladuhitaraṃ vā upasaṃkramitavyaṃ maṃsyante, tasya ca kulaputrasya vā kuladuhiturvā imāṃ prajñāpāramitāmudgrhṇato dhārayato vācayata: paryavāpnuvata: pravartayamānasyā- ntikācchroṡyanti, śrutvā codgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravarta- yiṡyanti | na ca khalu punardevaputrāstasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā imāṃ prajñāpāramitā- mudgrhṇato dhārayato vācayata: paryavāpnuvata: pravartayamānasya araṇyagatasya vā vrkṡamūlagatasya vā śūnyāgāragatasya vā abhyavakāśagatasya vā pathi gatasya vā utpathagatasya vā aṭavīgatasya vā mahāsamudragatasya vā tatra tatropasaṃkrāmato vā caṃkramyamāṇasya vā sthitasya vā niṡaṇṇasya vā vipannasya vā bhayaṃ vā bhaviṡyati, stambhitatvaṃ vā bhaviṡyati, utpatsyate vā || atha khalu catvāro mahārājāno bhagavantametadavocan-āścaryaṃ bhagavan yadimāṃ prajñāpāra- mitāmudgrhṇan dhārayan vācayan paryavāpnuvan pravartayan sa kulaputro vā kuladuhitā vā yānatraye sattvān vinayati, na ca sattvasaṃjñāmutpādayati | vayaṃ bhagavaṃstasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhāsyāma:, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-ahamapi bhagavaṃstasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhāsyāmi, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati || brahmāpi sahāpati: sārdhaṃ brahmakāyikairdevaputrairbhagavantametadavocat-ahamapi bhagavaṃstasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhāsyāmi, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati || @026 atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-āścarya bhagavan yadimāṃ prajñā- pāramitāmudgrhṇan dhārayan vācayan paryavāpnuvan pravartayan sa kulaputro vā kuladuhitā vā imān yato drṡṭadhārmikān guṇān pratilabhate parigrhṇāti, kiṃ punarbhagavan prajñāpāramitāyā- mudgrhītāyāṃ sarvā: ṡaṭ pāramitā udgrhītā bhavanti ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindra- metadavocat-evametatkauśika, evametat | prajñāpāramitāyāṃ kauśika udgrhītāyāṃ sarvā: ṡaṭ pāramitā udgrhītā bhavanti | punaraparaṃ kauśika prajñāpāramitāyāmudgrhītāyāṃ dhāritāyāṃ vācitāyāṃ paryavāptāyāṃ pravartitāyāṃ sa kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikān guṇān parigrhṇāti | tān kauśika sarvān śrṇu, sādhu ca suṡṭhu ca manasi kuru, bhāṡiṡye'haṃ te | sādhu bhagavanniti śakro devānāmindro bhagavata: pratyaśrauṡīt | bhagavānetadavocat-tatra kauśika ye mama dharmaṃ vigrahītavyaṃ maṃsyante, vivaditavyaṃ maṃsyante, virodhayitavyaṃ maṃsyante, teṡāṃ vigrahītukāmānāṃ vivaditukāmānāṃ virodhayitukāmānāmutpannotpannā vigrahā vivādā virodhā: punarevāntardhāsyanti, na sthāsyanti | teṡāṃ vigrahītukāmānāṃ vivaditukāmānāṃ virodhayitukāmānāṃ na te'bhiprāyā: paripūriṃ gamiṡyanti | tatkasya heto: ? evaṃ hyetatkauśika bhavati-ya imāṃ prajñāpāramitāṃ kulaputro vā kuladuhitā vā udgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati, tasyaivaṃ tānyutpannotpannānyadhikaraṇāni punarevāntardhāsyanti, na sthāsyanti | teṡāṃ vigrahītukāmānāṃ vivaditukāmānāṃ virodhayitukāmānāṃ na te'bhiprāyā: paripūriṃ gamiṡyanti | imamapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikaṃ guṇaṃ parigrhṇāti, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrhṇāti dhārayati vācayati paryavāpnoti pravartayati deśayati upadiśati uddiśati svādhyāyati | tadyathāpi nāma kauśika maghī nāmauṡadhī sarva- viṡapraśamanī | tatra āśīviṡeṇa jantunā bubhukṡitena āhārārthinā āhāragaveṡiṇā kaścideva prāṇakajāto janturdrṡṭo bhavet | sa āśīviṡastaṃ prāṇakajātaṃ gandhenānubadhnīyādanugacchedāhāra- hetorbhakṡayitukāma: | atha sa prāṇakajāto yena sā maghī nāmauṡadhī tenopasaṃkrāmet, tenopasaṃ- kramya tiṡṭhe {1. ##After## tiṡṭhet ##Ap adds:## parikalpamupādāya.} t | atha sa āśīviṡastasyā oṡadhyā gandhenaiva pratyudāvarteta | tatkasya heto: ? tathā hi tasyā oṡadhyā bhaiṡajyaguṇa: sa tādrśo yastasyāśīviṡasya tadviṡamabhibhavati | evaṃ balavatī hi sā oṡadhī | evameva kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāra- mitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati, tasya kauśika yāni tānyutpannotpannānyadhikaraṇāni vigrahā vivādā virodhā bhaviṡyanti, te prajñāpāramitāyāstejasā balena sthāmata: prajñāpāramitābalādhānena kṡipraṃ tata evoparaṃsyanti upaśamiṡyanti antardhāsyanti na vivardhiṡyante | yato yata evotpatsyante, tatra tatraiva nirotsyante antardhāsyanti, na vivardhiṡyante na sthāsyanti | tatkasya heto: ? prajñāpāramitā hi rāgādīnāṃ yāvannirvāṇagrāhasyopaśamayitrī, na vivardhiketi | catvāraśca tasya @027 mahārājāna: śakraśca devānāmindro brahmā ca sahāpati: sarve ca buddhā bhagavanto bodhisattvāśca rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhāsyanti, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati | ayaṃ tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā drṡṭadhārmiko guṇa: parigrhīto bhaviṡyati || punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati, sa ādeyavacanaśca bhaviṡyati, mrduvacanaśca bhaviṡyati, mitavacanaśca bhaviṡyati, aprakīrṇavacanaśca bhaviṡyati, na ca krodhābhibhūto bhaviṡyati, na ca mānābhibhūto bhaviṡyati | tatkasya heto: ? tathā hi taṃ prajñāpāramitā paridamayati, prajñāpāramitā pariṇamayati, na krodhaṃ vardhayati, na mānaṃ vardhayati | sa nopanāhaṃ parigrhṇāti, na vyāpādaṃ parigrhṇāti, nānuśayaṃ dhārayati | evaṃ carato'sya kulaputrasya vā kuladuhiturvā smrtirmaitrī cotpadyate | tasyaivaṃ bhavati- sacedahaṃ vyāpādamutpādayiṡyāmi, tenendriyāṇi me paribhetsyante, mukhavarṇaśca me dhakṡyate | ayuktaṃ caitanmama yadahamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthita:, tatra śikṡitukāma:, krodhasya vaśaṃ gaccheyam | ityevaṃ sa kṡiprameva smrtiṃ pratilabhate | imamapi sa kauśika kulaputro vā kula- duhitā vā drṡṭadhārmikaṃ guṇaṃ parigrhṇāti, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vāca- yiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati | evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-āścaryaṃ bhagavan yatheyaṃ prajñāpāramitā paridamanāya pratyupasthitā anunāmāya bodhisatvānāṃ mahāsatvānām || bhagavānāha-punaraparaṃ kauśika ya imāṃ prajñāpāramitāṃ kulaputro vā kuladuhitā vā udgra- hīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati, sacetkulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmevamudgrhṇan dhārayan vācayan paryavāpnuvan pravartayan deśayan upadiśan uddiśan svādhyāyan saṃgrāme vartamāne saṃgrāmaśirasi samārūḍha: syāt | tasya saṃgrāmamavatarato vā avatīrṇasya vā atikrāmato vā saṃgrāmamadhyagatasya vā tiṡṭhato vā niṡaṇṇasya vā asthānametatkauśika anavakāśo yattasya kulaputrasya vā kuladuhi- turvā imāṃ prajñāpāramitāṃ manasi kurvato vā udgrhṇato vā dhārayato vā vācayato vā paryavāpnuvato vā pravartayato vā deśayato vā upadiśato vā uddiśato vā svādhyāyato vā jīvitāntarāyo vā bhavet | paropakrameṇa jīvitāntarāyaṃ so'nuprāpnuyāt, naitatsthānaṃ vidyate | sacetpunastasya kaścitkauśika tatra śastraṃ vā daṇḍaṃ vā loṡṭaṃ vā anyadvā kṡipet, naitattasya śarīre nipatet | tatkasya heto: ? mahāvidyeyaṃ kauśika yaduta prajñāpāramitā | apramāṇeyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | aparimāṇeyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | anuttareyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | asameyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | asamasameyaṃ kauśika [vidyā] yaduta prajñāpāramitā | tatkasya heto: ? atra hi kauśika @028 vidyāyāṃ śikṡamāṇa: kulaputro vā kuladuhitā vā nātmavyābādhāya cetayate, na paravyābādhāya cetayate, nobhayavyābādhāya cetayate | atra hi kauśika vidyāyāṃ śikṡamāṇo bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate, sarvajñajñānaṃ ca pratilapsyate | tena so'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya sarvasattvānāṃ cittāni vyavalokayiṡyati | tatkasya heto: ? atra hi kauśika vidyāyāṃ śikṡamāṇasya bodhisattvasya mahāsattvasya na tatkiṃcidasti, yanna prāptaṃ vā na jñātaṃ vā na sākṡātkrtaṃ vā syāt | tasmātsarvajñajñānamityucyate | ayamapi kauśika tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā drṡṭadhārmiko guṇa: parigrhīto bhaviṡyati, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati || punaraparaṃ kauśika yatreyaṃ prajñāpāramitā antaśo likhitvā pustakagatāṃ krtvā pūjā- pūrvagamaṃ sthāpayitvā na satkariṡyate, nodgrahīṡyate, na dhārayiṡyate, na vācayiṡyate, na paryavāpsyate, na pravartayiṡyate, na deśayiṡyate, nopadekṡyate, noddekṡyate, na svādhyāsyate, na tatra kauśika sattvānāṃ manuṡyo vā amanuṡyo vā avatārārthiko'vatāragaveṡī avatāraṃ lapsyate sthāpayitvā pūrvakarmavipākam | imamapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikaṃ guṇaṃ parigrhṇāti || punaraparaṃ kauśika tadyathāpi nāma ye bodhimaṇḍagatā vā bodhimaṇḍaparisāmantagatā vā bodhimaṇḍābhyantaragatā vā bodhivrkṡamūlagatā vā manuṡyā vā amanuṡyā vā, tiryagyoni- gatānapyupādāya, yāvanna te śakyā manuṡyairvā amanuṡyairvā viheṭhayituṃ vā vyāpādayituṃ vā āveśayituṃ vā sthāpayitvā pūrvakarmavipākam | tatkasya heto: ? tatra hi atītānāgata- pratyutpannāstathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā abhisaṃbuddhā abhisaṃbhotsyante abhisaṃbudhyante ca, ye sarvasattvānāmabhayamavairamanuttrāsaṃ prabhāvayanti prakāśayanti | evameva kauśika yatra kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati uddekṡyati svādhyāsyati, tatra hi kauśika sattvā na śakyā manuṡyairvā amanuṡyairvā viheṭhayituṃ vā vyāpādayituṃ vā āveśayituṃ vā, sthāpayitvā pūrvakarma- vipākam | tatkasya heto: ? anayaiva hi kauśika prajñāpāramitayā prthivīpradeśa: sattvānāṃ caityabhūta: krto vandanīyo mānanīya: pūjanīyo'rcanīyo'pacāyanīya: satkaraṇīyo gurukaraṇīya:, trāṇaṃ śaraṇaṃ layanaṃ parāyaṇaṃ krto bhaviṡyati tatropagatānāṃ sattvānām | imamapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikaṃ guṇaṃ parigrhṇāti || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-yo bhagavan kulaputro vā kula- duhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā pustakagatāṃ krtvā sthāpayet, enāṃ ca divyābhi: puṡpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇa cīvaracchatradhvajaghaṇṭāpatākābhi: samantācca dīpamālābhi:, bahu- vidhābhiśca pūjābhi: satkuryāt gurukuryāt mānayet pūjayet arcayet apacāyet, yaśca @029 tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya parinirvrtasya śarīrāṇi stūpeṡu pratiṡṭhāpayet parigrhṇīyāt dhārayedvā, tāṃśca tathaiva divyābhi: puṡpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇacīvaracchatradhvajagha ṇṭāpatākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: satkuryāt gurukuryāt mānayet pūjayet arcayet apacāyet, katarastayo: kulaputrayo: kuladuhitrorvā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-tena hi kauśika tvāmevātra pratiprakṡyāmi | yathā te kṡamate, tathā vyākuryā: | tatkiṃ manyase kauśika yo'yaṃ tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya sarvajñatātmabhāvo'bhinirvartita:, sa katamasyāṃ pratipadi śikṡamāṇena tathāgatenārhatā samyaksaṃ- buddhena anuttarā samyaksaṃbodhi: sarvajñatā pratilabdhā abhisaṃbuddhā ? evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-ihaiva bhagavan bhagavatā prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇena tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena anuttarā samyaksaṃbodhi: sarvajñatā pratilabdhā abhisaṃbuddhā | bhagavānāha-tasmāttarhi kauśika nānenātmabhāvaśarīrapratilambhena tathāgatastathāgata iti saṃkhyāṃ gacchati | sarvajñatāyāṃ tu pratilabdhāyāṃ tathāgatastathāgata iti saṃkhyāṃ gacchati | yeyaṃ kauśika sarvajñatā tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya, prajñāpāramitānirjātaiṡā | eṡa ca kauśika tathāgatasyātmabhāvaśarīrapratilambha: prajñāpāramitopāyakauśalyanirjāta: san sarvajñajñānāśrayabhūto bhavati | enaṃ hyāśrayaṃ niśritya sarvajñajñānasya prabhāvanā bhavati, buddhaśarīraprabhāvanā bhavati, dharmaśarīraprabhāvanā bhavati, saṃgha- śarīraprabhāvanā bhavati | ityevaṃ sarvajñajñānahetuko'yamātmabhāvaśarīrapratilambha: sarvajñajñānāśraya- bhūtatvātsarvasattvānāṃ caityabhūto vandanīya: satkaraṇīyo gurukaraṇīyo mānanīya: pūjanīyo'rca- nīyo'pacāyanīya: saṃvrtto bhavati | evaṃ ca mama parinirvrtasyāpi sata: eṡāṃ śarīrāṇāṃ pūjā bhaviṡyati | tasmāttarhi kauśika ya: kaścitkulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā pustakagatāṃ vā krtvā sthāpayet, enāṃ ca divyābhi: puṡpadhūpagandhamālyavilepana- cūrṇacīvaracchatradhvajaghaṇṭāpatākābhi: satkuryāt gurukuryāt mānayet pūjayet arcayet apa- cāyet, ayameva kauśika tayo: kulaputrayo: kuladuhitrorvā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? sarvajñajñānasya hi kauśika tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā pūjā krtā bhaviṡyati, ya: kulaputro vā kuladuhitā vā iha prajñāpāramitāyāṃ likhyamānāyāṃ pustakagatāyāṃ vā satkāraṃ gurukāraṃ mānanāṃ pūjanāmarcanāmapacāyanāṃ pūjāṃ ca vividhāṃ kuryāt, ayameva tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? sarvajñajñānasya hi kauśika tena pūjā krtā bhaviṡyati, ya: prajñāpāramitāyai pūjāṃ kariṡyati || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-ya ime bhagavan jāmbūdvīpakā manuṡyā imāṃ prajñāpāramitāṃ na likhiṡyanti, nodgrahīṡyanti na dhārayiṡyanti na vācayiṡyanti na paryavāpsyanti na pravartayiṡyanti na deśayiṡyanti nopadekṡyanti noddekṡyanti na svādhyāsyanti, tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ puṡpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇa cīvaracchatradhvajaghaṇṭāpatākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhirna satkariṡyanti, na gurukariṡyanti, na @030 mānayiṡyanti, na pūjayiṡyanti, nārcayiṡyanti, nāpacāyiṡyanti, kiṃ nu te bhagavan na jñāsyanti evaṃ mahārthikā bhagavatoktā prajñāpāramitāyā: pūjā krtā bhaviṡyatīti ? kiṃ nu te bhagavan na vetsyanti-evaṃ mahānuśaṃsā evaṃ mahāphalā evaṃ mahāvipākā bhagavatoktā prajñā- pāramitāyā: pūjā krtā bhaviṡyatīti ? na ca te vedayiṡyanti, uta jñāsyanti vetsyanti, vedayiṡyanti, na ca puna: śraddhāsyanti ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat- tatkiṃ manyase kauśika kiyantaste jāmbūdvīpakā manuṡyā ye buddhe'vetya prasādena samanvāgatā:, ye dharme'vetya prasādena samanvāgatā:, ye saṃghe'vetya prasādena samanvāgatā: ? evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-alpakāste bhagavan jāmbūdvīpakā manuṡyā ye buddhe'vetya prasādena samanvāgatā:, ye dharme'vetya prasādena samanvāgatā:, ye saṃghe'vetya prasādena samanvā- gatā: | evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-evametatkauśika, evametat | alpakāste jāmbūdvīpakā manuṡyā ye buddhe'vetya prasādena samanvāgatā:, ye dharme'vetya prasādena samanvāgatā:, ye saṃghe'vetya prasādena samanvāgatā: | tebhya: kauśika alpebhyo'lpatarakāste, ye srotaāpattiphalaṃ prāpnuvanti, tata: sakrdāgāmiphalamanāgāmiphalam | tebhyo'pyalpebhyo'lpatara- kāsteye'rhattvaṃ prāpnuvanti | tebhyo'pyalpebhyo'lpatarakāste ye pratyekabodhiṃ sākṡātkurvanti | tebhyo'- pyalpebhyo'lpatarakāste ye'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpādayanti | tebhyo'pyalpebhyo'lpatara- kāste ye'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpādya taṃ cittotpādaṃ brṃhayanti | tebhyo'pyalpebhyo'lpa- tarakāste ye'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpādya upabrṃhayitvā ca ārabdhavīryā viharanti | tebhyo'pyalpebhyo'lpatarakāste ye prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyante | tebhyo'pyalpebhyo'lpatarakāste ye prajñāpāramitāyāṃ caranti | tebhyo'pya'lpebhyo'lpatarakāste ye prajñāpāramitāyāṃ caranto ghaṭamānā avinivartanīyāyāṃ bodhisattvabhūmāvavatiṡṭhante | tebhyo'pyalpebhyo'lpatarakāste ye prajñāpāramitāyāṃ caranto ghaṭamānā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyante | tebhyo'pyalpe- bhyo'lpatarakāste ye prajñāpāramitāyāṃ caranto ghaṭamānā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyante | te te kauśika bodhisattvā mahāsattvā ye avinivartanīyāyāṃ bodhisattvabhūmau sthitvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya anyeṡāmadhyāśayasaṃpannānāṃ kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca prajñāpāra- mitāyāṃ śikṡamāṇānāṃ ghaṭamānānāṃ prajñāpāramitāmupadiśanti ca uddiśanti | te codgrhṇanti dhārayanti vācayanti paryavāpnuvanti pravartayanti upadeśayanti upadiśanti uddiśanti svādhyāyanti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ puṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanai ścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi: samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: satkurvanti gurukurvanti mānayanti pūjayanti arcayanti apacāyanti | santi khalu puna: kauśika aprameyā asaṃkhyeyā: sattvā:, ye bodhicittamutpādayanti, bodhicittamutpādya bodhicittamupabrṃhayanti, bodhicittamupabrṃhayitvā bodhāya caranti | teṡāṃ khalu puna: kauśika aprameyāṇā- masaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ bodhāya caratāmapi yadyeko vā dvau vā avinivartanīyāyāṃ @031 bodhisattvabhūmāvavatiṡṭheyātām | tatkasya heto: ? durabhisaṃbhavā hi kauśika anuttarā samya- ksaṃbodhirhīnavīryai: kusīdairhīnasattvairhīnacittairhīnasaṃjñairhīnādhi muktikairhīnaprajñai: | tasmāttarhi kauśika kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā kṡipraṃ cānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmena iyameva prajñāpāramitā {1. ##R om.## sukhaṃ.} sukhaṃ abhīkṡṇaṃ śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayitavyā deśayitavyā upadeṡṭavyā uddeṡṭavyā svādhyātavyā paripraṡṭavyā | tatkasya heto: ? tathā hi sa evaṃ jñāsyati-atra prajñāpāramitāyāṃ tathāgato'rhan samyaksaṃ- buddha: pūrvaṃ bodhisattvacaryā caran śikṡita: | asmābhirapyatra śikṡitavyam | eṡo'smākaṃ śāsteti | tiṡṭhato vā kauśika parinirvrtasya vā tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya bodhisattvai- rmahāsattvai: prajñāpāramitaiva pratisartavyā | tasmāttarhi kauśikāya: kaścitkulaputro vā kuladuhitā vā tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya parinirvrtasya pūjāyai koṭiśa: saptaratnamayāṃstathāgatadhātu- garbhān stūpān kārayet | kārayitvā ca tān yāvajjīvaṃ divyai: puṡpairdivyairdhūpairdivyairgandhai- rdivyairmālyairdivyairvilepanairdivyaiścūrṇairdivyairvastrai rdivyaiśchatrairdivyairdhvajairdivyābhirghaṇṭābhi: divyābhi: patākābhi:, samantācca divyābhirdīpamālābhi: bahuvidhābhiśca divyābhi: pūjābhi: satkuryāt gurukuryāt mānayet pūjayet arcayet apacāyet, tatkiṃ manyase kauśika, api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā {2. ##Ap W## tannidānaṃ ##for## tatonidānaṃ.} tatonidānaṃ bahupuṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahu- taraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhīyāddhārayedvācayetparyavāpnuyāt pravartayet deśayet upadiśet uddiśet svādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet | arthamasyā vivrṇuyāt manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustaka- gatāmapi krtvā dhārayet sthāpayet saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ ca anugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryāt guru {3. ##W om.## gurukuryāt.} kuryāt mānayet pūjayet arcayet apacāyet puṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanaiścūrṇai rvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayet | ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika koṭiśa: saptaratna- mayāstathāgatadhātugarbhā: stūpā:, ya: kaścitkauśika kulaputro vā kuladuhitā vā imaṃ jambūdvīpaṃ samantāt saptaratnamayānāṃ tathāgatadhātugarbhāṇāṃ stūpānāṃ paripūrṇaṃ kārayet, kārayitvā ca tān yāvajjīvaṃ divyai: puṡpairdivyairdhūpairdivyairgandhairdivyairmālyairdivyairvile panairdivyai- ścūrṇairdivyairvastrairdivyaiśchatrairdivyairdhvajairdivyā bhirghaṇṭābhi:, divyābhi: patākābhi:, samantācca @032 dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca divyābhi: pūjābhi: satkuryāt gurukuryāt mānayet pūjayet arcayet apacāyet, tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpa- yannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayedvācayetparya- vāpnuyātpravartayeddeśayedupadiśeduddiśet svādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, artha- masyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayet sthāpayet saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ cānugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryāt gurukuryāt mānayet pūjayet arcayet apacāyet puṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanaiścūrṇairvastraiścha trairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpa- mālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika ayaṃ jambūdvīpa: saptaratnamayānāṃ tathāgatadhātugarbhāṇāṃ stūpānāṃ paripūrṇa: | sacetkauśika yāvantaścāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvā:, teṡāmekaika: sattva ekaikaṃ saptaratnamayaṃ tathāgatadhātugarbhaṃ stūpaṃ kārayet, taṃ ca yāvajjīvaṃ divyai: puṡpairdivyairdhūpairdivyairgandhairdivyairmālyairdivyai ścūrṇairdivyairvastrairdivyaiśchatrairdivyairdhvajai- rdivyābhirghaṇṭābhirdivyābhi: patākābhi:, samantācca divyadīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca divyābhi: pūjābhi: satkuryāt gurukuryāt mānayet pūjayet arcayet apacāyet, tatkiṃ manyase kauśika api nu te sarvasattvāstatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasaveyu: ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayet vācayet paryavāpnuyāt pravartayet deśayet upadiśet uddiśet svādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇu- yāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustaka- gatāmapi krtvā dhārayet sthāpayet saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ cānugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyetpuṡpairdhū pairgandhairmālyairvilepanai- ścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi: samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pū {1. ##W om.## pūjābhi:.} jābhi: pūjayet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvā: | yāvanta: kauśika sāhasre cūlikāyāṃ lokadhātau sarvasattvā:, teṡāmekaika: sattva ekaikaṃ saptaratnamayaṃ @033 tathāgatadhātugarbhaṃ stūpaṃ kārayet, taṃ ca yāvajjīvaṃ divyai: puṡpairdivyairdhūpairdivyairgandhairdivyairmālyai- rdivyairvilepanairdivyaiścūrṇairdivyairvastrairdivyaiśchatrai rdivyairdhvajairdivyābhirghaṇṭābhirdivyābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet, tatkiṃ manyase kauśika api nu sarvasattvāstatonidānaṃ bahupuṇyaṃ prasaveyu: ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayedvācayet paryavāpnuyāt pravartayeddeśayedupadiśeduddiśet svādhyā- yet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayetsthāpayetsaddharma- cirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo'bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahā- sattvānāṃ ca anugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryānmānayet pūjayedarcayedapacāyet puṡpaidhūpairgandhairmālyairvilepanaiścūrṇairvastraiścha trairdhvajai- rghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika sāhasre cūlikāyāṃ lokadhātau sarvasattvā:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvā:, teṡāmekaika: sattva ekaikaṃ saptaratnamayaṃ tathāgatadhātugarbhaṃ stūpaṃ kārayet, taṃ ca yāvajjīvaṃ divyai: puṡpairdivyairdhūpairdivyairgandhairdivyairmālyairdivyairvile panairdivyairścūrṇairdivyai- śchatrairdivyairdhvajairdivyābhirghaṇṭābhirdivyābhi: patākābhi:, samantācca divyadīpamālābhi:, bahuvidhā- bhiśca divyābhi: pūjābhi: satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet, tatkiṃ manyase kauśika api nu te sarvasattvāstatonidānaṃ bahupuṇyaṃ prasaveyu: ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddhadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayedvācayetparyavāpunyātpravar tayeddeśayedupadiśeduddiśetsvādhyāyet, parebhyaśca vista- reṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayetsthāpayet saddharmacirasthitiheto:- mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ ca anugrahopa- saṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryānmāna- yetpūjayedarcayedapacāyet pu ṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanaiścūrṇairvastraiścha trairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvā:, yāvanta: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvā:, teṡāmekaika: sattva ekaikaṃ saptaratnamayaṃ tathāgatadhātugarbhaṃ stūpaṃ kārayet, taṃ ca @034 yāvajjīvaṃ divyai: puṡpairdivyairdhūpairdivyairgandhairdivyairmālyairdivyai ścūrṇairdivyairvastrairdivyaiśchatrairdivyairdhvajai- rdivyābhirghaṇṭābhirdivyābhi: patākābhi:, samantācca divyadīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca divyābhi: pūjābhi: satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet, tatkiṃ manyase kauśika api nu te sarvasattvāstatonidānaṃ bahupuṇyaṃ prasaveyu: ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya citta- mutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayedvācayetparyavāpnuyāt pravartayeddeśayedupadiśeduddiśet svādhyāyet parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathā- dhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayetsthāpayet saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahā- sattvānāṃ ca anugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryā- dgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyetpuṡpairdhūpairgan dhairmāyairvilepanaiścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇ ṭābhi: patā- kābhi: samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasatvā:, yeṡāmekaika: sattva ekaikaṃ saptaratnamayaṃ tathāgatadhātugarbhaṃ stūpaṃ kārayet, taṃ ca yāvajjīvaṃ divyābhi: puṡpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇacīvaracchatradhvaja- ghaṇṭāpatākābhi: samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: satkuryādgurukuryānmānayet pūjayedarcayedapacāyet, ye'pi kecitkauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, sace- tpunaste sarve apūrvācaramaṃ mānuṡyakamātmabhāvaṃ pratilabheran parikalpamupādāya, tata ekaika: sattva ekaikaṃ saptaratnamayaṃ tathāgatadhātugarbhaṃ stūpaṃ kārayet, ekaikaśca sattvastān sarvān stūpān kārayet, kārayitvā ca tān pratiṡṭhāpya kalpaṃ vā kalpāvaśeṡaṃ vā sarvavādyai: sarvagītai: sarva- nrtyai: sarvatūryatālāvacarairdivyai: sarvapuṡpai: sarvadhūpai: sarvagandhai: sarvamālyai: sarvavilepanai: sarva- cūrṇai: sarvavastrairdivyābhi: sarvacchatradhvajaghaṇṭāpatākābhi: samantācca sarvadīpamālābhi:, bahuvidhā- bhiśca divyamānuṡikībhi: sarvapūjābhi: satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet, ete evaṃrūpayā puṇyakriyayā te sarve sattvāstānaprameyānasaṃkhyeyān stūpān pratiṡṭhāpya evaṃrūpāṃ pūjāṃ kārayeyu:, tatkiṃ manyase kauśika api nu te sarve sattvāstatonidānaṃ bahupuṇyaṃ prasaveyu: ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayedvācayet paryavāpnuyāt pravartayeddeśayedupadiśeduddiśet svādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayet sthāpayet saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo @035 bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ ca anugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyetpuṡpai- dhūpairgandhairmālyairvilepanaiścūrṇairvastraiśchatrairdhva jairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahu- vidhābhiśca pūjābhi: pūjayet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat- evametadbhagavan, evametatsugata | prajñāpāramitāṃ hi bhagavan satkurvatā gurukurvatā mānayatā pūjayatā arcayatā apacāyatā kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā atītānāgatapratyutpannā buddhā bhagavanto buddhajñānaparijñāteṡu sarvalokadhātuṡu atyantatayā satkrtā gurukrtā mānitā: pūjitā arcitā apacāyitāśca bhavanti | tiṡṭhantu khalu punarbhagavan anena paryāyeṇa trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvā:, ye'pi te {1. ##W om.## te.} bhagavan gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvā:, tatra ekaika: sattva: ekaikaṃ saptaratnamayaṃ tathāgatadhātugarbhaṃ stūpaṃ kārayet, ekaikaśca sattvastān sarvān stūpān kārayet, kārayitvā ca tān pratiṡṭhāpya kalpaṃ vā kalpāvaśeṡaṃ vā sarvavādyai: sarvagītai: sarvanrtyai: sarvatūryatālāvacarairdivyai: sarvapuṡpai: sarvadhūpai: sarvagandhai: sarvamālyai: sarvavilepanai: sarvacūrṇai: sarvavastrairdivyābhi: sarvacchatradhvajaghaṇṭāpatākābhi: samantācca sarvadīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca divyamānuṡikībhi: sarvapūjābhi: satkuryādgurukuryānmānayet pūjayedarcayedapacāyet, ayameva tebhya: sa bhagavan sarvasattvebhya: kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayedvācayet paryavāpnuyāt pravartayeddeśayedupadiśeduddiśet svādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayetsthāpayetsaddharmacirasthitiheto:- mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ ca anugrahopa- saṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryā- nmānayetpūjayedarcayedapacāyetpuṡpairdhūpairgandhairmālyai rvilepanaiścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayet || atha khalu bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat- evametatkauśika, evametat | bahutaraṃ sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | aprameyaṃ sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | asaṃkhyeyaṃ sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | acintyaṃ sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | atulyaṃ sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | aparimāṇaṃ sa kauśika @036 kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tatkasya heto: ? prajñāpāramitā- nirjātā hi kauśika tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ sarvajñatā | sarvajñatānirjātā ca tathāgata- śarīrāṇāṃ pūjā | tasmāttarhi kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmabhi- śraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhāraye- dvācayetparyavāpnuyātpravartayeddeśayedupadiśeduddiśet, svādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayetsthāpayetsaddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahā {1. ##W om.## mahāsattvānāṃ.} sattvānāṃ ca anugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet puṡpai- rdhūpairgandhairmālyairvilepanai ścūrṇairvastraiścchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi: samantācca dīpamālābhi:, bahu- vidhābhiśca pūjābhi: pūjayet, asya kauśika puṇyābhisaṃskārasya asau pūrvakastathāgatadhātu- garbha: saptaratnamaya: stūpasaṃskārajapuṇyābhisaṃskāra: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi, śatasahasratamīmapi, koṭītamīmapi, koṭīśatatamīmapi, koṭīsahasratamīmapi, koṭīśatasahasra- tamīmapi, koṭīniyutaśatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti | saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamate || atha khalu yāni tāni catvāriṃśaddevaputrasahasrāṇi śakreṇa devānāmindreṇa sārdhaṃ saṃni- patitāni tasyāmeva parṡadi saṃnipatitānyabhūvan, tāni śakraṃ devānāmindrametadavocan- udgrhṇīṡva mārṡa prajñāpāramitām | udgrahītavyā mārṡa prajñāpāramitā | dhārayitavyā mārṡa prajñāpāra- mitā | vācayitavyā mārṡa prajñāpāramitā | paryavāptavyā mārṡa prajñāpāramitā | pravartayitavyā mārṡa prajñāpāramitā | deśayitavyā mārṡa prajñāpāramitā | upadeṡṭavyā mārṡa prajñāpāramitā | uddeṡṭavyā mārṡa prajñāpāramitā | svādhyātavyā mārṡa prajñāpāramitā | atha khalu bhagavān śakraṃ devānāmindra- māmantrayate sma-udgrhāṇa tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | dhāraya tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | vācaya tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | paryavāpnuhi tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | pravartaya tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | deśaya tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | upadiśa tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | uddiśa tvaṃ kauśika prajñāpāramitām | svādhyāya tvaṃ kauśika prajñāpāra- mitām | tatkasya heto ? yadā hi kauśika asurāṇāmevaṃrūpā: samudācārā utpatsyante- devāṃstrāyastriṃśān yodhayiṡyāma iti, devaistrāyastriṃśai: sārdhaṃ saṃgrāmayiṡyāma iti, tadā tvaṃ kauśika imāṃ prajñāpāramitāṃ samanvāhare:, svādhyāye:, evaṃ teṡāmasurāṇāṃ te samudācārā: punarevāntardhāsyanti || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-mahāvidyeyaṃ bhagavan yaduta prajñā- pāramitā | apramāṇeyaṃ bhagavan vidyā yaduta prajñāpāramitā | aparimāṇeyaṃ bhagavan vidyā @037 yaduta prajñāpāramitā | niruttareyaṃ bhagavan vidyā yaduta prajñāpāramitā | anuttareyaṃ bhagavan vidyā yaduta prajñāpāramitā | asameyaṃ bhagavan vidyā yaduta prajñāpāramitā | asamasameyaṃ bhagavan vidyā yaduta prajñāpāramitā | evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat- evametatkauśika, evametat | mahāvidyeyaṃ kauśika yaduta prajñāpāramitā | apramāṇeyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | {1. ##W om.## apari...mitā.} aparimāṇeyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā {1. ##W om.## apari...mitā.} | niruttareyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | anuttareyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | asameyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāramitā | asamasameyaṃ kauśika vidyā yaduta prajñāpāra- mitā | tatkasya heto: ? imāṃ hi kauśika vidyāmāgamya paurvakāstathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā:, yaduta prajñāpāramitām | ye'pi te kauśika bhaviṡyantyanāgate'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā:, anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbhotsyante, te'pi kauśika imāmeva vidyāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyante yaduta prajñāpāramitām | ye'pi kecitkauśika etarhi aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavanto'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyante, te'pi kauśika imāmeva vidyāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyante yaduta prajñāpāramitām | ahamapi kauśika imāmeva vidyāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddho yaduta prajñāpāramitām | imāmeva kauśika vidyāmāgamya daśa kuśalā: karmapathā loke prabhāvyante, catvāri dhyānāni bodhyaṅgasaṃprayuktāni loke prabhāvyante, catvāryapramāṇāni bodhyaṅgasaṃprayuktāni loke prabhāvyante, catasra ārūpya- samāpattayo bodhyaṅgaparigrhītā loke prabhāvyante, ṡaḍabhijñā bodhyaṅgasaṃprayuktā loke prabhāvyante, saptatriṃśadbodhipakṡā dharmā loke prabhāvyante, saṃkṡepeṇa caturaśītidharmaskandhasahasrāṇi loke prabhāvyante, buddhajñānaṃ svayaṃbhūjñānamacintyajñānaṃ loke prabhāvyante, imāmeva kauśika vidyāmāgamya yaduta prajñāpāramitām | yadāpi kauśika tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā loke notpadyante, tadāpi kauśika bodhisattvā mahāsattvā: pūrvaśrutena prajñāpāramitā- niṡyandena ye upāyakauśalyasamanvāgatā bhavanti, te'pi kauśika sattvānāmanukampakā: anukampāmupādāya imaṃ lokamāgamya daśa kuśalān karmapathān loke prabhāvayanti, catvāri dhyānāni bodhyaṅgaviprayuktāni loke prabhāvayanti, catvāryapramāṇāni bodhyaṅgavipra- yuktāni loke prabhāvayanti | catasra ārūpyasamāpattīrbodhyaṅgaviprayuktā loke prabhāvayanti | pañcābhijñā bodhyaṅgaviprayuktā loke prabhāvayanti | tadyathāpi nāma kauśika candramaṇḍalamāgamya sarvā oṡadhī: tārā yathābalaṃ yathāsthāmamavabhāsayanti, nakṡatrāṇi ca yathābalaṃ yathāsthāmamava- bhāsayanti, evameva kauśika tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya atyayena saddharmasyāntardhāne tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmanutpādāt yā kāciddharmacaryā samacaryā asamacaryā kuśalacaryā loke prajñāyate prabhāvyate, sarvā sā bodhisattvanirjātā bodhisattvaprabhāvitā @038 bodhisattvopāyakauśalyapravartitā | tacca bodhisattvānāmupāyakauśalyaṃ prajñāpāramitānirjātaṃ veditavyaṃ || punaraparaṃ kauśika imāṃ prajñāpāramitāmudgrhṇatāṃ dhārayatāṃ vācayatāṃ paryavāpnuvatāṃ pravarta- yatāṃ deśayatāmupadiśatāmuddiśatāṃ svādhyāyatāṃ likhatāṃ manasi kurvatāṃ samanvāharatāṃ ca kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ vā tannidānaṃ bahavo drṡṭadhārmikā guṇā: pratikāṅkṡitavyā: | evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-katamai: punarbhagavan drṡṭadhārmikairguṇai: samanvāgatāste kulaputrā: kuladuhitaraśca bhaviṡyanti ? bhagavānāha-na te kauśika kulaputrā vā kuladuhitaro vā viṡamāparihāreṇa kālaṃ kariṡyanti, na viṡeṇa kālaṃ kariṡyanti, na śastreṇa kālaṃ kariṡyanti, nāgninā kālaṃ kariṡyati, nodakena kālaṃ kariṡyanti, na daṇḍena kālaṃ kariṡyanti, na paropakrameṇa kālaṃ kariṡyanti | utpannotpannāścaiṡāmupadravā rājato vā rājaputrato vā rājamantrito vā rājamahāmātrato vā imāṃ prajñāpāramitāṃ samanvāharatāṃ vā svādhyāyatāṃ vā punarevāntardhāsyanti | teṡāṃ ca enāṃ prajñāpāramitāṃ puna: puna: samanvāharatāṃ vā svādhyāyatāṃ vā ye tatropasaṃkrāmeyuravatāraprekṡiṇo'vatāragaveṡiṇo rājāno vā rājaputrā vā rājamantriṇo vā rājamahāmātrā vā, na te'vatāraṃ lapsyante yathāpi nāma prajñāpāramitāpari- grhītatvāt | upasaṃkrāntānāṃ ca teṡāṃ rājñāṃ vā rājaputrāṇāṃ vā rājamantriṇāṃ vā rājamahāmātrāṇāṃ vā ālapitukāmatā bhaviṡyati, abhibhāṡitukāmatā bhaviṡyati, prati- saṃmoditavyaṃ ca te maṃsyante | tatkasya heto: ? iyaṃ hi kauśika prajñāpāramitā sarvasattvānā- mantike maitropasaṃhāreṇa maitracittatayā karuṇopasaṃhāreṇa karuṇacittatayā pratyupasthitā | tasmāttarhi kauśika ye'pi te vyālasarīsrpakāntāramadhyagatā:, teṡāṃ kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ vā manuṡyā vā amanuṡyā vā avatāraprekṡiṇo'vatāragaveṡiṇa:, te'pi teṡāṃ kauśika avatāraṃ na lapsyante sthāpayitvā pūrvakarmavipā {1. ##W## ^vipākena.} kam || atha khalvanyatīrthyānāṃ parivrājakānāmupālambhābhiprāyāṇāṃ śataṃ tasyāṃ velāyāṃ yena bhagavāṃstenopasaṃkrāmati sma | atha khalu śakro devānāmindro dūrata eva āgacchatastānanyatīrthyān parivrājakān drṡṭvā teṡāṃ cittāni vyavalokya evaṃ cintayāmāsa-ime khalu anyatīrthyā: parivrājakā upālambhābhiprāyā yena bhagavāṃstenopasaṃkrāmanti sma | yannvahaṃ yāvanmātro mayā bhagavato'ntikādasyā: prajñāpāramitāyā: pradeśa udgrhīta:, tāvanmātraṃ smrtyā samanvāhareyaṃ svādhyāyeyaṃ pravartayeyam, yathaite'nyatīrthā: parivrājakā bhagavantaṃ nopasaṃkrāmeyu: | evamasyā: prajñāpāramitāyā bhāṡyamāṇāyā nāntarāya: syāditi | atha khalu śakro devānāmindro yāvanmātro bhagavato'ntikādasyā: prajñāpāramitāyā: pradeśa: udgrhīta:, tāvanmātraṃ smrtyā samanvāharati sma, svādhyāyati sma, pravartayati sma | atha te'nyatīrthā: parivrājakā dūrāddūrataraṃ bhagavantaṃ pradakṡiṇīkrtya tenaiva dvāreṇa tenaiva mārgeṇa punareva niṡkrāntā: | atha khalvāyuṡmata: śāriputra- @039 syaitadabhūt-kimatra kāraṇaṃ yena ime'nyatīrthyā: parivrājakā dūrāddūrataraṃ bhagavantaṃ pradakṡiṇīkrtya tenaiva dvāreṇa tenaiva mārgeṇa punareva niṡkrāntā: ? atha khalu bhagavānāyuṡmata: śāriputrasya imamevaṃrūpaṃ cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-śakreṇa śāriputra devānāmindreṇa teṡāmanyatīrthyānāṃ parivrājakānāmupālambhābhiprāyāṇāṃ cittāni vyavalokya iyaṃ prajñāpāramitā smrtyā samanvāhrtā svādhyāyitā pravartitā, teṡāmanyatīrthyānāṃ parivrājakānāṃ vigrahītukāmānāṃ vivaditukāmānāṃ virodhayitukāmānāṃ nivartanārtham, yathā asyā: prajñāpāra- mitāyā bhāṡyamāṇāyā ete'nyatīrthyā: parivrājakā nopasaṃkrāmeyuriti, māntarāyaṃ kārṡu: prajñā- pāramitāyā bhāṡyamāṇāyā iti | mayā ca śakrasya devānāmindrasyābhyanujñātam | tatkasya heto: ? nāhaṃ śāriputra teṡāmanyatīrthyānāṃ parivrājakānāmekasyāpi śuklaṃ dharmaṃ samanupaśyāmi | sarve te śāriputra upālambhābhiprāyā: pratihatacittā upasaṃkramitukāmā abhūvan || atha khalu mārasya pāpīyasa etadabhūt-imāstathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya catasra: parṡada: saṃnipatitā: saṃniṡaṇṇāstathāgatasya saṃmukhībhūtā: | ime ca kāmāvacarā rūpāvacarāśca devaputrā: saṃmukhībhūtā: | niyatamatra bodhisattvā mahāsattvā vyākariṡyante'nuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhau | yannvahamupasaṃkrāmeyaṃ vicakṡu:karaṇāyeti | atha khalu māra: pāpīyāṃścaturaṅgabalakāyamabhi- nirmāya yena bhagavāṃstenopasaṃkrāmati sma | atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhūt-māro batāyaṃ pāpīyāṃścaturaṅgabalakāyamabhinirmāya yena bhagavāṃstenopasaṃkrāmati sma | yaścāyaṃ caturaṅgasya balakāyasya vyūha:, nāyaṃ rājño bimbisārasya caturaṅgasya balakāyasya vyūha:, nāpi rājña: prasenajitaścaturaṅgasya balakāyasya vyūha:, nāpi śākyānāṃ caturaṅgasya balakāyasya vyūha:, nāpi licchavīnāṃ caturaṅgasya balakāyasya vyūha:, yo'yaṃ māreṇa pāpīyasā abhinirmita: | samanubaddho dīrgharātraṃ māra: pāpīyān bhagavato'vatāraprekṡī avatāragaveṡī, sattvānāṃ ca viheṭhanābhi- prāya: | yannvahamimāmeva prajñāpāramitāṃ smrtyā samanvāhareyaṃ svādhyāyeyaṃ pravartayeyamiti | atha khalu śakro devānāmindra imāmeva prajñāpāramitāṃ smrtyā samanvāharati sma svādhyāyati sma pravartayati sma | yathā yathā ca śakro devānāmindra imāṃ prajñāpāramitāṃ smrtyā samanvāharati sma svādhyāyati sma pravartayati sma, tathā tathā māra: pāpīyāṃstenaiva mārgeṇa punareva pratyudāvrtta: || atha khalu trāyastriṃśatkāyikā devaputrā divyāni māndāravapuṡpāṇyabhinirmāya vihāya- sā antarīkṡagatā yena bhagavāṃstenābhyavakiranti sma, yena bhagavāṃstena tāni divyāni māndāravapuṡpāṇyabhiprakiranti sma, evaṃ codānamudānayanti sma-cirasya bateyaṃ prajñāpāramitā jāmbūdvīpakānāṃ manuṡyāṇāmupāvrtteti | punareva ca divyāni māndāravāṇi puṡpāṇi grhītvā yena bhagavāṃstenābhyavakiranti sma, abhiprakiranti sma | evaṃ cāvocan-ye kecidbhagavan sattvā: prajñāpāramitāṃ bhāṡiṡyante, bhāvayiṡyanti, prajñāpāramitāyāṃ cariṡyanti, na teṡāṃ māro vā mārakāyikā vā devatā avatāraṃ lapsyante | na te bhagavan sattvā avarakeṇa kuśalamūlena @040 samanvāgatā bhaviṡyanti, ye imāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti, śrutvā codgrahīṡyanti, dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanti, upadekṡyanti uddekṡyanti svādhyā- syanti | pūrvajinakrtādhikārāste bhagavan sattvā bhaviṡyanti, yeṡāmiyaṃ prajñāpāramitā śrotrāva- bhāsamāgamiṡyati | ka: punarvādo ye enāmudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanti upadekṡyanti uddekṡyanti svādhyāsyanti, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante, tathāgataparyupāsitāste bhagavan sattvā bhavi- ṡyanti | tatkasya heto: ? ato hi sarvajñatā gaveṡitavyā yaduta prajñāpāramitāta: | tadyathāpi nāma bhagavan yāni kānicidratnāni mahāratnāni, sarvāṇi tāni mahāsamudraprabhāvitāni, sarvāṇi tāni mahāsamudrādgaveṡitavyāni, evameva bhagavan sarvajñatāmahāratnaṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ prajñāpāramitāmahāsamudrādgaveṡitavyam | evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindra- metadavocat-evametatkauśika, evametat | atonirjātaṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ sarvajñatāmahāratnaṃ yaduta prajñāpāramitāmahāsamudrāt || atha khalvāyuṡmānānando bhagavantametadavocat-na bhagavan dānapāramitāyā varṇaṃ bhāṡate, na nāmadheyaṃ parikīrtayati | na śīlapāramitāyā:, na kṡāntipāramitāyā:, na vīryapāra- mitāyā: | na bhagavan dhyānapāramitāyā varṇaṃ bhāṡate, na nāmadheyaṃ parikīrtayati | api tu prajñāpāramitāyā evaikasyā bhagavān varṇaṃ bhāṡate, nāmadheyaṃ ca parikīrtayati | bhagavānāha- evametadānanda, evametat | prajñāpāramitāyā evāhamānanda varṇaṃ bhāṡe nāmadheyaṃ ca parikīrta- yāmi, nānyāsāṃ pāramitānām | tatkasya heto: ? prajñāpāramitā hi ānanda pūrvagamā pañcānāṃ pāramitānām | tatkiṃ manyase ānanda apariṇāmitaṃ dānaṃ sarvajñatāyāṃ dānapāramitānāmadheyaṃ labhate ? āyuṡmānānanda āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase ānanda apariṇāmitaṃ śīlamapariṇāmitā kṡāntirapariṇāmitaṃ vīryamapariṇāmitaṃ dhyānam ? tatkiṃ manyase ānanda apariṇāmitā prajñā sarvajñatāyāṃ prajñāpāramitānāmadheyaṃ labhate ? ānanda āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase tvamānanda acintyā sā prajñā yā kuśalamūlāni sarvajñatāpariṇāmena pariṇāmayati ? ānanda āha-evametadbhagavan, evametatsugata | acintyā sā bhagavan prajñā, paramācintyā sā bhagavan prajñā, yā kuśalamūlāni sarvajñatāpariṇāmena pariṇāmayati | bhagavānāha-tasmāttarhi ānanda paramatvātsā prajñā pāramitānāmadheyaṃ labhate, yayā sarvajñatāyāṃ pariṇāmitāni kuśalamūlāni pāramitānāmadheyaṃ labhante | tasmāttarhi ānanda sarvajñatāpariṇāmitakuśalamūlatvātprajñāpāramitā pañcānāṃ pāramitānāṃ pūrvagamā nāyikā pariṇāyikā | anena yogena antargatā: pañca pāramitā: prajñāpāramitāyāmeva ānanda ṡaṭpāramitāparipūrṇādhivacanametadyaduta prajñāpāramiteti | tasmāttarhi ānanda prajñāpāramitāyāṃ parikīrtitāyāṃ sarvā: ṡaṭ pāramitā: parikīrtitā bhavanti | tadyathāpi nāma ānanda mahāprthivyāṃ bījāni prakīrṇāni sāmagrīṃ labhamānāni virohanti | mahāprthivī ca teṡāṃ bījānāṃ pratiṡṭhā| @041 mahāprthivīpratiṡṭhitāni ca tāni bījāni virohanti | evameva ānanda prajñāpāramitāsaṃgrhītā: pañca pāramitā: sarvajñatāyāṃ pratiṡṭhante | prajñāpāramitāpratiṡṭhitā: pañca pāramitā virohanti | prajñāpāramitāparigrhītatvācca pāramitānāmadheyaṃ labhante | tasmāttarhi ānanda prajñāpāramitaiva pañcānāṃ pāramitānāṃ pūrvagamā nāyikā pariṇāyakā || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-na tāvadime bhagavaṃstathāgate- nārhatā samyaksaṃbuddhena prajñāpāramitāyā: sarve guṇā: parikīrtitā:, yān guṇān sa kulaputro vā kuladuhitā vā parigrhṇīte prajñāpāramitāmudgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvā upadiśya uddiśya svādhyāyya | atha hi mayā yo bhagavato'ntikādasyā: prajñāpāra- mitāyā: pradeśa udgrhīta:, sa pravartita: | bhagavānāha-sādhu sādhu kauśika | na khalu puna: kauśika kevalaṃ ya: prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravarta- yiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati, tasyaiva kevalamamī guṇā bhaviṡyanti | yo'pi kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā pustakagatāṃ krtvā dhārayi- ṡyati sthāpayiṡyati saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ cānugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkariṡyati gurukariṡyati mānayiṡyati pūjayiṡyati arcayiṡyati apacāyiṡyati puṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanai ścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayiṡyati, tasyāpyahaṃ kauśika kulaputrasya vā kuladuhiturvā enān drṡṭadhārmikān guṇān vadāmi || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-ahamapi bhagavaṃstasyāpi kulaputrasya vā kuladuhiturvā rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhāsyāmi, ya imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā pustakagatāṃ krtvā dhārayiṡyati sthāpayiṡyati saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmā- ntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ cānugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkariṡyati gurukariṡyati mānayiṡyati pūjayiṡyati arcayiṡyati apacāyiṡyati puṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanai ścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayiṡyati | ka: punarvādo ya: enāṃ prajñāpāramitāṃ likhiṡyati udgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupa- dekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati satkariṡyati gurukariṡyati mānayiṡyati pūjayiṡyati arcayiṡyati apacāyiṡyati puṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanaiścūrṇairvastraiścha trairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayiṡyati || bhagavānāha-sādhu sādhu kauśika | tasya khalu puna: kauśika kulaputrasya kuladuhiturvā imāṃ prajñāpāramitāṃ svādhyāyato bahūni devaputraśatānyupasaṃkramiṡyanti | bahūni devaputra- @042 sahasrāṇi bahūni devaputraśatasahasrāṇi dharmaśravaṇāyopasaṃkramiṡyanti | te ca devaputrā dharma śrṇvantastasya dharmabhāṇakasya pratibhānamupasaṃhartavyaṃ maṃsyante | yadāpi sa dharmabhāṇako na jalpitukāmo bhaviṡyati, tadāpi tasya te devaputrāstenaiva dharmagauraveṇa pratibhānamupasaṃhartavyaṃ maṃsyante, yathā tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā bhāṡitumeva chando bhaviṡyati | imamapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikaṃ guṇaṃ parigrhṇāti, ya imāṃ prajñāpāramitā- mudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati || punaraparaṃ kauśika tasya kulaputrasya kuladuhiturvā imāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡamāṇasya catasr#ṇāṃ parṡadāmagrato nāvalīnacittatā bhaviṡyati-mā khalu māṃ kaścitparyanuyuñjīta upā- lambhābhiprāya iti | tatkasya heto: ? tathā hi tasya prajñāpāramitā rakṡāvaraṇaguptiṃ karoti | sa upālambhānapi prajñāpāramitāvihārī na samanupaśyati, upālambhakarānapi prajñāpāramitā- vihārī na samanupaśyati, yo'pyupālabhyeta tamapi na samanupaśyati, tāmapi prajñāpāramitāṃ na samanupaśyati | evaṃ prajñāpāramitāparigrhītasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā anena paryāyeṇa na {1. ##R## kvacit.} kaścitparyanuyogo bhaviṡyati | sa ca nottrasiṡyati, na saṃtrasiṡyati, na saṃtrāsamāpatsyate | imānapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikān guṇān parigrhṇāti, ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayi- ṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati || punaraparaṃ kauśika sa kulaputro vā kuladuhitā vā priyo bhaviṡyati mātāpitr#ṇāṃ mitrāmātyajñātisā{2. ##R## ^sāla^ ##for## ^sālohita^.}lohitaśramaṇabrāhmaṇānāṃ hitānāṃ ca, pratibalaśca bhaviṡyati, {3 .##R W## śakraśca.}s *aktaśca bhaviṡyati utpannotpannānāṃ parapravādināṃ sahadharmeṇa nigrahāya, paraiśca pratyanuyujyamāna: pratyanuyogavyākaraṇa- samartho bhaviṡyati | imānapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikān guṇān parigrhṇāti, ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati || yatra khalu puna: kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā pustakagatāṃ krtvā pūjāpūrvagamaṃ sthāpayiṡyati pūjayiṡyati, tatra kauśika ye keciccāturmahārāja- kāyikeṡu deveṡu devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, te'pi tatra āgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyanyuddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopa- @043 diśyoddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | evaṃ ye kecitkauśika trāyastriṃśeṡu deveṡu devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrā- gatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyantyudgrahīṡyanti dhāra- yiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyā- syanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśya uddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | ye'pi kecitkauśika yāmeṡu deveṡu devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāra- mitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | ye'pi kecitkauśika tuṡiteṡu deveṡu devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | ye'pi kecitkauśika nirmāṇaratiṡu deveṡu devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃpra- sthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vāca- yitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | ye'pi kecitkauśika paranirmitavaśavartiṡu deveṡu devaputrā anuttarāyāṃ samyksaṃbodhau saṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyanti udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanti upadekṡyanti uddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhāra- yitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | evaṃ ye'pi kecitkauśika rūpāvacareṡu deveṡu devaputrā yāvanto brahmaloke brahma- kāyikā devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyanti udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanti upadekṡyanti uddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśa- yitvopadiśyoddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | mā te'tra kauśika evaṃ bhūdyathā brahmakāyikā eveti | yathā brahmakāyikā:, evaṃ ye'pi kecitkauśika brahmapurohiteṡu deveṡu @044 devaputrā:...peyālam | evaṃ ye'pi kecitkauśika mahābrahmāsu parīttābheṡvapramāṇābheṡvābhāsvareṡu parīttaśubheṡvapramāṇaśubheṡu śubhakrtsneṡvanabhrakeṡu puṇyaprasaveṡu brhatphaleṡvasaṃjñisattveṡvabrheṡvatapeṡu sudrśeṡu sudarśaneṡu | ye'pi kecitkauśika akaniṡṭheṡu deveṡu devaputrā anuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhau saṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandiṡyante namaskariṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya puna- reva prakramitavyaṃ maṃsyante | evaṃ ca kauśika tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā cittamutpāda- yitavyam-ye keciddaśasu dikṡu aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu devā nāgā yakṡā gandharvā asurā garuḍā: kinnarā mahoragā manuṡyā amanuṡyā:, te ita: pustakātprajñāpāramitāṃ paśyantu vandantāṃ namaskurvantu udgrhṇantu dhārayantu paryavāpnuvantu pravartayantu deśayantu upadiśantu uddiśantu svādhyāyantu | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvā upadiśyoddiśya svādhyāyya punareva svabhavanāni gacchantu-teṡāmidaṃ dharmadānameva dattaṃ bhavatviti | mā te'tra kauśika evaṃ bhūt-ye asminneva cāturmahādvīpake lokadhātau kāmāvacarā rūpāva- carāśca devaputrā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthitā:, te eva kevalaṃ tatrāgantavyaṃ maṃsyanta carāśca devaputrā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthitā:, te eva kevalaṃ tatrāgantavyaṃ maṃsyanta iti | na te kauśika evaṃ draṡṭavyam | api tu khalu puna: kauśika yāvantastrisāhasramahā- sāhasre lokadhātau kāmāvacarā rūpāvacarāśca devaputrā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante | te'pi tatrāgatya enāṃ prajñāpāramitāṃ pustakagatāṃ prekṡiṡyante vandi- ṡyante namaskariṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśa- yiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti | prekṡya vanditvā namaskrtyodgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya punareva prakramitavyaṃ maṃsyante | tasya khalu puna: kauśika kulaputrasya vā kuladuhiturvā grhaṃ vā layanaṃ vā prāsādo vā surakṡito bhaviṡyati | na ca tasya kaścidviheṭhako bhaviṡyati sthāpayitvā pūrvakarmavipākena | imamapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikaṃ guṇaṃ parigrahīṡyati-yatra hi nāma evaṃ mahaujaskā devā nāgā yakṡā gandharvā asurā garuḍā: kinnarā mahoragā manuṡyā amanuṡyā vā āgantavyaṃ maṃsyante || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-kathaṃ punarbhagavan sa kulaputro vā kuladuhitā vā evaṃ jānīyāt-iha devā vā nāgā vā yakṡā vā gandharvā vā asurā vā garuḍā vā kinnarā vā mahoragā vā manuṡyā vā amanuṡyā vā āgacchanti imāṃ prajñāpāramitāṃ śrotuṃ draṡṭuṃ vandituṃ namaskartumudgrahītuṃ dhārayituṃ vācayituṃ paryavāptuṃ pravartayituṃ deśayitumupadeṡṭu- muddeṡṭuṃ svādhyātumiti ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-sacetkauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatra udāramavabhāsaṃ saṃjānīte, {1. ##W## niṡṭhāgatena ##for## niṡṭhā tena.} niṡṭhā ṡṭhā tena kulaputreṇa vā @045 kuladuhitrā vā tatra gantavyā-iha devo vā nāgo vā yakṡo vā gandharvo vā asuro vā garuḍo vā kinnaro vā mahorago vā manuṡyo vā amanuṡyo vā āgata iti, upasaṃkrānta iti | punaraparaṃ sacetkauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatra amānuṡaṃ gandhaṃ ghrāsyatyanāghrāta- pūrvam, ghrātvā ca tadgandhaṃ niṡṭhā tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā tatra gantavyā-iha devo vā nāgo vā yakṡo vā gandharvo vā asuro vā garuḍo vā kinnaro vā mahorago vā manuṡyo vā amanuṡyo vā āgata iti, upasaṃkrānta iti || punaraparaṃ sacetkauśika kulaputro vā kuladuhitā vā {1. ##R om. from## tatra ##down to## kuladuhitā vā ##below in line 11##.} tatra amānuṡaṃ gandhaṃ ghrāsyati anāghrātapūrvam, ghrātvā ca tadgandhaṃ niṡṭhā tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā tatra gantavyā,-iha devo vā nāgo vā yakṡo vā gandharvo vā asuro vā garuḍo vā kinnaro vā mahorago vā manuṡyo vā [amanuṡyo vā] āgata iti, upasaṃkrānta iti | punaraparaṃ sacetkauśika kula- putro vā kuladuhitā vā caukṡasamudācāro bhaviṡyati, śucisamudācāro bhaviṡyati, tasya tayā caukṡasamudācāratayā śucisamudācāratayā te devā nāgā yakṡā gandharvā asurā garuḍā: kinnarā mahoragā manuṡyā amanuṡyā vā āgantavyaṃ maṃsyante | ye ca tatra devanāgayakṡagandharvā- suragaruḍakinnaramahoragā manuṡyā amanuṡyā vā āgatā bhaviṡyanti, te tasya tayā caukṡa- samudācāratayā śucisamudācāratayā āttamanaskā: pramuditā: prītisaumanasyajātā bhavi- ṡyanti | yāśca tatra alpaujaskā {2. ##W om. one## alpaujaskā.} alpaujaskā devatā adhyuṡitā bhaviṡyanti, tāstato'pakrami- tavyaṃ maṃsyante | tatkasya heto: ? teṡāmeva hi mahaujaskānāṃ mahaujaskānāṃ devānāṃ nāgāna yakṡāṇāṃ gandharvāṇāmasurāṇāṃ garuḍānāṃ kinnarāṇāṃ mahoragāṇāṃ manuṡyāṇā mamanuṡyāṇāṃ vā śriyaṃ ca tejaśca gauravaṃ ca asahamānā eva tā alpaujaskā alpaujaskā {2. ##W om. one## alpaujaskā.} devatā tato'pa- kramitavyaṃ maṃsyante | yathā yathā khalu puna: kauśika te mahaujaskā mahaujaskā devā nāgā yakṡā gandharvā asurā garuḍā: kinnarā mahoragā manuṡyā amanuṡyā vā abhīkṡṇamupasaṃkramitavyaṃ maṃsyante, tathā tathā sa kulaputro vā kuladuhitā vā prasādabahulo bhaviṡyati | imamapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikaṃ guṇaṃ parigrahīṡyati | tena khalu puna: kauśika kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā tasya dharmanetrīsthānasya parisāmantake'śuciracaukṡasamudācāro na pracārayitavya: tasyāṃ gurugauravatāparipūrimupādāya || punaraparaṃ kauśika tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā na kāyaklamatho na cittaklamatha utpatsyate | sa sukhameva śayyāṃ kalpayiṡyati, sukhaṃ ca prakramiṡyati, suptaśca san na pāpakān svapnān drakṡyati, paśyaṃśca punastathāgatānevārhata: samyaksaṃbuddhān drakṡyati, stūpāneva drakṡyati, bodhisattvāneva drakṡyati, tathāgataśrāvakāneva drakṡyati | śabdāṃśca śrṇvan pāramitāśabdāneva śroṡyati, bodhipakṡāneva dharmān drakṡyati, bodhivrkṡāneva drakṡyati, teṡu ca tathāgatānevārhata: @046 samyaksaṃbuddhānabhisaṃbudhyamānān drakṡyati | tathā abhisaṃbuddhānāṃ ca dharmacakrapravartanaṃ drakṡyati, bahūṃśca bodhisattvāneya drakṡyati imāmeva prajñāpāramitāṃ saṃgāyamānān prajñāpāramitāsaṃgītiratān-evaṃ sarvajñatā parigrahītavyā, evaṃ buddhakṡetraṃ viśodhayitavyam, ityupāyakauśalaṃ ca upadiśata: | udāraṃ ca buddhānāṃ bhagavatāmabhisaṃbodhiśabdaṃ śroṡyati-amuṡyāṃ diśi amuṡmin digbhāge amuṡmin lokadhātau amuko'sau nāmnā tathāgato'rhan samyaksaṃbuddho bahubhirbodhisattvaśrāvakāṇāṃ śatairbahubhirbodhisattvaśrāvaka sahasrairbahubhirbodhisattvaśrāvaka śatasahasrairbahubhirbodhisattvaśrāvakakoṭī- bhirbahubhirbodhisattvaśrāvakakoṭī śatairbahubhirbodhisattvaśrāvakakoṭīsahasrai: bahubhirbodhisattvaśrāvaka- koṭīśatasahasrairbahubhirbodhisattvaśrāvakakoṭī niyutaśatasahasrai: parivrta: puraskrto dharmaṃ deśayatīti | yaśca khalu puna: kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā imānevaṃrūpān svapnān drakṡyati, sa sukhameva svapsyati, sukhaṃ ca pratibhotsyate, oja:prakṡiptaṃ ca kāyaṃ sukhaṃ ca pratisaṃvedayiṡyati, laghu laghvevaṃ ca pratisaṃvedayiṡyati | na cāsya adhimātrayā āhāragrddhyā cittasaṃtatirutpatsyate | mrdukā ca asya āhārasaṃjñā bhavati | tadyathāpi nāma kauśika bhikṡoryogācārasya samādhe- rvyutthitasya manasikārapariṡyanditena cittena na balavatyāhāre grddhirbhavati, mrdukā cāsya āhārasaṃjñā bhavati, evameva kauśika tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā na balavatyāhāre grddhirbhaviṡyati | mrdukā cāsya āhārasaṃjñā bhaviṡyati | tatkasya heto: ? evaṃ hyetatkauśika bhavati-yathāpi nāma prajñāpāramitābhāvanāyogānuyuktatvāttasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā tathā hyasya amanuṡyā: kāye oja upasaṃhartavyaṃ maṃsyante | imānapi sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā drṡṭadhārmikān guṇān parigrhṇāti || punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā pustakagatāṃ krtvā pūjāpūrvagamaṃ sthāpayet pūjayennodgrhṇīyānna dhārayenna paryavāpnuyāt na pravartayenna deśayennopadiśennoddiśenna svādhyāyet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kula- duhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmabhi- śraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇī- āddhārayedvācayetparyavāpnuyātpravartayeddeśayedupadiśe duddiśetsvādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśa- yet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayetsthāpayetsaddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ cānugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | tāṃ caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyetpuṡpair dhūpai- rgandhairmālyairvilepanaiścūrṇairvastraiśchatrairdhvajair ghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhā- bhiśca pūjābhi: pūjayet, ayameva tata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tato- nidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | tasmāttarhi kauśika imān drṡṭadhārmikān viśiṡṭān guṇān parigrhītukāmena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā iyameva prajñāpāramitā abhiśraddhātavyā @047 3 aprameyaguṇadhāraṇapāramitāstūpasatkāra parivartastrtīya: | avakalpayitavyā adhibhoktavyā | prasannacittena bodhāya cittamutpādya satkrtya adhyāśayena śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayitavyā deśayitavyā upadeṡṭavyā uddeṡṭavyā svādhyātavyā, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayitavyā, arthato vivari- tavyā, manasānvavekṡitavyā, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta | antaśa: pustaka- gatāmapi krtvā sthāpayitavyā pūjayitavyā saddharmacirasthitiheto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ cānugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | arthikānāṃ ca kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca saṃvibhāgaṃ kariṡyāmi, mama ca pareṡāṃ ca kalyāṇasattvānāṃ buddhanetrīmahācakṡuravaikalyatā bhaviṡyatīti | sadā ca satkartavyā gurukartavyā mānayitavyā pūjayitavyā arcayitavyā apacāyitavyā puṡpairdhūpairgandhairmālyai- rvilepanaiścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: pūjayitavyeti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmaprameyaguṇadhāraṇapāramitā- stūpasatkāraparivarto nāma trtīya: || @048 4 guṇaparikīrtanaparivartaścaturtha: | punaraparaṃ bhagavān śakraṃ devānāmindramāmantrayate sma-sacetkauśika ayaṃ te jambūdvīpa: paripūrṇaścūlikābaddhastathāgataśarīrāṇāṃ dīyeta, iyaṃ ca prajñāpāramitā likhitvopanāmyeta, tata ekatareṇa bhāgena pravāryamāṇo'nayordvayorbhāgayo: sthāpitayo: katamaṃ tvaṃ kauśika bhāgaṃ grhṇīyā: ? śakra āha-sacenme bhagavan ayaṃ jambūdvīpa: paripūrṇaścūlikābaddhastathāgataśarīrāṇāṃ dīyeta, iyaṃ ca prajñāpāramitā likhitvopanāmyeta, tata ekatareṇa bhāgena pravāryamāṇo'nayo- rdvayorbhāgayo: sthāpitayorimāmevāhaṃ bhagavan prajñāpāramitāṃ parigrhṇīyām | tatkasya heto: ? yathāpi nāma tathāgatanetrīcitrīkāreṇa | etaddhi tathāgatānāṃ bhūtārthikaṃ śarīram | tatkasya heto: ? uktaṃ hyetadbhagavatā-dharmakāyā buddhā bhagavanta: | mā khalu punarimaṃ bhikṡava: satkāyaṃ kāyaṃ manyadhvam | dharmakāyapariniṡpattito māṃ bhikṡavo drakṡyatha | eṡa ca tathāgatakāyo bhūtakoṭiprabhāvito draṡṭavyo yaduta prajñāpāramitā | na khalu punarme bhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡva- gauravam | gauravameva me bhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡu | api tu khalu punarbhagavan ita: prajñāpāramitāto nirjātāni tathāgataśarīrāṇi pūjāṃ labhante | tasmāttarhi bhagavan anayaiva prajñāpāramitayā pūjitayā teṡāmapi tathāgataśarīrāṇāṃ paripūrṇā pūjā krtā bhavati | tatkasya heto: ? prajñāpāramitā- nirjātattvāttathāgataśarīrāṇām | tadyathāpi nāma bhagavan sudharmāyāṃ devasabhāyāmahaṃ yasmin samaye divye svake āsane niṡaṇṇo bhavāmi, tadā mama devaputrā upasthānāyāgacchanti | yasmin samaye na niṡaṇṇo bhavāmi, atha tasmin samaye yanmamāsanaṃ tatra devaputrā mama gauraveṇa tadāsanaṃ namaskrtya pradakṡiṇīkrtya punareva prakrāmanti | tatkasya heto: ? iha hi kila āsane niṡadya śakro devānāmindro devānāṃ trāyastriṃśānāṃ dharmaṃ deśayatīti | evameva bhagavan maheśākhyahetupratyayabhūtā prajñāpāramitā | tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya sarvajñatāyā āhārikā | sarvajñatāyāśca tathā- gataśarīrāṇyāśrayabhūtāni | na tu tāni pratyayabhūtāni, na kāraṇabhūtāni jñānasyotpādāya | evameva bhagavan sarvajñajñānahetukā tathāgataśarīreṡu pūjā krtā bhavati | tasmāttarhi bhagavan anayo- rdvayorbhāgayo: sthāpitayorimāmevāhaṃ bhagavan prajñāpāramitāṃ parigrhṇīyām | na khalu punarme bhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡvagauravam | gauravameva me bhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡu | api tu khalu punarbhagavaṃstāni tathāgataśarīrāṇi prajñāpāramitāparibhāvitatvāpūjāṃ labhante | tiṡṭhatu khalu puna- rbhagavan ayaṃ jambūdvīpastathāgataśarīrāṇāṃ paripūrṇaścūlikābaddha: | tiṡṭhatu cāturmahādvīpako loka- dhātustathāgataśarīrāṇāṃ paripūrṇaścūlikābaddha: | tiṡṭhatu sāhasro lokadhātustathāgataśarīrāṇāṃ pari- pūrṇaścūlikābaddha: | tiṡṭhatu bhagavan dvisāhasro madhyamo lokadhātustathāgataśarīrāṇāṃ paripūrṇaścūli- kābaddha: | ayameva bhagavaṃstrisāhasramahāsāhasro lokadhātustathāgataśarīrāṇāṃ paripūrṇaścūlikābaddha: eko bhāga: krtvā sthāpyeta, iyaṃ ca prajñāpāramitā likhitvā dvitīyo bhāga: sthāpyeta | anayo- rdvayorbhāgayo: sthāpitayorekatareṇa bhāgena pravāryamāṇo'nayordvayorbhāgayo: sthāpitayoryaste bhāgo- 'bhipretastamekaṃ bhāgaṃ grhṇīyām | tatra imāmevāhaṃ bhagavan prajñāpāramitāṃ parigrhṇīyām | na khalu @049 punarbhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡvagauravam | gauravameva me bhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡu | api tu khalu punarbhagavaṃstāni tathāgataśarīrāṇi prajñāpāramitāparibhāvitāni pūjāṃ labhante | tathāgataśarīrāṇi hi sarvajñajñānāśrayabhūtāni | tadapi sarvajñajñānaṃ prajñāpāramitānirjātam | tasmāttarhi bhagavan anayordvayorbhāgayo: sthāpitayorimāmevāhaṃ bhagavan prajñāpāramitāṃ parigrhṇī- yām | na khalu punarme bhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡvagauravam | gauravameva me bhagavaṃsteṡu tathāgata- śarīreṡu | api tu khalu punarbhagavan ita: prajñāpāramitāto nirjātāni tāni tathāgata- śarīrāṇi pūjāṃ labhante yaduta prajñāpāramitāparibhāvitatvāt | tadyathāpi nāma bhagavan anarghaṃ maṇiratnamebhirevaṃrūpairguṇai: samanvāgataṃ syāt | tadyathā-tadyatra yatra sthāpyeta, tatra tatra manuṡyā vā amanuṡyā vā avatāraṃ na labheran | yatra yatra vā amanuṡyagrhīta: kaścidbhavet puruṡo vā strī vā, tatra tatra tasmin maṇiratne praveśitamātre so'manuṡyastato'pakrāmet | vātenāpi bādhyamānasya dhamyamāne śarīre tanmaṇiratnaṃ sthāpyeta | tasya taṃ vātaṃ nigrhṇīyāt, na vivardhayet, upaśamayet | pittenāpi dahyamāne śarīre sthāpyeta | tasya tadapi pittaṃ nigrhṇīyāt, na vivardhayet, upaśamayet | śleṡmaṇāpi {1. ##W## parivrddhe.} parigrddhe sarvato bādhyamāne śarīre sthāpyeta, tasya tamapi śleṡmāṇaṃ nigrhṇīyāt, na vivardhayet, upaśamayet | sāṃnipātikenāpi vyādhinā du:khitasya śarīre sthāpyeta, tasya tamapi sāṃnipātikaṃ vyādhiṃ nigrhṇīyāt, na vivardhayet, upaśamayet | {2. ##R## andhakāramiśrāyāṃ.} andhakāratamisrāyāṃ ca rātrāvapyavabhāsaṃ kuryāt | uṡṇe cāpi vartamāne yasmin prthivīpradeśe sthāpyeta, sa prthivīpradeśa: śītalo bhavet | śīte cāpi vartamāne yasmin prthivīpradeśe sthāpyeta, sa prthivīpradeśa uṡṇo bhavet | yasmiṃśca prthivīpradeśe āśīviṡā anuvicareyu:, tathā anye'pi kṡudrajantava:, tatrāpi prthivīpradeśe dhāryeta, sthāpitaṃ vā bhavet, te'pyāśī- viṡāste ca kṡudrajantavastato'pakrāmeyu: | sacedbhagavan strī vā puruṡo vā āśīviṡeṇa daṡṭo bhavet, tasya tanmaṇiratnaṃ daśyeta, tasya sahadaṃśanenaiva maṇiratnasya tadviṡaṃ pratihanyeta vigacchet | ebhiścānyaiśca bhagavan evaṃrūpairguṇai: samanvāgataṃ tanmaṇiratnaṃ bhavet | yeṡāmapi keṡāṃcidbhagavan akṡiṡvarbudaṃ vā timiraṃ vā akṡirogo vā {3. ##R## pāṭalaṃ.} paṭalaṃ vā bhavet, teṡāṃ ca tanmaṇi- ratnamakṡiṡu sthāpyeta, teṡāṃ sthāpitamātreṇaiva te'kṡidoṡā nirghātaṃ praśamaṃ gaccheyu: | etaiśca anyaiśca bhagavan evaṃrūpairguṇai: samanvāgataṃ {4. ##W om.## tat.} tanmaṇiratnaṃ bhavet | yatra codake sthāpyeta, tadapyudaka- mekavarṇaṃ kuryātsvakena varṇena | sacetpāṇḍareṇa vastreṇa pariveṡṭya udake prakṡipyeta, tadudakaṃ pāṇḍarīkuryāt | evaṃ sacennīlena pītena lohitena māñjiṡṭhena eteṡāmanyeṡāṃ vā nānāprakārāṇāṃ vastrāṇāmanyatamena vastreṇa tanmaṇiratnaṃ veṡṭayitvā vā baddhvā vā udake prakṡipyeta, tena tena vastrarāgeṇa tattatsvabhāvavarṇaṃ tadudakaṃ kuryāt | yo'pi tasyodakasya kaluṡabhāvastamapi prasādayet | ebhirapi bhagavan evaṃrūpairguṇai: rāmanvāgataṃ tanmaṇiratnaṃ bhavet || atha khalvāyuṡmānānanda: śakraṃ devānāmindrametadavocat-kiṃ puna: kauśika devaloka @050 eva tāni maṇiratnāni santi, uta jāmbūdvīpakānāmapi manuṡyāṇāṃ tāni maṇiratnāni santi ? śakra āha-deveṡvāryānanda tāni maṇiratnāni santi | api tu khalu punarjāmbudvīpakānā- mapi manuṡyāṇāṃ maṇiratnāni santi | tāni tu gurukāṇi alpāni parīttāni guṇavikalāni, na taistathārūpairguṇai: samanvāgatāni | tatteṡāṃ divyānāṃ maṇiratnānāṃ śatatamīmapi kalāṃ nopa- yānti, sahasratamīmapi, śatasahasratamīmapi, koṭitamīmapi, koṭīśatatamīmapi, koṭīsahasra- tamīmapi, koṭīśatasahasratamīmapi, koṭīniyutaśatasahasratamīmapi kalāṃ nopayānti, saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamante nopayānti | yāni khalu punardeveṡu, tāni laghūni sarvākāraguṇaparipūrṇāni | yatra ca karaṇḍake tanmaṇiratnaṃ prakṡiptaṃ bhavati utkṡiptaṃ vā, tata uddhrte'pi tasmin maṇiratne karaṇḍakāt sprhaṇīya eva sa karaṇḍako bhavati | tairmaṇiratnaguṇai: parā tatra karaṇḍake sprhotpadyate | evameva bhagavan prajñāpāramitāyā ete guṇā: sarvajñajñānasya ca | yena parinirvrtasyāpi tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya tāni tathāgataśarīrāṇi pūjāṃ labhante-sarvajñajñānasyemāni tathāgataśarīrāṇi bhājanabhūtānyabhūvanniti | yathā ca bhagavan sarvalokadhātuṡu buddhānāṃ bhagavatāṃ dharmadeśanā prajñāpāramitānirjātatvātpūjyā, evaṃ dharmabhāṇakasya dharmadeśanā prajñāpāramitānirjātatvātpūjyā | yathā ca bhagavan rājapuruṡo rājānubhāvānmahato janakāyasya akutobhaya: pūjya:, evaṃ sa dharmabhāṇako dharmakāyānubhāvānmahato janakāyasya akutobhaya: pūjya: | yathā ca dharmadeśanā dharmabhāṇakāśca pūjāṃ labhante, evaṃ tāni tathāgataśarīrāṇi pūjāṃ labhante | tasmāttarhi bhagavan tiṡṭhatu trisāhasramahāsāhasro lokadhātustathāgataśarīrāṇāṃ paripūrṇaścūlikābaddha:, ye'pi bhagavan gaṅgānadībālukopamā lokadhātava:, te'pi sarve tathāgataśarīrāṇāṃ paripūrṇāścūlikābaddhā eko bhāga: sthāpyeta, iyaṃ ca prajñāpāramitā likhitvā dvitīyo bhāga: sthāpyeta | tatra cenmāṃ bhagavan kaścideva pravārayedanyatareṇa bhāgena, pravāryamāṇo'nayorbhāgayo: sthāpitayo:-yaste bhāgo'bhipreta: tamekaṃ bhāgaṃ parigrhṇīṡveti, tatra imāmevāhaṃ bhagavaṃstayordvayorbhāgayo: sthāpita- yorbhāgaṃ grhṇīyāṃ yaduta prajñāpāramitām | na khalu punarbhagavan mama teṡu tathāgataśarīreṡvagauravam | gauravameva bhagavaṃsteṡu tathāgataśarīreṡu | api tu khalu punarbhagavan prajñāpāramitāparibhāvitā sarvajñatā, sarvajñatānirjātā ca tathāgataśarīrāṇāṃ pūjā bhavati | tasmāttarhi bhagavan prajñāpāra- mitāyāṃ pūjitāyāmatītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ pūjā krtā bhavati || punaraparaṃ bhagavan ye'prameyeṡvasaṃkhyeṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavanta etarhi tiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, tān dharmatayā draṡṭukāmena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā prajñāpāramitāyāṃ caritavyam, prajñāpāramitāyāṃ yogamāpattavyam | prajñāpāramitā bhāvayitavyā || evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-evametatkauśika, evametat | ye'pi te kauśika abhūvannatīte'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbuddhā:, te'pi kauśika imāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: | @051 ye'pi te kauśika bhaviṡyantyanāgate'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā:, te'pi kauśika imāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyante | ye'pi te kauśika etarhi aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavantastiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, te'pi kauśika buddhā bhagavanta: imāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: | ahamapi kauśika etarhi tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: imāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddha: || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-mahāpāramiteyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramitā | sarvasattvānāṃ hi bhagavaṃstathāgato'rhan samyaksaṃbuddhaścittacaritāni samyak prajānāti saṃpaśyati | bhagavānāha-evametatkauśika, evametat | tathā hi kauśika bodhisattvo mahāsattvo dīrgharātraṃ prajñāpāramitāyāṃ carati, tena sarvasattvānāṃ cittacaritāni prajñāpāramitāyāṃ samyak prajānāti saṃpaśyati || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-kiṃ bhagavan prajñāpāramitāyāmeva bodhisattvo mahāsattvaścarati nānyāsu pāramitāsu ? bhagavānāha-sarvāsu kauśika ṡaṭsu pāramitāsu bodhisattvo mahāsattvaścarati | api tu khalu puna: kauśika prajñāpāramitaiva atra pūrvaṃgamā bodhisattvasya mahāsattvasya dānaṃ vā dadata:, śīlaṃ vā rakṡata:, kṡāntyā vā saṃpādayamānasya, vīryaṃ vā ārabhamāṇasya, dhyānaṃ vā samāpadyamānasya, dharmān vā vipaśyata: bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitaivātra pūrvaṃgamā | na ca kauśika āsāṃ ṡaṇṇāṃ pāramitānāmupāya- kauśalyaparigrhītānāṃ prajñāpāramitāpariṇāmitānāṃ sarvajñatāpariṇāmitānāṃ viśeṡa:, na ca nānākaraṇamupalabhyate | tadyathāpi nāma kauśika jambūdvīpe nānāvrkṡā nānāvarṇā nānā- saṃsthānā nānāpatrā nānāpuṡpā nānāphalā nānārohapariṇāhasaṃpannā:, na ca teṡāṃ vrkṡāṇāṃ chāyāyā viśeṡo vā nānākaraṇaṃ vā prajñāyate, api tu chāyā chāyetyevaṃ saṃkhyāṃ gacchati, evameva kauśika āsāṃ ṡaṇṇāṃ pāramitānāmupāyakauśalyaparigrhītānāṃ prajñāpāramitāpariṇāmi- tānāṃ sarvajñatāpariṇāmitānāṃ na viśeṡa:, na ca nānākaraṇamupalabhyate | evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-mahāguṇasamanvāgateyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramitā | aprameyaguṇasamanvāgateyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramitā | aparyantaguṇasamanvāgateyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramiteti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ guṇaparikīrtanaparivarto nāma caturtha: || @052 5 puṇya {1. ##R## guṇa^ ##for## puṇya^} paryāyaparivarta: pañcama: | atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-yo bhagavan kulaputro vā kula- duhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmabhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasannacitto bodhāya cittamutpādya adhyāśayata: śrṇuyādudgrhṇīyāddhārayedvācayet paryavāpnuyāt pravartayeddeśayedupadiśeduddiśetsvādhyāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, arthamasyā vivrṇuyāt, manasānvavekṡeta, yathādhikayā ca prajñayā atra parimīmāṃsāmāpadyeta, antaśa: pustakagatāmapi krtvā dhārayetsthāpayetsaddharmacirasthiti- heto:-mā buddhanetrīsamucchedo bhūt, mā saddharmāntardhānam | bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ ca anugrahopasaṃhāra: krto bhaviṡyati netryavaikalyeneti | evamimaṃ nirdeśaṃ śrutvā evaṃmahārthikā bateyaṃ prajñāpāramitā, evaṃmahānuśaṃsā, evaṃmahāphalā, evaṃmahāvipākā bateyaṃ prajñāpāramitā, evaṃ bahuguṇasamanvāgateyaṃ prajñāpāramitā, aparityajanīyā mayā prajñāpāramitā, rakṡitavyā mama prajñāpāramitā, gopāyitavyā mama prajñāpāramitā, paramadurlabhā hrīyaṃ prajñāpāramitetyadhimuñcet | svayameva caināṃ prajñāpāramitāṃ satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyetpuṡpair dhūpairgandhairmālyairvile- panaiścūrṇairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: | yo vā anya: saṃpūjya parasmai cārthikāya chandikāya kulaputrāya kuladuhitre vā yācamānāya dadyādupanāmayenniryātayetparityajet, antaśa: pustakagatāmapi krtvā | katarastayorbhagavan kula- putrayo: kuladuhitrorvā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet-yo vā parityāgabuddhiryo vā na parityāgabuddhi: ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-tena hi kauśika tvāmevātra pratiprakṡyāmi | yathā te kṡamate vyākuryā: | tatkiṃ manyase kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā tathāgatasya parinirvrtasya śarīraṃ satkrtya paricareddhārayet satkuryādgurukuryānmānayet pūjayedarcayedapacāyet svayameva | yo vā anya: kulaputro vā kuladuhitā vā tathāgataśarīraṃ svayaṃ ca satkuryādguru- kuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayet, dadyāt saṃvibhajet vaistā- rikī pūjā bhaviṡyatīti sattvānāṃ cānukampāmupādāya | katarastayordvayo: kulaputrayo: kula- duhitrorvā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet ? kiṃ ya: svayaṃ ca pūjayet parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayeddadyāt saṃvibhajet, kiṃ vā ya: svayameva pratyātmaṃ pūjayet ? śakra āha-yo bhagavan kulaputro vā kuladuhitā vā svayaṃ ca tathāgataśarīraṃ satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet, parebhyaśca vistareṇa saṃprakāśayeddadyātsaṃvibhajet vaistārikī pūjā bhaviṡyatīti sattvānāṃ cānukampāmupā- dāya, ayamevānayordvayo: kulaputrayo: kuladuhitrorvā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | bhagavānāha- evametatkauśika, evametat | evametatkauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāra- mitāṃ likhitvā pustakagatāṃ krtvā udgrhṇīyāddhārayedvācayet paryavāpnuyāt pravartayeddeśayedupadiśeduddi- śetsvādhyāyet, parasmai cārthikāya chandikāya kulaputrāya kuladuhitre vā yācamānāya dadyā- dupanāmayenniryātayetparityajedantasa: pustakagatāmapi krtvā | ayameva kauśika tayordvayo: kula- @053 putrayo: kuladuhitrorvā parānugrahakara: kulaputro vā kuladuhitā vā parityāgabuddhistannidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā yatra yatra bhājanībhūtā: kulaputrā vā kuladuhitaro vā syu: asyā: prajñāpāramitāyā:, tatra tatra gatvā tebhya: imāṃ prajñāpāramitāṃ dadyāt saṃvibhāgaṃ kuryāt, ayameva kauśika tata: kulaputrātkuladuhiturvā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet || punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā ye jambūdvīpe sattvāstān sarvān daśasu kuśaleṡu karmapatheṡu samādāpayet pratiṡṭhāpayet, tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu- sugata | bhagavānāha-ata: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya: imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadamiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimucyate, prasannacitta: prasannacittāya adhyāśayasaṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanā- yāpi vācanāyāpyakilāsitayā saṃpādayet udyukto'muṃ grāhayet saṃdarśayet samādāpayet samu- ttejayet saṃpraharṡayet, vācā neṡyati vineṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samya- ksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhi- vineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | ayaṃ kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā parityāgabuddhyā tata: paurvakātkulaputrātkuladuhiturvā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika jambūdvīpe sarvasattvā:, etena kauśika paryāyeṇa ye'pi te kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā daśasu kuśaleṡu karmapatheṡu samādāpayet pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvā:, etena paryāyeṇa ye'pi te kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā daśasu kuśaleṡu karmapatheṡu samādāpayetpratiṡṭhāpayet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvā:, etena paryāyeṇa ye'pi te kauśikaṃ dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā daśasu kuśaleṡu karmapatheṡu samādāpayet pratiṡṭhā- payet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvā:, etena paryāyeṇa ye'pi te kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā daśasu kuśaleṡu karmapatheṡu samādāpayetpratiṡṭhāpayet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvā:, etena kauśika paryāyeṇa yāvanto gaṅgā @054 nadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kula- putro vā kuladuhitā vā daśasu kuśaleṡu karmapatheṡu samādāpayetpratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpaya- nnavakalpayate, adhimuñcannadhimucyate, prasannacitta: prasannacittāya adhyāśayasaṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśa: likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayet, udyukto'muṃ grāhayet saṃdarśayet samādāpayet samuttejayet saṃpraharṡayet, vācā neṡyati, vineṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhi- vineṡyasi, yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | ayaṃ kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā parityāgabuddhyā tata: paurvakātkulaputrātkuladuhiturvā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet || punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā caturṡu dhyāneṡu pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan bahu, sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate avakalpa- yannavakalpayate, adhimuñcannadhimucyate, prasannacitta: prasannacittāya adhyāśayasaṃpanno'dhyāśaya- saṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayet, udyukto'muṃ grāhayet saṃdarśayet samādāpayet samuttejayet saṃpraharṡayet, vācā neṡyati, vineṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayi- ṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi, yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika jambudvīpe sarvasattvā:, etena paryāyeṇa ye'pi te kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā caturṡu dhyāneṡu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvā:, etena paryāyeṇa ye'pi te kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā @055 caturṡu dhyāneṡu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika {1. ##W om.## sāhasre.} sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvā:, etena paryāyeṇa ye'pi te kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā: tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā caturṡu dhyāneṡu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvā:, etena paryāyeṇa ye'pi te kauśika trisāhasramahā- sāhasre lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā caturṡu dhyāneṡu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvā:, etena kauśika paryāyeṇa yāvanto gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā caturṡu dhyāneṡu pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhi- śraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimucyate, prasannacitta: prasannacittāya adhyāśayasaṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayet, udyukto'muṃ grāhayet saṃdarśayet samādāpayet samuttejayet saṃpraharṡayet, vācā neṡyati, vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodha- yiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattva- mārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | punaraparaṃ kauśika yāvanto jambudvīpe sattvā:, tān sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā caturṡu apramāṇeṡu pratiṡṭhāpayet, evaṃ peyālena kartavyam | yathā caturṡvapramāṇeṡu, evaṃ catasrṡvārūpyasamāpattiṡu, pañcasvabhijñāsu, yāvatsamastāsu dhyānā- pramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpayet | takiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate avakalpaya- nnavakalpayate, adhimuñcannadhimucyate, prasannacitta: prasannacittāya adhyāśayasaṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā @056 asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca parimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jāmbūdvīpakān sarvasattvān dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, anena paryāyeṇa ye'pi te kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvān dhyānā- pramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, ye'pi te kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā dhyānāpramāṇārūpya- samāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvān dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, ye'pi te kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvān dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, ye'pi te kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvān dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, anena paryāyeṇa ye'pi kecitkauśika gaṅgānadībālukopameṡu trisāhasra- mahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā dhyānā- pramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimucyate, prasannacitta: prasannacittāya adhyāśayasaṃpanno'dhyā- śayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi, yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti || @057 punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā svayaṃ ca vācayet, parebhyaśca likhitvā pūrvavaddadyāt, ayatnata: kauśika pūrvakātkulaputrātkula- duhiturvā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāmarthakuśalo vācayet, parebhyaśca likhitvā pūrvavaddadyāt, sārthāṃ savyañjanā- mupadiśet paridīpayet, ayatnata: kauśika sa kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-iyamapi bhagavan prajñāpāramitā upadeṡṭavyā ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-iyamapi kauśika prajñāpāramitā upadeṡṭavyā abudhyamānasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā | tatkasya heto: ? utpatsyate hi kauśika anāgate'dhvani prajñāpāramitāprativarṇikā | tatra abudhyamāna: kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmo mā praṇaṃkṡīttāṃ prajñāpāramitā prativarṇikāṃ śrutvā || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-kathaṃ bhagavan anāgate'dhvani prajñāpāramitāprativarṇikā veditavyā-iyaṃ sā prajñāpāramitāprativarṇikopadiśyata iti ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-bhaviṡyanti kauśika anāgate'dhvani eke bhikṡava: abhāvitakāyā abhāvitaśīlā abhāvitacittā abhāvitaprajñā eḍamūkajātīyā prajñāparihīṇā: | te prajñāpāramitāmupadekṡyāma iti tasyā: prativarṇikāmupadekṡyanti | kathaṃ ca kauśika prajñā- pāramitāprativarṇikāmupadekṡyanti ? rūpavināśo rūpānityatetyupadekṡyanti | evaṃ vedanāsaṃjñā- saṃskārā: | vijñānavināśo vijñānānityatetyupadekṡyanti | evaṃ copadekṡyanti-ya evaṃ gaveṡa- yiṡyati, sa prajñāpāramitāyāṃ cariṡyatīti | iyaṃ sā kauśika prajñāpāramitāprativarṇikā veditavyā | na khalu puna: kauśika rūpavināśo rūpānityatā draṡṭavyā | evaṃ vedanāsaṃjñā- saṃskārā: | na khalu puna: kauśika vijñānavināśo vijñānānityatā draṡṭavyā | sacedevaṃ paśyati, prajñāpāramitāprativarṇikāyāṃ carati | tasmāttarhi kauśika kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā prajñāpāramitāyā artha upadeṡṭavya: | prajñāpāramitāyā arthamupadiśan kulaputro vā kula- duhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet || punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe sattvā:, tān sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā srotaāpattiphale pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha- ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpa- @058 yiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyaccha- māna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase, abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava yaduta prajñāpāramitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva kauśika tata: paurvakātkulaputrata: kuladuhitrto vā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika srotaāpattiphalaṃ prabhāvyate || tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jāmbūdvīpakān sarvasattvān srotaāpattiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā srotaāpattiphale pratiṡṭhāpayet || tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvān srotaāpattiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā srotaāpattiphale pratiṡṭhāpayet || tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvān srotaāpatti- phale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā srotaāpattiphale pratiṡṭhāpayet || tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvān srotaāpattiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā srotaāpattiphale pratiṡṭhāpayet || tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvān srotaāpatti- phale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahā- sāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā srotaāpattiphale pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpa- yannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno'dhyāśayasaṃpa- nnāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, artha- masyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ @059 cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmapi tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava yaduta prajñāpāramitāprati- saṃyuktānāmiti | ayameva kauśika tata: paurvakātkulaputrata: kuladuhitrto vā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika srotaāpattiphalaṃ prabhāvyate || punaraparaṃ kauśika yo hi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā yāvanto jambudvīpe sattvā:, tān sarvān sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno- 'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāyādhyaśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samadāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anu- neṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava yaduta prajñāpāramitāprati- saṃyuktānāmiti | ayameva kauśika tata: paurvakātkulaputrata: kuladuhitrto vā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika sakrdāgāmiphalaṃ prabhāvyate | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jāmbūdvīpakān sarvasattvān sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasatvān sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyabhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarva- sattvān sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvān sakr- dāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau @060 sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvān sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, ava- kalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno'- dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāha- yiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava yaduta prajñāpāramitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva kauśika tata: paurvakātkulaputrata: kula- duhitrto vā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika sakrdāgāmi- phalaṃ prabhāvyate || punaraparaṃ kauśika yo hi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā yāvanto jambūdvīpe sattvā:, tān sarvānanāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno- 'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ @061 samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhi- vineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhi bhava, yaduta prajñāpāramitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika anāgāmiphalaṃ prabhāvyate | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jambūdvīpakān sarvasattvānanāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvānanāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvānanāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvānanāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhi- saṃskāra:, yāvanta: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvānanāgāmiphale pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anāgāmiphale pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhi- śraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśaya- saṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyā- śayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbho- tsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava, yaduta prajñāpāramitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika anāgāmiphalaṃ prabhāvyate || @062 punaraparaṃ kauśika yo hi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā yāvanto jambūdvīpe sattvā:, tānapi sarvānarhattve pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno- 'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāha- yiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃ- bhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava yaduta prajñāpāramitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika arhattvaṃ prabhāvyate | evaṃ cāsya utsāhaṃ vardhayiṡyati-yathā yathā hi tvaṃ kulaputra prajñāpāramitāyāṃ śikṡiṡyase, tathā tathā tvamanupūrveṇa buddhadharmāṇāṃ lābhī bhaviṡyasi, āsannaśca bhaviṡyasyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | atra hi tvaṃ śikṡāyāṃ śikṡamāṇaścaran vyāyaccha- māna: srotaāpattiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, sakrdāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, anāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, arhattvaṃ prabhāvayiṡyasi, pratyekabuddhatvaṃ prabhāvayiṡyasi, samyaksaṃbuddhatvaṃ prabhāva- yiṡyasīti | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jāmbūdvīpakān sarvasattvānarhatve pratiṡṭhāpya puṇyā- bhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā arhattve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahā- dvīpake lokadhātau sarvasattvānarhattve pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā arhattve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvānarhattve prati- ṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā arhatve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvānarhattve pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā arhattve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvānarhattve pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika gaṅgānadīvālu- @063 kopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā arhattve pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu suga{1 ##R W read## bhagavānāha ##after## sugata.}ta | saṃkhyā api bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum | gaṇanāpi upamāpi aupamyamapi upanisāpi upaniṡadapi bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśaya- saṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodha- yiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye- 'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava, yaduta prajñāpāramitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika arhattvaṃ prabhāvyate | evaṃ ca asyotsāhaṃ vardhayiṡyati-yathā yathā hi tvaṃ kulaputra prajñāpāramitāyāṃ śikṡiṡyase, tathā tathā tvamanupūrveṇa buddhadharmāṇāṃ lābhī bhaviṡyasi, āsannaśca bhaviṡyasyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | atra hi tvaṃ śikṡāyāṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: srotaāpattiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, sakrdāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, anāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, arhattvaṃ prabhāvayiṡyasi, pratyekabuddhatvaṃ prabhāvayiṡyasi, samyaksaṃbuddhatvaṃ prabhāvayiṡyasi | iti || punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannava- kalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno'dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāya adhyāśayena dadyāt, antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'bhuṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayi- @064 ṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anu- neṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvicikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva | atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃ- budhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭiprabhāvanatā- yāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava yaduta prajñāpāra- mitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika pratyekabuddhatvaṃ prabhāvyate | evaṃ cāsyotsāhaṃ vardhayiṡyati-yathā yathā hi tvaṃ kulaputra prajñāpāramitāyāṃ śikṡiṡyase, tathā tathā tvamanupūrveṇa buddhadharmāṇāṃ lābhī bhaviṡyasi, āsannaśca bhaviṡyasyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | atra hi tvaṃ śikṡāyāṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡiprameva srotaāpattiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, sakrdāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, anāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, arhattvaṃ prabhāvayiṡyasi, pratyekabuddhatvaṃ prabhāvayiṡyati, samyaksaṃbuddhatvaṃ prabhāva- yiṡyasīti | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jambūdvīpakān sarvasattvān pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvān pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpya puṇyabhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kula- duhitā vā pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike loka- dhātau sarvasattvān pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpya puṇyabhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā pratyeka- buddhatve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvān pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, ye'pi kecitkauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvān pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasra- mahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, tānapi sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpayet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśa: pustakagatāmapi krtvā abhiśraddadhadabhiśraddadhate, avakalpayannavakalpayate, adhimuñcannadhimuñcate, prasannacitta: prasannacittāya, adhyāśayasaṃpanno'- dhyāśayasaṃpannāya bodhāya cittamutpādya samutpāditabodhicittāya bodhisattvāyādhyāśayena dadyāt, @065 antaśo likhanāyāpi vācanāyāpi akilāsitayā saṃpādayiṡyati, udyukto'muṃ grāhayiṡyati, saṃdarśayiṡyati samādāpayiṡyati samuttejayiṡyati saṃpraharṡayiṡyati, vācā neṡyati vineṡyati anuneṡyati, arthamasyā asmai saṃprakāśayiṡyati, evaṃ cāsya cittaṃ viśodhayiṡyati, nirvi- cikitsaṃ kariṡyati, evaṃ cainaṃ vakṡyati-ehi tvaṃ kulaputra asminneva bodhisattvamārge śikṡasva- atra hi tvaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: kṡipramevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | abhisaṃbudhya ca aparimitaṃ sattvadhātumanuttare upadhisaṃkṡaye'bhivineṡyasi yaduta bhūtakoṭi- prabhāvanatāyāmiti | evaṃ ca vācaṃ bhāṡeta-eteṡāmeva tvaṃ kulaputra dharmāṇāṃ lābhī bhava yaduta prajñāpāramitāpratisaṃyuktānāmiti | ayameva tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? ato hi kauśika pratyekabuddhatvaṃ prabhāvyate | evaṃ cāsya utsāhaṃ vardhayiṡyasi-yathā yathā hi tvaṃ kulaputra prajñāpāramitāyāṃ śikṡiṡyase, tathā tathā tvamanupūrveṇa buddhadharmāṇāṃ lābhī bhaviṡyasi, āsannaśca bhaviṡyasyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | atra hi tvaṃ śikṡāyāṃ śikṡamāṇaścaran vyāyaccha- māna: srotaāpattiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, sakrdāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, anāgāmiphalaṃ prabhāvayiṡyasi, arhattvaṃ prabhāvayiṡyasi, samyaksaṃbuddhatvaṃ prabhāvayiṡyasīti || punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe satvā:, teṡāṃ sarveṡāṃ kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittaṃ samutpādayet, yaścānya: kaścitkauśika kulaputro vā kuladuhitā vā teṡāṃ sarveṡāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya tebhya imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā dadyāt | yo vā kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā avinivarta- nīyāya bodhisattvāya mahāsattvāya enāṃ prajñāpāramitā likhitvā upanāmayet, atraiva prajñāpāra- mitāyāṃ śikṡiṡyate, yogamāpatsyate | atraiva prajñāpāramitāṃ bhāvayan vrddhiṃ virūḍhiṃ vipulatāṃ gata: paripūrayiṡyati buddhadharmāniti | ayaṃ tasmātpaurvakātkulaputrata: kuladuhitrto vā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? niyatameṡo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya sattvānāṃ du:khasyāntaṃ kariṡyatīti | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jāmbūdvīpakānāṃ sarvasattvānā- manuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, teṡāmapi sarveṡāṃ kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvānāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, teṡāmapi sarveṡāṃ kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvānāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, teṡāmapi sarveṡāṃ kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvānāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya puṇyābhi- saṃskāra:, yāvanta: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, teṡāmapi sarveṡāṃ @066 kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvānāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahā- sāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, teṡāmapi sarveṡāṃ kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayet | yaścānya: kaścitkauśika kulaputro vā kula- duhitā vā teṡāṃ sarveṡāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya tebhya imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā dadyāt | yo vā kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā avinivartanīyāya bodhisattvāya mahāsattvāya enāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā dadyāt, upanāmayet, atraiva prajñāpāramitāyāṃ śikṡiṡyate, yogamāpatsyate | evamasyeyaṃ prajñāpāramitā bhūyasyā mātrayā bhāvanāṃ vrddhiṃ virūḍhiṃ vipulatāṃ paripūriṃ gamiṡyatīti | ayaṃ kauśika tata: paurvakātkulaputrata: kuladuhitrto vā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet | tatkasya heto: ? niyatameṡo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya sattvānāṃ du:khasyāntaṃ kariṡyatīti || punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe sattvā:, te sarve avinivartanīyā bhaveyuranuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tebhya: kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃprasthitebhya imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyādupanāmayet | yaśca tebhya: kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyādupanāma- yet, sārthāṃ savyañjanāmupadiśet | takiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | saṃkhyāpi bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum | gaṇanāpi upamāpi aupamyamapi upanisāpi upaniṡadapi bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, yasteṡāmavinivartanīyānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ kṡiprataramanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhukāmebhya imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyāt, upanāma- yet, sārthāṃ savyañjanāmupadiśet, iha ca tān prajñāpāramitāyāmavavadedanuśiṡyāt | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jāmbūdvīpakebhya: sarvasattvebhyo'vinivartanīyebhya imāṃ prajñāpāra- mitāmupanāmya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sattvā:, te'pi sarve'vinivartanīyā bhaveyuranuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tebhyo'pi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyādupanāmayet, sārthāṃ savyañjanā- mudiśet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau sarvasattvebhyo'vinivarta- nīyebhya imāṃ prajñāpāramitāmupanāmya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sattvā:, te'pi sarve'vinivartanīyā bhaveyuranuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tebhyo'pi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā @067 dadyādupanāmayet, sārthāṃ savyañjanāmupadiśet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike lokadhātau sarvasattvebhyo'vinivartanīyebhya imāṃ prajñāpāramitāmupanāmya puṇyābhi- saṃskāra:, yāvanta: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sattvā:, te'pi sarve'vinivarta- nīyā bhaveyuranuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tebhyo'pi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyādupanāmayet, sārthāṃ savyañjanāmupadiśet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika dvisāhasre madhyame lokadhātau sarvasattvebhyo'vinivartanīyebhya imāṃ prajñāpāramitāmupanāmya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, te'pi sarve'vinivartanīyā bhaveyuranuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tebhyo'pi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyādupanāmayet, sārthāṃ savyañjanāmupadiśet | tiṡṭhatu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvebhyo'vinivartanīyebhya imāṃ prajñāpāramitāmupanāmya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: kauśika gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te'pi sarve'vinivartanīyā bhaveyuranuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tebhyo'pi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñā- pāmitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyādupanāmayet, sārthāṃ savyañjanāmupadiśet | tatkiṃ manyase kauśika api nu sa kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasavet ? śakra āha- bahu bhagavan, bahu sugata | saṃkhyāpi bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum | gaṇanāpi upamāpi aupamyamapi upanisāpi bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum || bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet, yasteṡāmavinivartanīyānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ kṡi{1.##W om.## kṡiprataramanuttarāṃ.}prataramanuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃboddhukāmebhya imāṃ prajñāpāramitāṃ pustakalikhitāṃ krtvā dadyādupanāmayet, sārthāṃ savyañjanāmupadiśet, iha ca tān prajñāpāramitāyāmavavadedanuśiṡyāt | athāpara: kauśika bodhisattvo mahāsattva utpadyeta, sa evaṃ vadet-ahameteṡāṃ kṡiprataramanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsya iti | yastaṃ kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā kṡiprābhijñataraṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ prajñāpāramitāyāmavavadedanuśiṡyāt, ayaṃ tata: paurvakātkulaputrātkuladuhiturvā sakāśādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavet || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-yathā yathā bhagavan bodhisattvo mahāsattva āsannībhavatyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, tathā tathā prajñāpāramitāyāmavavaditavyo'nu- śāsitavya:, tathā tathā prajñāpāramitāyāmavodyamāno'nuśiṡyamāṇastathatāyā āsannībhavati | tathatāyā āsannībhavan yeṡāṃ paribhuṅke cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṡajyapariṡkā rān, teṡāṃ tān kārān krtān mahāphalān karoti mahānuśaṃsān | ata: sa bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | @068 tatkasya heto: ? evaṃ hyetadbhagavan bhavati-yadbodhisattvo mahāsattva āsannībhavatyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: || atha khalvāyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindrametadavocat-sādhu sādhu kauśika yastvaṃ bodhisattvayānikānāṃ pudgalānāmutsāhaṃ dadāsi anugrhṇīṡe anuparivārayasi | evaṃ ca kauśika tvayā karaṇīyam-ya āryaśrāvaka: sarvasattvānāmanugrahaṃ kartukāma:, sa bodhi- sattvānāṃ mahāsattvānāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāvutsāhaṃ vardhayati anugrhṇīte'nuparivārayati, evametatkaraṇīyam | tatkasya heto: ? ata:prasūtā hi bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmanuttarā samyaksaṃbodhi: | yadi hi bodhisattvā mahāsattvā etadbodhicittaṃ notpādayeran, na caite bodhisattvā mahāsattvā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau śikṡeran, na ṡaṭpāramitāsu śikṡeran, aśikṡamāṇā anuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ nābhisaṃbudhyeran | yasmāttarhi bodhisattvā mahāsattvā bodhisattvaśikṡāyāmāsu ṡaṭpāramitāsu śikṡante, tasmādetadbodhicittamutpādayante, tasmādanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyanta iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ puṇyaparyāyaparivarto nāma pañcama: || @069 6 anumodanāpariṇāmanāparivarta: ṡaṡṭha: | atha khalu maitreyo bodhisattvo mahāsattva āyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthaviramāmantryate sma-yacca khalu puna: ārya subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya anumodanāpariṇāmanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu, yacca sarvasattvānāṃ dānamayaṃ puṇyakriyāvastu, śīlamayaṃ puṇyakriyāvastu, bhāvanāmayaṃ puṇyakriyā- vastu, idameva tato bodhisattvasya mahāsattvasya anumodanāpariṇāmanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu agramākhyāyate, śreṡṭhamākhyāyate, jyeṡṭhamākhyāyate, varamākhyāyate, pravaramākhyāyate, praṇīta- mākhyāyate, uttamamākhyāyate, anuttamamākhyāyate, niruttamamākhyāyate, asamamākhyāyate, asamasamamākhyāyate || evamukte āyupyān subhūti: sthaviraṃ maitreyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-yatpunarayaṃ maitreya bodhisattvo mahāsattvo daśadiśi loke sarvata: sarvatra gatayā aprameyāprameyeṡu asaṃkhyeyāsaṃkhyeṡu aparimāṇāparimāṇeṡu acintyācintyeṡu anantāparyanteṡu trisāhasramahā- sāhasreṡu lokadhātuṡu atīte'dhvani ekaikasyāṃ diśi ekaikasmiṃstrisāhasramahāsāhasre lokadhātau aprameyāprameyāṇāyāmasaṃkhyeyāsaṃkhyeyānāmaparimāṇā parimāṇānāmacintyācintyānāmanantāparya- ntānāmanupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvrtānāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ chinna- vartmanāṃ chinnavartmanīnāṃ chinnaprapañcabhavanetrīkāṇāṃ paryāttabāṡpāṇāṃ marditakaṇṭakānāṃ svapahrta- bhārāṇāmanuprāptasvakārthānāṃ parikṡīṇabhavasaṃyojanānāṃ samyagājñāsuvimuktacittānāṃ sarvacetovaśi- paramapāramiprāptānāṃ yāvatprathamacittotpādamupādāya yāvacca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhānāṃ yāvacca anupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvrtānāṃ yāvacca saddharmo nāntarhita:, etasminnantare yasteṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandha: samādhiskandha: prajñāskandho vimuktiskandho vimukti- jñānadarśanaskandhaśca, yāni ca ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktāni kuśalamūlāni, buddhaguṇasaṃpatprati- saṃyuktāni kuśalamūlāni, balavaiśāradyapāramitāpratisaṃyuktāni kuśalamūlāni, evamabhijñā- pāramitāpratisaṃyuktāni parijñāpāramitāpratisaṃyuktāni praṇidhānapāramitāpratisaṃyuktāni sarvajñajñānasaṃpatpratisaṃyuktāni kuśalamūlāni, yā ca hitaiṡitā, yā ca mahāmaitrī, yā ca mahākaruṇā, ye ca aprameyāsaṃkhyeyā buddhaguṇā:, yā ca anuttarā samyaksaṃbodhi:, yacca anuttaraṃ samyaksaṃbodhisukham, yā ca sarvadharmaiśvaryapāramitā, yaśca aparimeyo'nabhibhūta: sarvābhibhūta: paramarddhyabhisaṃskāra:, yacca anāvaraṇamasaṅgamapratihatamasamamasamasamamanupamamapari- meyaṃ tathāgatayathābhūtajñānabalam, yadbuddhajñānabalam, balānāṃ yadbuddhajñānadarśanam, yā ca daśabalapāramitā, yaśca caturvaiśāradyaparamasukhaparipūrṇo'dhigama:, yaśca sarvadharmāṇāṃ paramārthābhi- nirhāreṇa dharmādhigama:, yacca dharmacakrapravartanam, dharmolkā{1. ##R## ^praharaṇaṃ.}pragrahaṇam, dharmabherīsaṃpratāḍanam, dharma- śaṅkhaprapūraṇam, {2.##R om.## dharmaśaṅkhapravyāharaṇam.} dharmaśaṅkhapravyāharaṇam, dharmakhaṅgapraharaṇam, dharmavrṡṭipravarṡaṇam, dharmayajñayajanam, dharmadānena sarvasattvasaṃtarpaṇam, dharmadānasaṃpravāraṇam, ye ca tatra dharmadeśanāsu buddhadharmeṡu pratyeka- @070 buddhadharmeṡu śrāvakadharmeṡu vā vinītā: śikṡitā adhimuktā niyatā: saṃbodhiparāyaṇā:, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, ye ca tairbuddhairbhagavadbhirbodhisattvā mahāsattvā vyākrtā anutta- rāyāṃ samyaksaṃbodhau, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktāni, ye ca pratyekabuddhyānikā: pudgalā vyākrtā: pratyekabodhau, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, yacca śrāvakayānikānāṃ pudgalānāṃ dānamayaṃ puṇyakriyāvastu, śīlamayaṃ puṇyakriyāvastu, bhāvanāmayaṃ puṇyakriyāvastu, yāni ca śaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yāni ca aśaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yaiśca prthagjanaistatra dharmakuśalamūlānyavaropitāni, teṡāṃ ca buddhānāṃ bhagavatāṃ catasrṇāṃ parṡadāṃ bhikṡūṇāṃ bhikṡuṇīnāṃ upāsakānāmupāsikānām, yacca dānamayaṃ puṇyakriyāvastu, śīlamayaṃ puṇyakriyāvastu, bhāvanāmayaṃ puṇyakriyāvastu, yaiśca tatra teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ dharmaṃ deśayatāṃ devairnāgairyakṡairgandharvairasurairgaruḍai: kinnarairmahoragairmanuṡyāmanuṡyairvā yaiśca tiryagyonigatairapi sattvai: kuśalamūlānyavaropitāni, yaiśca teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ parinirvāpayatāmapi kuśalamūlā- nyavaropitāni, yaiśca tatra teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ parinirvrtānāmapi kuśalamūlānyavaropitāni, buddhaṃ ca bhagavantamāgamya dharmaṃ cāgamya saṃghaṃ cāgamya manobhāvanīyāṃśca pudgalānāgamya teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, tatsarvaṃ kuśalamūlaṃ nira{1.##W## niravaśeṡaṃ ##for## niravaśeṡāniravaśeṡam.}vaśeṡāniravaśeṡamana{2.##R om.## anavaśeṡam.}vaśeṡamaikadhya- mabhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā agrayā anumodanayā anumodeta, śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttarayā asamayā asamasamayā anumodanayā anumodeta | evamanumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayāmīti vācaṃ bhāṡeta-anuttarāyā: samyaksaṃbodherāhārakaṃ bhavatviti | tatra bodhisattvayānika: pudgalo yairvastubhira{3. ##AP## pariṇāmayati ##for## anumodeta.}numodeta, yairārambaṇairyairākāraistaccittamutpādayet, api nu tāni vastūni tāni vā ārambaṇāni te vā ākārāstathopalabhyeran yathā nimittī- karoti ? evamukte maitreyo bodhisattvo mahāsattva āyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthavirametadavocat- na tāni bhadanta subhūte vastūni tāni vā ārambaṇāni te vā ākārāstathopalabhyante yathā nimittīkaroti | evamukte āyuṡmān subhūti: sthaviro maitreyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavo- cat-yadi so'saṃvidyamānaṃ vastu asaṃvidyamānamārambaṇamārambaṇīkuryāt, nimittīkuryāt, tatkathamasya saṃjñāviparyāsaścittaviparyāso drṡṭiviparyāso na bhavet ? tatkasya heto: ? tathā hi rāgo'pyasaṃvidyamānaṃ vastu anitye nityamiti du:khe sukhamiti anātmanyātmeti aśubhe śubhamiti vikalpya saṃkalpya utpadyate, saṃjñāviparyāsaścittaviparyāso drṡṭiviparyāsa: | athāpi yathā vastu yathā ārambaṇaṃ yathā ākārastathā bodhistathā cittam, evaṃ sarvadharmā: sarvadhātava: | yadi ca yathā vastu yathā ārambaṇaṃ yathā ākārastathā bodhistathā cittam, tatkatamairvastubhi: katamairārambaṇai: katamairākārai: katamaṃ cittamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati ? katamadvā anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu kva anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati ? @071 atha khalu maitreyo bodhisattvo mahāsattva āyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthavirametadavocat- nedamārya subhūte navayānasaṃprasthitasya bodhisattvasya mahāsattvasya purato bhāṡitavyaṃ nopadeṡṭavyam | tatkasya heto: ? yadapi hi syāttasya śraddhāmātrakaṃ premamātrakaṃ prasādamātrakaṃ gauravamātrakam, tadapi tasya sarvamantardhīyeta | avinivartanīyasyedamārya subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya purato bhāṡitavyamupadeṡṭavyam ; yo vā kalyāṇa{1. ##R## ^mitro yastathā ##for## ^mitropastabdho.}mitropastabdho sattvo mahāsattvo bhavet, so'tra nāvaleṡyate na saṃleṡyate na vipatsyati na viṡādamāpatsyate, na viprṡṭhīkariṡyati mānasam, na bhagnaprṡṭhīkariṡyati, nottrasiṡyati na saṃtrasiṡyati na saṃtrāsamāpatsyate | evaṃ ca bodhisattvena mahāsattvena anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu sarvajñatāyāṃ pariṇāmayitavyam || atha khalvāyuṡmān subhūti: sthaviro maitreyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-yena maitreya cittenānumodya yatpariṇāmayati, taccittaṃ kṡīṇaṃ niruddhaṃ vigataṃ vipariṇatam | tatkatamatta- ccittaṃ yena pariṇāmayati anuttarāyai samyaksaṃbodhaye ? katamadvā taccittamanumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu yatpariṇāmayatyanuttarāyai samyaksaṃbodhaye ? kathaṃ vā śakyaṃ cittena cittaṃ pariṇāmayituṃ yadā dvayościttayo: samavadhānaṃ nāsti, na ca taccittasvabhāvatā śakyā pariṇāmayitum ? atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthavirametadavocat-mā khalvārya subhūte navayānasaṃprasthitā bodhisattvā mahāsattvā imaṃ nirdeśaṃ śrutvā uttrasiṡu: saṃtrasiṡu: saṃtrāsamāpatsyante ? kathaṃ cārya subhūte bodhisattvena mahāsattvena tadanumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmayitavyam ? kathaṃ ca anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu parigrhṇatā anumodanāsahagataṃ cittaṃ pariṇāmayatā tadanumodanāsahagataṃ cittaṃ suparigrhītaṃ supariṇāmitaṃ bhavati ? atha khalvāyuṡmān subhūti: sthaviro maitreyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamārabhya maitreyaṃ bodhi- sattvaṃ mahāsattvamadhiṡṭhānaṃ krtvā maitreyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamāmantrayate sma-iha maitreya bodhisattvo mahāsattvasteṡāmatītānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ chinnavartmanāṃ chinnavartmanīnāṃ chinnaprapañcabhavanetrīkāṇāṃ paryāttabāṡpāṇāṃ marditakaṇṭakānāmapahrtabhārāṇāmanuprāptasvakā rthānāṃ parikṡīṇabhavasaṃyojanānāṃ samyagājñāsuvimuktacittānāṃ sarvacetovaśiparamapāramiprāptānāṃ daśasu dikṡu aprameyāsaṃkhyeyeṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu ekaikasyāṃ diśi ekaikasmiṃmaśca trisāhasramahāsāhasre loka- dhātau aprameyāsaṃkhyeyānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ parinirvrtānāṃ yāvatprathamacittotpādamupādāya yāvacca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhānāṃ yāvacca anupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvrtānāṃ yāvacca saddharmo nāntarhita:, etasminnantare yāni teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ kuśalamūlāni pāramitā- pratisaṃyuktāni, yaśca teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ puṇyābhisaṃskāra: kuśalamūlābhisaṃskāra:, yaśca teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandha: samādhiskandha: prajñāskandho vimuktiskandho vimukti- @072 jñānadarśanaskandha:, yā ca hitaiṡitā, yā ca mahāmaitrī, yā ca mahākaruṇā, ye ca aprameyā- saṃkhyeyā buddhaguṇā:, yaśca tairbuddhairbhagavadbhirdharmo deśita:, ye ca tasmin dharme śikṡitā adhi- muktā: pratiṡṭhitā:, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlāni, ye ca tairbuddhairbhagavadbhirbodhisattvā mahāsattvā vyākrtā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlāni ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktāni, ye ca pratyekabuddhayānikā: pudgalā vyākrtā: pratyekabaudhau, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlāni, yāni ca śrāvakayānikānāṃ pudgalānāṃ dānamayāni kuśalamūlāni śīlamayāni kuśalamūlāni bhāvanāmayāni kuśalamūlāni, yāni ca śaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yāni ca aśaikṡā- ṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yaiśca tasmin dharme prthagjanai: kuśalamūlānyavaropitāni, yaiśca devanāgayakṡagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragamanuṡyāmanu ṡyairvā sa dharma: śruta:, śrutvā ca kuśala- mūlānyavaropitāni, yaiśca tiryagyonigatairapi sattvai: sa dharma: śruta:, śrutvā ca kuśalamūlānyava- ropitāni, yaiśca teṡu buddheṡu bhagavatsu parinirvāpayatsu parinirvrteṡu ca kuśalamūlānyava- ropitāni, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, tāni sarvāṇyekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumodeta | anumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayate, pariṇāmayato bodhisattvasya mahāsattvasya kathaṃ na saṃjñāviparyāso na cittaviparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati ? evamukte maitreyo bodhisattvo mahāsattva āyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthavirametadavocat-sacedārya subhūte bodhisattvo mahāsattvo yena cittena yatpariṇāmayati, tasmiṃścitte na cittasaṃjñī bhavati | evaṃ bodhisattvena mahāsattvena anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmitaṃ bhavati, yathā taccittaṃ na saṃjānīte idaṃ taccittamiti | evaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya na saṃjñāviparyāso na cittaviparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati | atha yena cittena yatpariṇāmayati, taccittaṃ saṃjānīte idaṃ taccittamiti citta{1 ##R## cittasaṅgī.}saṃjñī bhavati | evaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya saṃjñāviparyāsaścittaviparyāso drṡṭiviparyāso bhavati | sacetpunarbodhisattvo mahāsaṃttvo yaccittaṃ pariṇāmayati, taccittamevaṃ saṃjānīte, evaṃ samanvāharati | taccittaṃ samanvāhniyamāṇameva kṡīṇaṃ kṡīṇamityevaṃ saṃjānīte, ni{2. ##W## viruddhaṃ.}ruddhaṃ vigataṃ vipariṇatamityevaṃ saṃjānīte | yacca kṡīṇaṃ na tacchakyaṃ pariṇāmayitum | yenāpi cittena pariṇāmyate, tasyāpi cittasya saiva dharmatā | yairapi dharmai: pariṇāmyate, teṡāmapi dharmāṇāṃ saiva dharmatā | yeṡvapi dharmeṡu pariṇāmyate, teṡāmapi dharmāṇāṃ saiva dharmateti | sacedevaṃ pariṇāmayati, samyakpariṇāmayati, na mithyā pariṇāmayati | evaṃ ca bodhisattvena mahāsattvena pariṇāmayitavyam || punaraparam ārya subhūte bodhisattvena mahāsattvena yathā atītānāmevamanāgatānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ chinnavartmanāṃ chinnavartmanīnāṃ chinnaprapañcabhavanetrīkāṇāmaprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ @073 yāvatprathamacittotpādamupādāya yāvacca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyante, yāvacca anupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvāsyanti, yāvacca saddharmo nāntardhāsyati, etasminnantare yāni teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ pāramitāpratisaṃyuktāni kuśalamūlāni, yaśca teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandha: samādhiskandha: prajñāskandho vimuktiskandho vimuktijñānadarśanaskandha:, yā ca hitaiṡitā, yā ca mahāmaitrī, yā ca mahākaruṇā, ye ca aprameyāsaṃkhyeyā buddhaguṇā:, ye ca te buddhā bhagavanto dharmaṃ deśayiṡyanti, ye ca tasmin dharme śikṡiṡyante'dhimokṡa- yiṡyanti pratiṡṭhāsyanti, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlāni, yāṃśca te buddhā bhagavanto bodhisattvān mahāsattvān vyākariṡyanti anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, teṡāṃ ca yāni ṡaṭpāramitāprati- saṃyuktāni kuśalamūlāni, yāṃśca te buddhā bhagavanta: pratyekabuddhayānikān pudgalān vyākariṡyanti pratyekabodhau, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlāni, yāni ca śrāvakayānikānāṃ pudgalānāṃ dānamayāni kuśalamūlāni śīlamayāni kuśalamūlāni bhāvanāmayāni kuśalamūlāni, yāni ca śaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yāni ca aśaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, ye ca tasmin dharme prthagjanā: kuśalamūlānyavaropayiṡyanti, ye ca devanāgayakṡagandharvāsura- garuḍakinnaramahoragamanuṡyāmanuṡyā: kuśalamūlānyavaropayiṡyanti, ye ca tiryagyonigatā api sattvāstaṃ dharmaṃ śroṡyanti, śrutvā ca kuśalamūlānyavaropayiṡyanti, ye ca sattvāsteṡu buddheṡu bhagavatsu parinirvāyatsu parinirvrteṡu ca kuśalamūlānyavaropayiṡyanti, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, tāni sarvāṇyekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumoditavyāni | anumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmayato bodhisattvasya mahāsattvasya kathaṃ na saṃjñāviparyāso na cittaviparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati ? sacedbodhisattvo mahāsattvo yena cittena yatpariṇāmayati, tasmiṃścitte na cittasaṃjñī bhavati | evaṃ bodhisattvena mahāsattvena anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmitaṃ bhavati | sa yathā tañcittaṃ na saṃjānīte idaṃ cittamiti, evaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya na saṃjñāviparyāso na cittaviparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati | atha yena cittena yatpariṇāmayati taccittaṃ saṃjānīte-idaṃ taccittamiti cittasaṃjñī bhavati | evaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya saṃjñāviparyāsaścittaviparyāso drṡṭiviparyāso bhavati | sacetpunarbodhisattvo mahāsattvo yaccittaṃ pariṇāmayati taccittamevaṃ saṃjānīte evaṃ samānvāharati, taccittaṃ samanvāhniyamāṇameva kṡīṇaṃ kṡīṇamityevaṃ saṃjānīte, niruddhaṃ vigataṃ vipariṇatamityevaṃ saṃjānīte | yacca kṡīṇaṃ na tacchakyaṃ pariṇāmayitum | yenāpi cittena pariṇāmyate, tasyāpi cittasya saiva dharmatā | yairapi dharmai: pariṇāmyate, teṡāmapi dharmāṇāṃ saiva dharmatā | yeṡvapi dharmeṡu pariṇāmyate, teṡāmapi dharmāṇāṃ saiva dharmateti | sacedevaṃ pariṇāmayati, samyakpariṇāmayati, na mithyā pariṇāmayati | evaṃ ca bodhisattvena mahāsattvena pariṇāmayitavyam || @074 punaraparamārya subhūte bodhisattvena mahāsattvena pratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ chinnavartmanāṃ chinnavartmanīnāṃ chinnaprapañcabhavanetrīkāṇāmaprameyāṇāma saṃkhyeyānāmaprameyāsaṃkhyeyeṡu trisāhasra- mahāsāhasreṡu lokadhātuṡu tiṡṭhatāṃ dhriyamāṇānāṃ yāpayatāṃ yāvatprathamacittotpādamupādāya yāvacca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyante, yāvacca nirupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvānti, yāvacca saddharmo nāntardadhāti, etasminnantare yāni teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ pāramitāprati- saṃyuktāni kuśalamūlāni, yaśca teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandha: samādhiskandha: prajñā- skandho vimuktiskandho vimuktijñānadarśanaskandha:, yā ca hitaiṡitā, yā ca mahāmaitrī, yā ca mahākaruṇā, ye ca aprameyāsaṃkhyeyā buddhaguṇā:, yaṃ ca te buddhā bhagavanto dharmaṃ deśayanti, ye ca tasmin dharme śikṡante'dhimokṡayanti pratitiṡṭhanti, teṡāṃ ca yāni kuśala- mūlāni, yāṃśca te buddhā bhagavanto bodhisattvān mahāsattvān vyākurvanti anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, teṡāṃ ca yāni ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktāni kuśalamūlāni, yāṃśca te buddhā bhagavanta: pratyekabuddhayānikān pudga{1 ##W om.## pudgalāna.}lān vyākurvanti pratyekabodhau, teṡāṃ ca yāni kuśala- mūlāni, yāni ca śrāvakayānikānāṃ pudgalānāṃ dānamayāni kuśalamūlāni śīlamayāni kuśalamūlāni bhāvanāmayāni kuśalamūlāni, yāni ca śaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yāni ca aśaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, ye ca tasmin dharme prthagjanā: kuśalamūlā- nyavaropayanti, ye ca devanāgayakṡagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragā manuṡyāmanuṡyā vā taṃ dharmaṃ śrṇvanti, śrutvā ca kuśalamūlānyavaropayanti, ye ca tiryagyonigatā api sattvāstaṃ dharmaṃ śrṇvanti, śrutvā ca kuśalamūlānyavaropayanti, ye ca teṡu buddheṡu bhagavatsu parinirvāyatsu parinirvrteṡu ca kuśalamūlānyavaropayanti, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, tāni sarvāṇyekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumoditavyāni | anumodya- anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmayato bodhisattvasya mahā- sattvasya kathaṃ na saṃjñāviparyāso na cittaviparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati ? sacedbodhisattvo mahā- sattvo yena cittena yatpariṇāmayati, tasmiṃścitte na cittasaṃjñī bhavati | evaṃ bodhisattvena mahāsattvena anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmitaṃ bhavati-yathā taccittaṃ na saṃjānīte idaṃ taccittamiti | evaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya na saṃjñāviparyāso na citta- viparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati | atha yena cittena yatpariṇāmayati taccittaṃ saṃjānīte- idaṃ taccittamiti cittasaṃjñī bhavati | evaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya saṃjñāviparyāsaścitta- viparyāso drṡṭiviparyāso bhavati | sacetpunarbodhisattvo mahāsattvo yaccittaṃ pariṇāmayati, taccitta- mevaṃ saṃjānīte evaṃ samanvāharati-taccittaṃ samanvāhniyamāṇameva kṡīṇaṃ kṡīṇamityevaṃ saṃjānīte, niruddhaṃ vigataṃ vipariṇatamityevaṃ saṃjānīte | yacca kṡīṇaṃ na tacchakyaṃ pariṇāmayitum | yenāpi cittena pariṇāmyate, tasyāpi cittasya saiva dharmatā | yairapi dharmai: pariṇāmyate, teṡāmapi @075 dharmāṇāṃ saiva dharmatā | yeṡvapi dharmeṡu pariṇāmyate, teṡāmapi dharmāṇāṃ saiva dharmateti | sacedevaṃ pariṇāmayati, samyakpariṇāmayati, na mithyā pariṇāmayati | evaṃ ca bodhisattvena mahāsattvena pariṇāmayitavyam || punaraparamārya subhūte bodhisattvo mahāsattvo'tītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ chinnavartmanāṃ chinnavartmanīnāṃ chinnaprapañcabhavanetrīkāṇāma prameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ yāvatprathamacitto- tpādamupādāya yāvacca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā abhisaṃbhotsyante abhisaṃbudhyante ca, yāvacca nirupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvrtā: parinirvāsyanti parinirvānti ca, yāvacca saddharmo nāntarhito nāntardhāsyati nāntardadhāti ca, etasminnantare yāni teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktāni kuśalamūlāni, yaśca teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandha: samādhiskandha: prajñāskandho vimuktiskandho vimuktijñānadarśanaskandha:, yā ca hitaiṡitā, yā ca mahāmaitrī, yā ca mahākaruṇā, ye ca aprameyāsaṃkhyeyā buddhaguṇā:, yaiśca tairbuddhairbhaga- badbhirdharmo deśito deśayiṡyate deśyate ca, ye ca tasmin dharme śikṡitā: śikṡiṡyante śikṡante ca, adhimuktā adhimokṡayiṡyanti adhimokṡayanti ca, sthitā: sthāsyanti tiṡṭhanti ca, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, ye ca tairbuddhairbhagavadbhirbodhisattvā mahāsattvā vyākrtā vyākariṡyante vyākriyante ca anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, ye ca pratyekabuddhayānikā: pudgalā vyākrtā vyākariṡyante vyākriyante ca pratyekabodhau, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, yāni ca śrāvakayānikānāṃ pudgalānāṃ dānamayāni kuśalamūlāni śīlamayāni kuśalamūlāni bhāvanāmayāni kuśalamūlāni, yāni ca śaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yāni ca aśaikṡāṇyanāsravāṇi kuśalamūlāni, yaiśca tasmin dharme prthagjanai: kuśalamūlānyavaropitāni avaropayiṡyante'varopyante ca, yaiśca devanāga- yakṡagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragairmanuṡyāmanuṡyairvā sa dharma: śruta: śroṡyate śrūyate ca, śrutvā ca kuśalamūlānyavaropitāni avaropayiṡyante'varopyante ca, yaiśca tiryagyonigatairapi sattvai: sa dharma: śruta: śroṡyate śrūyate ca, śrutvā ca kuśalamūlāni avaropitānyavaropayiṡyante'varopyante ca, yaiśca sattvaisteṡu buddheṡu bhagavatsu parinirvrteṡu parinirvāsyatsu parinirvāyatsu ca kuśala- mūlānyavaropitāni avaropayiṡyante'varopyante ca, teṡāṃ ca sarveṡāṃ yāni kuśalamūlāni, tāni sarvāṇyekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamagrayā anumodanayā anumodeta, śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttamayā asamayā asamasamayā anumodanayā anumodeta | evamanumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyā- vastu anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmayāmīti vācaṃ bhāṡeta-anuttarāyā: samyaksaṃbodhe- rāhārakaṃ bhavatviti | tasya kathaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya na saṃjñāviparyāso na citta- viparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati ? sacetpariṇāmayan evaṃ samanvāharati-te dharmā: kṡīṇā niruddhā vigatā vipariṇatā:, sa ca dharmo'kṡayo yatra pariṇāmyate ityevaṃ pariṇāmitaṃ bhavatya- @076 nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | sacetpunarevamupaparīkṡate-na dharmo dharmaṃ pariṇāmayati, ityapi pariṇāmitaṃ bhavatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | evaṃ bhadanta subhūte pariṇāmayato bodhisattvasya mahāsattvasya na saṃjñāviparyāso na cittaviparyāso na drṡṭiviparyāso bhavati | tatkasya heto: ? tathā hi sa tāṃ pari{1 ##R## pariṇāmatāṃ.}ṇāmanāṃ nābhiniviśate | sacetpunarevaṃ saṃjānīte-na cittaṃ cittaṃ jānāti, na dharmo dharmaṃ jānāti, ityapi pariṇāmitaṃ bhavatyanuttarāyai samyaksaṃbodhaye | ayaṃ bodhisattvasya mahāsattvasyānuttara: pariṇāma: | sacetpunarbodhisattvastaṃ puṇyābhisaṃskāraṃ saṃjānīte, na pariṇāmayatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? tathā hi sa tāṃ pariṇāmanāmabhi- niviśate | sacetpunarasyaivaṃ bhavati-so'pi puṇyābhisaṃskāro vivikta: śānta:, yadapyanu- modanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu tadapi viviktaṃ śāntamiti pariṇāmayatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | sacedevamapi na saṃjānīte-sarvasaṃskārā: śāntā viviktā iti, evamiyaṃ tasya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitā yadapi tatteṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ parinirvrtānāṃ kuśalamūlam | yādrśa eva sa pariṇāmastādrśameva tatkuśalamūlam, yenāpi tatpariṇāmitaṃ tadapi tajjātikaṃ tallakṡaṇaṃ tannikāyaṃ tatsvabhāvam | sacedevaṃ saṃjānīte, na pariṇāmayatyanuttarāyāṃ samya- ksaṃbodhau | tatkasya heto: ? na hi buddhā bhagavanto nimittayogena pariṇāmanāmabhyanujānanti | yaccātītaṃ tatkṡīṇaṃ niruddhaṃ vigataṃ vipariṇatam, yadapyanāgataṃ tadapyasaṃprāptam, pratyutpannasya sthitirnopalabhyate, yacca nopalabhyate tannaiva nimittaṃ na viṡaya: | sacedevaṃ nimittīkaroti, na samanvāharati na pariṇāmayatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | atha smrtivaikalyena na nimittīkaroti na samanvāharati na manasi karoti smrtivaikalyādanavabodhādvā, evamapi na pariṇāmayatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | atha tannimittaṃ samanvāharati, na ca nimittīkaroti, evaṃ pariṇāmitaṃ bhavati tatkuśalamūlaṃ bodhisattvena mahāsattvenānuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | evamatra bodhisattvena mahasattvena śikṡitavyam-idaṃ tadbodhisattvasya mahāsattvasyopāyakauśalaṃ veditavyam | yenopāyakauśalena kuśalamūlaṃ pariṇāmayati, sa āsanna: sarvajñatāyā: | atra copāyakauśalaṃ śikṡitukāmena bodhisattvena mahāsattvena iyameva prajñāpāramitā abhīkṡṇaṃ śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayitavyā deśayitavyā upadeṡṭavyā uddeṡṭavyā svādhyātavyā paripraśnī- kartavyā | tatkasya heto: ? na hi prajñāpāramitāmanāgamya śakyeyamaśrutavatā prajñāpāramitāpari- ṇāmanākriyā praveṡṭum | tatra ya evaṃ vadet-śakyamanā{2 ##W## āgamya ##for## anāgamya.}nāgamya prajñāpāramitāṃ tatpuṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayitumiti, sa maivaṃ vocaditi syādvacanīya: | tatkasya heto: ? niruddhā hi te ātmabhāvā:, niruddhā hi te saṃskārā:, śāntā viviktā virahitā upalabdhina: | api tu khalu puna: sa pudgalo nimittīkrtya vikalpya ca yathābhūtamayathābhūte yathābhūta{3 ##R## ^saṅgī ##for## ^saṃjñī.}saṃjñī upalambhamanupalambhe pariṇāmayet, tasya kuśalamūlaṃ buddhā bhagavanta evaṃ pariṇāmitamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau nābhyanujānanti | tatkasya heto: ? eṡa eva hi tasya @077 mahānupalambho bhavati, yatsa parinirvāṇamapi buddhānāṃ bhagavatāṃ nimittīkaroti vikalpayati ca | ākārataśca nirvāṇamupalabhate | na copalambhasaṃjñinastathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: pariṇāmanāṃ mahārthakarīṃ vadanti | tatkasya heto: ? saviṡa: saśalyo hyeṡa: pariṇāma: | tadyathāpi nāma praṇītaṃ bhojanaṃ saviṡaṃ bhavet, kiṃ cāpi tadvarṇataśca gandhataśca rasataśca sparśataśca abhilaṡaṇīyaṃ bhavati, api tu khalu puna: saviṡatvātparivarjanīyaṃ bhavati paṇḍitānām, na paribhogāya | tadeva bālajātīyo duṡprajñajātīya: puruṡa: paribhoktavyaṃ manyeta | tasya tadbhojanaṃ paribhuñjānasya varṇataśca gandhataśca rasataśca sparśataśca svādeṡu sukhakaraṃ pariṇāme cāsya du:khavipākaṃ bhavati | sa tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigacchet, maraṇamātrakaṃ vā du:kham | evameva ārya subhūte ihaike durgrhītena durupalakṡitena du:svādhyātena subhāṡita- syārthamajānānā yathābhūtamarthamanavabudhyamānā evamavavadiṡyanti, evamanuśāsiṡyanti-ehi tvaṃ kulaputra atītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandhaṃ samādhiskandhaṃ prajñāskandhaṃ vimuktiskandhaṃ vimuktijñānadarśanaskandham | teṡāṃ ca śrāvakāṇāṃ yaistatra teṡvatītānāgata- pratyutpanneṡu buddheṡu bhagavatsu kuśalamūlānyavaropitāni avaropayiṡyante'varopyante ca, yāvacca saddharmo nāntarhito nāntardhāsyati nāntardadhāti ca, etasminnantare teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ yāvatprathama- cittotpādamupādāya yāvacca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhānāṃ bhagavatāṃ yāvacca anupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvrtānām, ye ca tairbuddhairbhagavadbhirbodhisattvā mahāsattvā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau vyākrtā vyākariṡyante vyākriyante ca, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlānyavaropi- tāni avaropayiṡyante'varopyante ca, ye ca pratyekabuddhayānikā: pudgalā vyākrtā vyākariṡyante vyākriyante ca pratyekabodhau, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlānyavaropitāni avaropayiṡyante'va- ropyante ca, ye ca śrāvakayānikā: pudgalā vyākrtā vyākariṡyante vyākriyante ca śrāvaka- bodhau, teṡāṃ ca yāni kuśalamūlānyavaropitāni avaropayiṡyante'varopyante ca, yāni ca prthagjanānāmaprameyāsaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu atītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ sarvaloka- dhātuṡu tatsarvaṃ kuśalamūlamekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | evaṃ sa pariṇāmo nimittayogena pariṇāmyamāno viṡatvāya saṃpravartate, tadyathāpi nāma tatsaviṡaṃ bhojanameva | nāstyupalambhasaṃjñina: pariṇāmanā | tatkasya heto: ? saviṡatvādupalambhasya | tasmā- dbodhisattvayānikena pudgalena naivaṃ śikṡitavyam | kathaṃ punaranena śikṡitavyam ? kathamatītā- nāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavaṃtāṃ kuśalamūlaṃ parigrahītavyam ? kathaṃ ca parigrhītaṃ supari- grhītaṃ bhavati ? kathaṃ ca pariṇāmayitavyam ? kathaṃ ca {1 ##W om.## pariṇāmitaṃ.}pariṇāmitaṃ supariṇāmitaṃ bhavatyanu- ttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? ihānena bodhisattvayānikena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā tathāgata- manabhyākhyātukāmena evaṃ tatsarvaṃ kuśalamūlamanumoditavyamevaṃ pariṇāmayitavyaṃ yathā te @078 tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā buddhajñānena buddhacakṡuṡā jānanti paśyanti tatkuśalamūlaṃ yajjātikaṃ yannikāyaṃ yādrśaṃ yatsvabhāvaṃ yallakṡaṇam | yayā dharmatayā saṃvidyate tathā anumode tatkuśalamūlam, yathā ca te tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā abhyanujānanti pariṇāmyamānaṃ tatkuśalamūlamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, tathāhaṃ pariṇāmayāmīti | evamanumodamāna evaṃ pariṇāmayan bodhisattvo mahāsattvo'naparāddho bhavati | buddhānāṃ bhagavatāṃ samyaktvānumoditaṃ pariṇāmitaṃ ca bhavati tatkuśalamūlamanuttarāyai samyaksaṃbodhaye, na ca tāṃstathāgatānarhata: samyaksaṃbuddhānabhyākhyāti | evaṃ cāsya pariṇāmo nirviṡa: pariṇāmo mahāpariṇāmo dharma- dhātupariṇāma: paripūrṇa: suparipūrṇo bhavati adhyāśayena adhimuktyā pariṇāmayata: || punaraparaṃ bodhisattvayānikena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā evaṃ pariṇāmayitavyam- yacchīlaṃ ya: samādhiryā prajñā yā vimuktiryadvimuktijñānadarśanaṃ tadyathā aparyāpannaṃ kāmadhātau aparyāpannaṃ rūpadhātau aparyāpannamārūpyadhātau nāpyatītaṃ na anāgataṃ na pratyutpannam | tatkasya heto: ? tryadhvatraidhātukāparyāpannatvāt | tathaiva pariṇāmo'pyaparyāpanna: | yatrāpi dharme sa pariṇāma: pariṇāmyate, so'pi dharmo'paryāpanna: | sacedevamadhimuñcati, evaṃ pariṇāma- yatastasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinaṡṭa: pariṇāmo bhavatyaparyāpanno nirviṡa: pariṇāmo mahāpariṇāmo dharmadhātupariṇāma: paripūrṇa: suparipūrṇo bhavati | atha taṃ pariṇāmayati niviśate nimittīkaroti, mithyā pariṇāmayati | tatra yo'yaṃ pariṇāmo bodhisattvasya mahāsattvasya, anayā dharmadhātupariṇāmanayā yathā buddhā bhagavanto jānanti, yathā cābhyanujānanti tatkuśalamūlamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmitamevaṃ supariṇāmitaṃ bhavatīti, tathāhaṃ pariṇāmayāmi ityayaṃ samyakpariṇāma: | evaṃ ca pariṇāmitaṃ supariṇāmitaṃ bhavatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ||0 atha khalu bhagavānāyuṡmate subhūtaye sādhukāramadāt-sādhu sādhu subhūte | śāstrkrtyaṃ tvaṃ subhūte karoṡi, yastvaṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ dharmaṃ deśayasi | tatkasya heto: ? yo hyayaṃ subhūte pariṇāma:, dharmadhātupariṇāmo'yaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya | asyāmeva dharmatāyāṃ yathā buddhā bhagavanto jānanti paśyanti, tatkuśalamūlaṃ yajjātikaṃ yannikāyaṃ yādrśaṃ yatsvabhāvaṃ yallakṡaṇaṃ yayā dharmatayā saṃvidyate, tathā anumode | yathā ca abhyanujānanti, tathāhaṃ pariṇāmayāmīti | atra ya: puṇyaskandho yaśca gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu ye sattvā:, tān sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā daśasu kuśaleṡu karma- patheṡu samādāpayetpratiṡṭhāpayet, tasya ya: puṇyābhisaṃskāra:, tato'yameva bodhisattvasya mahāsattvasya dharmadhātupariṇāmaja: puṇyaskandho'gra ākhyāyate, śreṡṭha ākhyāyate, jyeṡṭha ākhyāyate, vara ākhyāyate, pravara ākhyāyate, praṇīta ākhyāyate, uttama ākhyāyate, anuttama ākhyāyate, niruttama ākhyāyate, asama ākhyāyate, asamasama ākhyāyate | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvān daśasu kuśaleṡu @079 karmapatheṡu pratiṡṭhāpya puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasra- mahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve caturṇāṃ dhyānānāṃ lābhino bhaveyu:, teṡāṃ ca ya: puṇyābhisaṃskāra:, tato'yameva bodhisattvasya mahāsattvasya pariṇāmanāsahagata: puṇyaskandho'gra ākhyāyate, śreṡṭha ākhyāyate, jyeṡṭha ākhyāyate, vara ākhyāyate, pravara ākhyāyate, praṇīta ākhyāyate, uttama ākhyāyate, anuttama ākhyāyate, niruttama ākhyāyate, asama ākhyāyate, asamasama ākhyāyate | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāṃ caturdhyānaniṡpādanasaṃbhūta: puṇyābhisaṃskāra:, ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve caturṇāmapramāṇānāṃ lābhino bhaveyu: | liṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadī- vālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu caturapramāṇalābhināṃ sarvasattvānāṃ puṇyābhi- saṃskāra:, ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve catasrṇāmārūpyasamāpattīnāṃ lābhino bhaveyu: | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadī- vālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu caturārūpyasamāpattilābhināṃ sarvasattvānāṃ puṇyābhisaṃskāra:, ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve pañcānāmabhijñānāṃ lābhino bhaveyu: | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu pañcābhijñānāṃ sarvasattvānāṃ puṇyābhisaṃskāra:, ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu srotaāpannā bhaveyu: | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāṃ srota āpa- nnānāṃ puṇyābhisaṃskāra:, ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve sakrdāgāmino bhaveyu: | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāṃ sakrdāgāmināṃ puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve anāgāmino bhaveyu: | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānā- manāgāmināṃ puṇyābhisaṃskāra:, yāvanta: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā: te sarve arhanto bhaveyu: | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāmarhatāṃ puṇyaskandha:, ye subhūte gaṅgānadīvālu- kopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve pratyekabuddhā bhaveyu: | tiṡṭhatu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāṃ pratyeka- buddhānāṃ puṇyaskandha:, ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā bhaveyu: | ye sarve anyeṡvanyeṡu gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lo{1 ##R om.## lokadhātuṡu}dhātuṡu ye sattvā:, tān sarvānekaiko bodhisattvaścīvarapiṇḍapāta- @080 śayanāsanaglānapratyayabhaiṡajyapariṡkārai rgaṅgānadīvālukopamān kalpānupatiṡṭhet sarvasukhopadhānai:, sarvai: sukhasparśavihārai:, tacca dānamupalambhasaṃjñino dadyu: | etena paryāyeṇa tān sarvasattvā- nekaikaṃ parikalpya tāṃśca sarvabodhisattvānekaiko bodhisattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpānupa- tiṡṭheccīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglāna pratyayabhaiṡajyapariṡkārai: sarvasukhopadhānai:, sarvai: sukhasparśa- vihārai: satkuryādgurukuryānmānayetpūjayedarcayedapacāyet | evamekaikasteṡāṃ sarveṡāṃ bodhisattvānā- manena paryāyeṇa dānaṃ dadyāt, evaṃ sarve'pi te dānaṃ dadyu: | tatkiṃ manyase subhūte api nu te bodhisattvāstatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasaveyu: ? subhūtirāha-bahu bhagavan, bahu sugata | aprameyaṃ bhagavan, aprameyaṃ sugata | saṃkhyāpi bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum, gaṇanāpi upamāpi aupamyamapi uapanisāpi upaniṡadapi bhagavaṃstasya puṇyaskandhasya na sukarā kartum | sacedbhagavan rūpī bhavet, sa puṇyaskandho gaṅgānadīvālukopameṡvapi trisāhasramahā- sāhasreṡu lokadhātuṡu na māyet || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthavirametadavocat-evametatsubhūte, evametat | yatra khalu puna: subhūte bodhisattvayānika: pudgala: prajñāpāramitopāyakauśalyaparigrhīto'nena dharmadhātupariṇāmena tatkuśalamūlamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayet, puṇyaṃ prasavati | asya subhūte puṇyaskandhasya dharmadhātupariṇāmajasya asau pūrvaka upalambhasaṃjñināṃ bodhisattvānāṃ dānamaya: puṇyābhisaṃskāra: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyuta- śatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti, saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamate | tatkasya heto: ? tathā hi teṡāṃ paurvakāṇāmupalambha- saṃjñināṃ bodhisattvānāṃ subahvapi dānaṃ dattaṃ subahvityapi parisaṃkhyātaṃ bhavati || atha khalu cāturmahārājakāyikānāṃ devaputrāṇāṃ viṃśatisahasrāṇi prāñjalīni namasyanti bhagavantametadavocan-mahāpariṇāmo'yaṃ bhagavan bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ yaduta prajñāpāra- mitopāyakauśalyaparigrhītānāṃ kuśalamūlapariṇāma: sarvajñatāyai, yatra hi nāma teṡāmaupalambhi- kānāṃ bodhisattvānāṃ tāvantaṃ dānamayaṃ puṇyābhisaṃskāramabhibhavati | atha khalu trāyastriṃśakāyi- kānāṃ devaputrāṇāṃ śatasahasrāṇi divyapuṡpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇavarṡairdivyai ratnavarṡairdivyaiśca vastravarṡairbhagavantamabhyavākirannabhiprākiran | divyaiśchatrairdivyairdhvajairdivyābhirghaṇṭābhirdivyābhi: patākābhi: samantācca divyadīpamālābhirbahuvidhābhiśca divyābhi: pūjābhirbhagavantaṃ satkurvanti sma, gurukurvanti sma mānayanti sma pūjayanti sma arcayanti sma apacāyanti sma, divyāni ca vādyānyabhipravādayāmāsu: | evaṃ ca vācamabhāṡanta-mahāpariṇāmo batāyaṃ bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya yo'yaṃ dharmadhātupariṇāma:, yatra hi nāma tatteṡāmaupalambhikānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ dānamayaṃ puṇyābhisaṃskāraskandhamabhibhavati yathāpi nāma prajñāpāramitopāya- kauśalyaparigrhītatvādasya mahāpariṇāmasya | evamanyebhyo'pi devanikāyebhyo devaputrā āgatya @081 bhagavantaṃ parameṇa satkāreṇa parameṇa gurukāreṇa paramayā mānanayā paramayā pūjanayā paramayā arcanayā paramayā apacāyanayā satkrtya gurukrtya mānayitvā pūjayitvā arcayitvā apacāyya evameva śabdamudīrayanti sma, ghoṡamanuśrāvayanti sma | evaṃ peyālena kartavyam | yāmāstuṡitā nirmāṇarataya: paranirmitavaśavartino brahmakāyikā brahmapurohitā brahmapārṡadyā mahābrahmāṇa: parīttābhā apramāṇābhā ābhāsvarā: parīttaśubhā apramāṇaśubhā: śubhakrtsnā anabhrakā: puṇyaprasavā brhatphalā asaṃjñisattvā abrhā {1 ##R## abhayā:.}atapā: sudrśā: sudarśanā akaniṡṭhāśca devā:, te'pyevamevāñjaliṃ krtvā bhagavantaṃ namasyanta etadavocan-āścaryaṃ bhagavan yāvadayaṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāra- mitopāyakauśalyaparigrhītānāṃ kuśalamūlapariṇāma:, yasteṡāmupalambhasaṃjñināṃ bodhisattvānāṃ tāvaccirarātrasaṃcitamamapi tathā mahāvistarasamudānītamapi puṇyaskandhamabhibhavati || atha khalu bhagavāṃstān śuddhāvāsakāyikān devaputrānādīn krtvā sarvāṃstān devaputrānāmantrayate sma-tiṡṭhatu khalu punardevaputrā gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāmanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthitānāmanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: prati- lambhāya dānaṃ dadatāṃ puṇyābhisaṃskāra: anena paryāyeṇa, ye'pi te devaputrā {2 ##W om. one## anyeṡu.}anyeṡvanyeṡu gaṅgā- nadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te'pi sarve anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau praṇidhānaṃ krtvā bodhāya cittamutpādya anyeṡvanyeṡu gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāṃ cīvara piṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṡajyapariṡkārai: sarvasukhopadhānai: sarvai: sukhasparśavihārairekaiko bodhisattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan dānaṃ dadyāt, evaṃ sarve'pi yāvatte copalambhasaṃjñino dānaṃ dadyu: | etena paryāyeṇa tān sarvasattvānekaikaṃ parikalpya tāṃśca sarvabodhisattvānekaiko bodhisattvo yāvatsarve te bodhisattvā gaṅgānadīvāluko- pamān kalpāṃstiṡṭhantastān sarvasattvāṃ ścīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglāna pratyayabhaiṡajyapariṡkārai: sarvasukhopadhānai: sarvai: sukhasparśavihārairupatiṡṭheyu:, tacca dānamupalambhasaṃjñino dadyu: | yaśca bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitopāyakauśalyaparigrhīto'tītā nāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandhaṃ samādhiskandhaṃ prajñāskandhaṃ vimuktiskandhaṃ vimuktijñānadarśanaskandhaṃ teṡāṃ ca bodhisattvapratyekabuddhaśrāvakayānikānāṃ pudgalānāṃ yaiśca tatra anyairapi sattvai: kuśalamūlānyava- ropitānyavaropayiṡyante'varopyante ca, tatsarvamekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamagrayā anumodanayā anumodate | śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttamayā uttarottarayā asamayā asamasamayā apratisamayā acintyayā anumodanayā anumodate | anumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati- anuttarāyā: samyaksaṃbodherāhārakaṃ bhavatviti | asyānumodanāpariṇāmanāsahagatasya puṇyakriyā- vastuna: so'pi paurvaka aupalambhikānāṃ bodhisattvānāṃ puṇyābhisaṃskāra: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyutaśatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti, saṃkhyāmapi kalāmapi @082 gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamate | tatkasya heto: ? tathā hi te bodhisattvā: sarve'pyupalambhasaṃjñino dānaṃ dadati || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yadbhagavānevamāha- atītānāgatapratyu- tpannānāṃ sarveṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ bodhisattvapratyekabuddhaśrāvakasaṃghānāṃ sarvasattvānāṃ ca atītānā- gatapratyutpannaṃ yannāma kuśalamūlaṃ tatsarvamekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumodate agrayā anumodanayā |śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttamayā uttarottarayā asamayā asamasamayā apratisamayā acintyayā anumodate iti | tatra kiyatā bhagavan agrānumodanā bhavati ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetada- vocat-yadi subhūte bodhisattvayānika: pudgalo'tītāgatapratyutpannān grhṇīte na manyate nopalabhate na kalpayati na vikalpayati na paśyati na samanupaśyati, evaṃ cainān dharmānupaparīkṡate- kalpanā- viṭhapitā: sarvadharmā:, ajātā anirjātā anāgatikā agatikā: | nātra kaściddharma utpanno nāpi kaściddharma utpatsyate nāpi kaściddharma utpadyate, nāpi kaściddharmo niruddho nāpi kaściddharmo nirutsyate nāpi kaściddharmo nirudhyate | ityevametān dharmānupaparīkṡya yathaiṡāṃ dharmāṇāṃ dharmatā tathānumodate |anumodya tathaiva pariṇāmayatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | iyatā subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya agrā anumodanā bhavati | asya subhūte kuśalamūlapariṇāmasya teṡāṃ paurvakāṇāṃ bodhisattvānāmupalambhasaṃjñināmupalambhadrṡṭikāṇāṃ taddānamayaṃ puṇyakriyāvastu śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyutaśatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti, saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamate || punaraparaṃ subhūte bodhisattvayānikena pudgalena atītānāgatapratyutpannānāṃ sarveṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ dānamanumoditukāmena śīlamanumoditukāmena kṡāntimanumoditukāmena vīryamanumoditu- kāmena dhyānamanumoditukāmena prajñāmanumoditakāmena evamanumoditavyam-yathā vimuktistathā dānam, yathā vimuktistathā śīlam, yathā vimuktistathā kṡānti:, yathā vimuktistathā vīryam, yathā vimuktistathā dhyānam, yathā vimuktistathā prajñā, yathā vimuktistathā vimuktijñānadarśanam, yathā vimuktistathā anumodanā, yathā vimuktistathā anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu, yathā vimukti- stathā pariṇāmanā, yathā vimuktistathā buddhā bhagavanta: pratyekabuddhāśca, yathā vimuktistathā teṡāṃ śrāvakā ye parinirvrtā:, yathā vimuktistathā te dharmā ye'tītā niruddhā:, yathā vimuktistathā te dharmā ye'nāgatā anutpannā:, yathā vimuktistadhā te dharmā ye etarhi pratyutpannā vartamānā:, yathā vimuktistathā te'tītā buddhā bhagavantasteṡāṃ ca śrāvakā:, yathā vimuktistathā te'nāgatā buddhā bhagavantasteṡāṃ ca śrāvakā:, yathā vimuktistathā te pratyutpannā buddhā bhagavantasteṡāṃ ca śrāvakā:, ye etarhyaprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu tiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, yathā vimuktistathātītānāgata- pratyutpannā buddhā bhagavanta: | evameteṡāṃ dharmāṇāmabaddhānāmamuktānāmasaktānāṃ yā dharmatā, tāmanu- ttarayā anumodanayā anumode | anumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ @083 samyaksaṃbodhau pariṇāmayāmi apariṇāmanāyogena asaṃkrāntito'vināśata iti | iyatā subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya agrā anumodanā bhavati | tiṡṭhantu khalu puna: subhūte te'pi ye'nyeṡvanyeṡu gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthāya anyeṡvanyeṡu gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvānāṃ bodhāya cittamutpādya sarve'pyekaiko bodhisattva: ekaikasmai bodhisattvāya gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan dānaṃ dadyādupalambhasaṃjñī cīvara piṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṡajyapariṡkārai: sarvasukhopadhānai: sarva- sukhasparśavihārairupatiṡṭhan, anena paryāyeṇa sarve'pi te sarvebhya upatiṡṭhanta: upalambhasaṃjñino dānaṃ dadyu: | ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃpratiṡṭheran | anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthāya gaṅgānadī- vālukopamān kalpān kāyasucaritaṃ vāksucaritaṃ mana:sucaritamupalambhasaṃjñina: śīlaṃ samā- dāya varteran | anena paryāyeṇa sarve'pi te bodhisattvā ekaiko bodhisattvo gaṅgānadīvāluko- pamān kalpāṃstiṡṭhan gaṅgānadīvālukopamān kalpān kāyasucaritaṃ vāksucaritaṃ mana:- sucaritamupalambhasaṃjñī śīlaṃ samādāya varteta | etena paryāyeṇa sarve'pi te bodhisattvā upalambhasaṃjñina: śīlaṃ samādāya varteran | yaśca bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramito- pāyakauśalyaparigrhīto'tītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlasamādhiprajñāvimukti- vimuktijñānadarśanaskandhāṃsteṡāṃ ca pratyekabuddhānāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktivimuktijñānadarśana- skandhāṃsteṡāṃ ca śrāvakāṇāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktivimuktijñānadarśanaskandhān sarvasattvānāṃ ca atītānāgatapratyutpannaṃ kuśalamūlaṃ sarvamekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya nirava- śeṡamanumodate'grayā anumodanayā | śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttamayā uttarottarayā asamayā asamasamayā apratisamayā acintayā anumodanayā anumodate | anumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | asya subhūte anumodanāsahagatasya puṇyakriyāvastuno'sau paurvaka aupalambhikānāṃ bodhisattvāna śīlamaya: puṇyābhisaṃskāra: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyutaśata- sahasratamīmapi kalāṃ nopaiti, saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisā- mapi upaniṡadamapi na kṡamate | tatkasya heto: ? tathā hi te bodhisattvā upalambhasaṃjñina: śīlaṃ samādāya vartanta iti | tiṡṭhantu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāha- sreṡu lokadhātuṡu sarvasattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthitā:, anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃprasthāya gaṅgānadīvālukopamān kalpān kāyasucaritaṃ vāksucaritaṃ mana:sucaritaṃ śīlaṃ samādāya vartamānā upalambhasaṃjñina:, ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasra- mahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃpratiṡṭheran | anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthāya gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhanto'nyeṡvanyeṡu gaṅgānadīvāluko- @084 pameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvairekaiko bodhisattva ākruṡṭo'bhihata: paribhāṡita: samāna eva, sarve'pi te upalambhasaṃjñina: kṡāntiṃ samādāya varteran, yāvatsarve te bodhisattvā: kṡāntiṃ samādāya vartamānā:, etena paryāyeṇa sarve te bodhisattvā ekaiko bodhisattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan gaṅgānadīvālukopamān kalpānanyeṡvanyeṡu gaṅgānadīvālu- kopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvairākruṡṭo'bhihata: paribhāṡita: samāna: upalambhasaṃjñī kṡāntiṃ samādāya varteta | evaṃ sarve'pi te sarvairākruṡṭā abhihatā: paribhāṡitā: samānā upalambhasaṃjñina: kṡāntiṃ samādāya varteran | yaśca bodhisattvo mahāsattvo'nayā prajñāpāramitayā upāyakauśalyena ca parigrhīto'tītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlaskandhaṃ samādhiskandhaṃ prajñāskandhaṃ vimuktiskandhaṃ vimuktijñānadarśanaskandhaṃ teṡāṃ ca pratyekabuddhānāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktivimuktijñānadarśanaskandhāṃ steṡāṃ ca śrāvakāṇāṃ śīla- samādhiprajñāvimuktivimuktijñānadarśanaskandhān sarvasattvānāṃ ca atītānāgatapratyutpannaṃ kuśala- mūlaṃ sarvamekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumodate agrayā anumodanayā | śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttamayā uttarottarayā asamayā asamasamayā apratisamayā acintayā anumodanayā anumodate | anumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | asya subhūte anumodanāsahagatasya puṇyakriyāvastuno'sau paurvakāṇāmaupalambhikānāṃ bodhisattvānāṃ kṡāntisahagata: puṇyābhisaṃskāra: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyutaśata- sahasratamīmapi kalāṃ nopaiti, saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upa{1 ##W om.## upanisāmapi.} nisāmapi upaniṡadamapi na kṡamate | tatkasya heto: ? tathā hi te bodhisattvā upalambhasaṃjñina: kṡāntiṃ samādāya vartante | tiṡṭhantu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahā- sāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvā: anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃprasthitā: | anuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃprasthāya anyeṡvanyeṡu gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvairākruṡṭā abhihatā: paribhāṡitā: samānā: upalambhasaṃjñino gaṅgānadīvālukopamān kalpān kṡāntiṃ samādāya vartamānā: | ye subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā bhaveyu:, anuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhau saṃprasthāya gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhantaścaṃkramābhirūḍhā gaṅgānadīvālukopamān kalpān aviṡī{2 ##R## viṡīdanto.}danto'nabhibhūtā: styānamiddhenopalambhasaṃjñino vīryaṃ samādāya varteran | yaśca bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitopāyakauśalyaparigrhīto'tītānāgata pratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktivimuktijñānadarśanaskandhāṃ steṡāṃ ca pratyekabuddhānāṃ śīlasamādhi- prajñāvimuktivimuktijñānadarśanaskandhāṃsteṡāṃ ca śrāvakāṇāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktivimuktijñāna- @085 darśanaskandhān sarvasattvānāṃ ca atītānāgatapratyutpannānān kuśalamūlābhisaṃskārān sarvā- nekato'bhisaṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumodate agrayā anumodanayā | śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttarayā uttarottarayā asamayā asamasamayā apratisamayā acintyayā anumodanayā anumodate | anumodya anumodanā- sahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | asya subhūte anumodanā- sahagatasya puṇyakriyāvastuno'sau paurvaka aupalambhikānāṃ bodhisattvānāṃ vīryamaya: puṇyābhi- saṃskāra: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyutaśatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti, saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡada- mapi na kṡamate | tatkasya heto: ? tathā hi te bodhisattvā: sarve'pyupalambhasaṃjñino vīryaṃ samādāya vartante | tiṡṭhantu khalu puna: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sarvasattvā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā:, anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthāya gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhantaścaṃkramābhirūḍhā gaṅgānadīvālukopamān kalpān aviṡīdanto'nabhibhūtā: styānamiddhenopalambhasaṃjñino vīryaṃ samādāya vartamānā: | ye'pi te subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te sarve'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthitā bhaveyu: | te sarve'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃprasthāya gaṅgānadīvāluko- pamān kalpānupalambhasaṃjñinaścatvāri dhyānāni samāpadyeran | yaśca bodhisattvo mahāsattvo'nayā prajñāpāramitayā upāyakauśalyena ca parigrhīto'tītānāgatapratyutpannānāṃ sarveṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktivimuktijñānadarśana skandhāṃsteṡāṃ ca pratyekabuddhānāṃ śīlasamādhiprajñāvimu- ktivimuktijñānadarśanaskandhāṃsteṡāṃ ca śrāvakāṇāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktivimuktijñānadarśana- skandhān sarvasattvānāṃ ca atītānāgatapratyutpannān kuśalamūlābhisaṃskārān sarvānekato'bhi- saṃkṡipya piṇḍayitvā tulayitvā niravaśeṡya niravaśeṡamanumodate agrayā anumodanayā | śreṡṭhayā jyeṡṭhayā varayā pravarayā praṇītayā uttamayā anuttamayā niruttarayā uttarottarayā asamayā asamasamayā apratisamayā acintyayā anumodanayā anumodate | anumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | asya subhūte anumodanāsahagatasya puṇyakriyāvastuno'sau paurvaka aupalambhikānāṃ bodhisattvānāṃ caturdhyānamaya: puṇyābhisaṃskāra: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti, sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyutaśatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti, saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamatai | tatkasya heto: ? tathā hi te bodhisattvā upalambhasaṃjñino dhyānāni samāpadyante iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmanumodanāpariṇāmanāparivarto nāma ṡaṡṭha: || @086 7 nirayaparivarta: saptama: | atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-sarvajñajñānapariniṡpattirbhagavan prajñāpāramitā, sarvajñatvaṃ bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-evametacchāriputra, evametadyathā vadasi | śāriputra āha-avabhāsakarī bhagavan prajñāpāramitā | namaskaromi bhagavan prajñā- pāramitāyai | namaskaraṇīyā bhagavan prajñāpāramitā | anupaliptā bhagavan prajñāpāramitā | sarvalokanirupalepā bhagavan prajñāpāramitā | ālokakarī bhagavan prajñāpāramitā | sarva- traidhātukavitimirakarī bhagavan prajñāpāramitā | sarvakleśadrṡṭyandhakārāpanetrī bhagavan prajñāpāra- mitā | āśrayaṇīyā bhagavan prajñāpāramitā | agrakarī bhagavan prajñāpāramitā bodhipakṡāṇāṃ dharmāṇām | kṡemakarī bhagavan prajñāpāramitā | andhānāṃ sattvānāmālokakarī bhagavan prajñāpāra- mitāṃ | sarvabhayopadravaprahīṇālokakarī bhagavan prajñāpāramitā | pañcacakṡu:parigrahaṃ krtvā sarva- sattvānāṃ mārgadarśayitrī bhagavan prajñāpāramitā | cakṡurbhagavan prajñāpāramitā | mohatamastimira{1 ##R W wrongly repeat## timiravikariṇī.}- vikariṇī bhagavan prajñāpāramitā | sarvadharmāṇāmakaraṇī bhagavan prajñāpāramitā | utpatha- prayātānāṃ sattvānāṃ mārgāvatāraṇī bhagavan prajñāpāramitā | sarvajñataiva bhagavan prajñāpāramitā | sarvakleśajñeyāvaraṇavāsanānusaṃdhiprahīṇatāmupādāya anutpādikā bhagavan sarvadharmāṇāṃ prajñāpāra- mitā | anirodhikā bhagavan sarvadharmāṇāṃ prajñāpāramitā | anutpannāniruddhā bhagavan prajñāpāra- mitā | svalakṡaṇaśūnyatāmupādāya mātā bhagavan bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitā | sarvabuddhadharmaratnadātrītvāddaśabalakarī bhagavan prajñāpāramitā | anavamardanīyā bhagavan prajñāpāra- mitā | caturvaiśāradyakarītvādanāthānāṃ sattvānāṃ nāthakarī bhagavan prajñāpāramitā | saṃsāraprati- pakṡā bhagavan prajñāpāramitā | akūṭasthatāmupādāya sarvadharmasvabhāvavidarśanī bhagavan prajñāpāramitā | paripūrṇatriparivartadvādaśākāradharmacakrapravartanī bhagavan buddhānāṃ bhagavatāṃ prajñāpāramitā | kathaṃ bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ sthātavyam ? kathaṃ manasi kartavyā bhagavan prajñāpāramitā ? kathaṃ bhagavan namaskartavyā prajñāpāramitā ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-yathā śāriputra śāstari, tathā prajñāpāramitāyāṃ sthātavyam | tathaiva manasi kartavyā śāriputra prajñāpāramitā yathā śāstā | tathaiva namaskartavyā śāriputra prajñāpāramitā yathā śāstā || atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhūt-kuto nu bateyamāryasya śāriputrasya prcchāṃ jātā ? kiṃnidānā bateyamāryasya śāriputrasya prcchā jātā ? atha khalu śakro devānāmindra āyu- ṡmantaṃ śāriputrametadavocat-kuta iyamāryasya śāriputrasya prcchā jātā ? kiṃnidānā bateyamāryasya śāriputrasya prcchā jātā ? evamukte āyuṡmān śāriputra: śakraṃ devānāmindrametadavocat- prajñāpāramitopāyakauśalyaparigrhīta: kauśika bodhisattvo mahāsattvo'numodanāsahagataṃ puṇya- kriyāvastu sarvajñatāyāṃ pariṇāmayaṃsteṡāṃ paurvakāṇāmaupalambhikānāṃ bodhisattvānāṃ yaśca @087 dānamaya: puṇyābhisaṃskāra:, yaśca śīlamayo yaśca kṡāntimayo yaśca vīryamayo yaśca dhyānamaya: puṇyābhisaṃskāra:, taṃ sarvamabhibhavatīti | mameyametannidānā prcchā jātā | api nu khalu puna: kauśika prajñāpāramitaiva pūrvaṃgamā pañcānāṃ pāramitānāṃ sarvajñatāmārgāvatārāya | tadyathāpi nāma kauśika jātyandhānāṃ śataṃ vā sahasraṃ vā śatasahasraṃ vā apariṇāyakamabhavyaṃ mārgāvatārāya, abhavyaṃ grāmaṃ vā nagaraṃ vā nigamaṃ vā gantum, evameva kauśika dānaṃ śīlaṃ kṡāntirvīryaṃ dhyānaṃ ca prajñāpāramitānāmadheyaṃ labhate | jātyandhabhūtaṃ bhavati vinā prajñāpāramitayā apariṇāyakatvāt | abhavyaṃ sarvajñatāmārgāvatārāya | kuta: puna: sarvajñatāmanuprāpsyati ? yadā puna: kauśika dānaṃ śīlaṃ kṡāntivīryaṃ dhyānaṃ ca prajñāpāramitāparigrhītaṃ bhavati, tadā pāramitānāmadheyaṃ pāramitāśabdaṃ labhate | tadā hyāsāṃ cakṡu:pratilambho bhavati pañcānāṃ pāramitānāṃ sarvajñatāmārgāvatārāya sarvajñatānuprāptaye || atha svalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-kathaṃ bhagavan bodhisattvena mahā- sattvena prajñāpāramitā abhinirhartavyā ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-rūpasya śāriputra abhinirhāro draṡṭavya: | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | vijñānasya śāriputra abhinirhāro draṡṭavya: | ya: śāriputra pañcānāṃ skandhānāmabhinirhāra:, ayaṃ śāriputra prajñāpāra- mitāyā abhinirhāra ityucyate | eva{1 ##Ap W## anabhisaṃskāreṇa ##for## abhinirhāreṇa.}bhinirhāreṇa pañcānāṃ skandhānāmabhinirhāra: prajñāpāra- mitāyā abhinirhāro'bhinirhāra ityucyate || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-evamabhinirhāreṇa abhinirhrtā bhagavan prajñāpāramitā katamaṃ dharmamarpayati ? bhagavānāha-evamabhinirhrtā śāriputra prajñāpāra- mitā na kaṃciddharmamarpayati | yadā sā śāriputra na kaṃciddharmamarpayati, tadā prajñāpāramiteti saṃkhyāṃ gacchati || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-kimiyaṃ bhagavan prajñāpāramitā sarvajñatāmapi nārpayati ? bhagavānāha-yatkauśika evaṃ vadasi-kimiyaṃ prajñāpāramitā sarvajñatā- mapi nārpayatīti ? na yathopalambhastathā arpayati, na yathā nāma tathārpayati, na yathābhisaṃskāra- stathārpayati | śakra āha-kathaṃ tarhi bhagavannarpayati ? bhagavānāha-yathā kauśika nārpayati tathārpayati | śakra āha-āścaryaṃ bhagavan yāvadiyaṃ prajñāpāramitā na kaṃciddharmamutpādayati, na kaṃciddharmaṃ nirodhayati | sarvadharmāṇāmanutpādāya anirodhāya pratyupasthitā anupasthitā prajñāpāramitā || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-sacedevamapi bhagavan bodhisattvo mahāsattvo saṃjñāsyate, dūrīkariṡyati imāṃ prajñāpāramitām, riktīkariṡyati imāṃ prajñāpāramitām, tucchīkariṡyati imāṃ prajñāpāramitām, na kariṡyati imāṃ prajñāpāramitām | evamukte bhagavā- nāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | astyeṡa subhūte paryāyo yena @088 paryāyeṇa dūrīkariṡyatīmāṃ prajñāpāramitām, riktīkariṡyatīmāṃ prajñāpāramitām, tucchīkari- ṡyatīmāṃ prajñāpāramitām, na kariṡyatīmāṃ prajñāpāramitām | tatkasya heto: ? prajñāpāra- mitāyāṃ hi subhūte paridīpitāyāṃ na rūpaṃ paridīpitaṃ bhavati | na vedanā na saṃjñā na saṃskārā: | na vijñānaṃ paridīpitaṃ bhavati | na srotaāpattiphalaṃ paridīpitaṃ bhavati | na sakrdāgāmiphalaṃ paridīpitaṃ bhavati | na anāgāmiphalaṃ paridīpitaṃ bhavati | nārhatvaṃ paridīpitaṃ bhavati | na pratyekabuddhatvaṃ paridīpitaṃ bhavati | na buddhatvaṃ paridīpitaṃ bhavati || sthavira: subhūtirāha-mahāpāramiteyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramitā | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte katamena paryāyeṇa mahāpāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā ? sthavira: subhūtirāha- na bhagavan rūpaṃ mahatkaroti nālpīkaroti, na rūpaṃ saṃkṡipati na vikṡipati | evaṃ na vedanāṃ na saṃjñāṃ na saṃskārān | na bhagavan vijñānaṃ mahatkaroti nālpīkaroti, na vijñānaṃ saṃkṡipati na vikṡipati | yānyapi tāni tathāgatasya tathāgatabalāni, tānyapi na balīkaroti na durbalīkaroti, na saṃkṡipati na vikṡipati | yāpi sā sarvajñatā, tāmapi na mahatkaroti nālpīkaroti, na saṃkṡipati na vikṡipati | tatkasya heto: ? asaṃkṡiptāvikṡiptā hi bhagavan sarvajñatā | sacedevamapi bhagavan bodhisattvo mahāsattva: saṃjānīte, carati prajñāpāramitāyām | kiṃ punarevaṃ saṃjānāna:-evamahaṃ sarvajñajñānasamanvāgata sattvebhyo dharmaṃ deśayiṡyāmi, evamimān sattvān parinirvāpayiṡyāmīti | tatkasya heto: ? na hyeṡa prajñāpāramitāniṡyando ya imān sattvān parinirvāpayiṡyāmīti sattvopalambha: | eṡa evāsya mahānupalambha: syāt | tatkasya heto: ? sattvāsvabhāvajātikā hi prajñāpāramitā veditavyā | sattvāsvabhāvatayā prajñāpāramitāsvabhāvatā veditavyā | sattvaviviktatayā prajñā- pāramitāviviktatā veditavyā | sattvācintyatayā prajñāpāramitācintyatā veditavyā | sattvā- vināśadharmatayā prajñāpāramitāvināśadharmatā veditavyā | sattvānabhisaṃbodhanatayā prajñāpāra- mitānabhisaṃbodhanatā veditavyā | sattvayathābhūtārthānabhisaṃbodhanatayā prajñāpāramitāyathābhūtā- rthānabhisaṃbodhanatā veditavyā | sattvabalasamudāgamanatayā tathāgatabalasamudāgamanatā veditavyā | anena bhagavan paryāyeṇa mahāpāramiteyaṃ yaduta prajñāpāramitā || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-yo bhagavan iha gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bodhisattvo mahāsattvo'dhimokṡayiṡyati na kāṅkṡiṡyati na vicikitsiṡyati na dhandhāyiṡyati, kuta: sa bhagavaṃścyuta ihopapanno veditavya:, kiyacciracaritāvī ca sa bhagavan bodhisattvo mahāsattvo veditavya:, ya imāṃ prajñāpāramitāmarthataśca dharmataśca arthanayataśca dharmanayataśca anugamiṡyati anubhotsyate'nubodhayiṡyati ca ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-sa śāriputra bodhisattvo mahāsattvo'nyebhyo lokadhātubhyaścyuto buddhān bhagavata: paryupāsya pariprcchya ihopapanno veditavya: | tatkasya heto: ? ya: kaścicchāriputra bodhisattvo mahāsattvo'nyebhyo lokadhātubhyaścyuto buddhān bhagavata: paryupāsya pariprcchaya @089 ihopapanno bhavati, sa imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡyamāṇāṃ deśyamānāmupadiśyamānāmuddiśya- mānāṃ śrṇuyāt, imāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā atra śāstrsaṃjñāṃ prajñāpāramitāyāmutpādayet- śāstā me saṃmukhībhūta iti, śāstā me{1 ##W om.## me.} drṡṭa iti cittamutpādayati | prajñāpāramitāyāṃ bhāṡya- māṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmuddiśyamānāyāṃ śrotramavadadhāti, satkrtya śrṇoti, kathāṃ nopacchinatti | ciracaritāvī sa śāriputra tathārūpo bodhisattvo mahāsattvo veditavya: | bahubuddhaparyupāsita: sa śāriputra tathārūpo bodhisattvo mahāsattvo veditavya: || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-śakyā punarbhagavan prajñāpāramitā śrotuṃ vā upalakṡayituṃ vā samanvāhartuṃ vā upapādayituṃ vā upadhārayituṃ vā ? iyaṃ sā prajñāpāramitā, iha vā sā prajñāpāramitā, amutra vā sā prajñāpāramitā, anena vā ākāreṇa liṅgena nimitteneti śakyā nirdeṡṭuṃ vā śrotuṃ vā ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | neyaṃ subhūte prajñāpāramitā skandhaśo vā dhātuśo vā āyatanaśo vā śakyā nirdeṡṭuṃ vā śrotuṃ vā upalakṡayituṃ vā samanvāhartuṃ vā upapādayituṃ vā upadhārayituṃ vā | tatkasya heto: ? sarvadharmaviviktatvātsubhūte, atyantaviviktatvātsubhūte sarvadharmāṇāṃ na śakyā prajñāpāramitā nirdeṡṭuṃ vā śrotuṃ vā upalakṡayituṃ vā samanvāhartuṃ vā upapādayituṃ vā upadhārayituṃ vā | na cānyatra skandhadhātvāyatanebhya: prajñāpāramitā avaboddhavyā | tatkasya heto: ? skandhadhātvāyatanameva hi subhūte śūnyaṃ viviktaṃ śāntam | iti hi prajñāpāramitā ca skandhadhātvāyatanaṃ ca advayametadadvaidhīkāraṃ śūnyatvādviviktatvāt | evaṃ śāntatvānnopalabhyate | yo'nupalambha: sarvadharmāṇām, sā prajñāpāra- mitetyucyate | yadā na bhavati saṃjñā samajñā prajñaptirvyavahāra:, tadā prajñāpāramitetyucyate || sthavira: subhūtirāha-kiyacciracaritāvī sa bhagavan bodhisattvo mahāsattvo veditavyo ya iha gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ yogamāpatsyate ? bhagavānāha-vibhajya vyākaraṇīyameta- tsubhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmindriyā{2 ##W## indriyavimātratayā.}dhimātratayā | syātkhalu puna: subhūte paryāyo yena paryāyeṇa bodhisattvā bahūni buddhaśatāni bahūni buddhasahasrāṇi bahūni buddhaśatasahasrāṇi drṡṭvā teṡāmantike brahmacaryaṃ caritvā imāṃ prajñāpāramitāṃ na śraddhyurnādhimuñceyu: | tatkasya heto: ? pūrvamapi teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāmantikādasyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmagauravatā abhūt | agauravatayā aśusrūṡaṇatā, aśuśrūṡaṇatayā aparyupāsanatā, aparyupāsanatayā apariprcchanatā, apariprcchanatayā aśraddadhānatā, aśraddadhāna- tayā tata: parṡaddhyo'pakrāntā:, te tatonidānaṃ dharmavyasanasaṃvartanīyena karmaṇā krtena saṃcitena ācitena upacitena etarhyapi gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupa- diśyamānāyāmapakrāmanti | agauravatayā aśraddadhānā anadhimuñcanto na kāyena na cittena sāmagrīṃ dadati | te sāmagrīmadadānā imāṃ prajñāpāramitāṃ na jānanti na paśyanti na budhyante na vedayante | evaṃ te prajñāpāramitāṃ na śraddadhati | aśraddadhānā na śrṇvanti | @090 aśrṇvanto na jānanti | ajānanto na paśyanti | apaśyanto na budhyante | abudhyamānā dharmavyasanasaṃvartanīyaṃ karma kurvanti, saṃcinvanti ācinvanti upacinvanti | te tena dharma- vyasanasaṃvartanīyena karmaṇā krtena saṃcitena ācitena upacitena duṡprajñasaṃvartanīyaṃ karmābhi- saṃskariṡyanti | tena te duṡprajñasaṃvartanīyena karmaṇā abhisaṃskrtena saṃcitenācitenopacitena imāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡyamāṇāṃ deśyamānāmupadiśyamānāṃ pratyākhyāsyanti pratikṡepsyanti pratikrokṡyanti, pratikṡipya ca apakramiṡyanti | asyā: khalu puna: subhūte prajñāpāramitāyā: pratyākhyānena pratikṡepeṇa pratikrośena atītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ sarvajñatā pratyākhyātā bhavati, pratikṡiptā bhavati, pratikruṡṭā bhavati | te svasaṃtānānupahatya dagdhā: pareṡāmapyalpabuddhikānāmalpaprajñānāmalpapuṇyā nāmalpakuśalamūlānāṃ pudgalānāṃ śraddhāmātrakasamanvā- gatānāṃ premamātrakasamanvāgatānāṃ prasādamātrakasamanvāgatānāṃ chandamātrakasamanvāgatānā- mādikarmikāṇāmabhavyarūpāṇāṃ tadapi śraddhāmātrakaṃ premamātrakaṃ prasādamātrakaṃ chandamātrakaṃ vicchandayiṡyanti vivecayiṡyanti vivartayiṡyanti, nātra śikṡitavyamiti vakṡyanti, naitadbuddhavacanamiti vācaṃ bhāṡiṡyante | evaṃ te ātmasaṃtānānupahatya vivecya parasaṃtānānapyupa- hatya vivecya prajñāpāramitāmabhyākhyāsyanti | prajñāpāramitāyāmabhyākhyātāyāṃ sarvajñatā abhyā- khyātā bhavati | sarvajñatāyāmabhyākhyātāyāmatītānāgatapratyutpannā buddhā bhagavanto'bhyākhyātā bhavanti | te buddhānāṃ bhagavatāmantikādapakrāntā bhaviṡyanti, dharmātparimuktā bhaviṡyanti, saṃghātparibāhyā bhaviṡyanti | evaṃ teṡāṃ sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ triratnātparibāhyabhāvo bhavi- ṡyati | te sattvānāṃ hitasukhopacchedakriyayā mahānirayavipākasaṃvartanīyaṃ karma upaceṡyanti | te anenaivaṃrūpeṇa karmābhisaṃskāreṇopasthāpitena samutthāpitena dharmavyasanasaṃvartanīyena duṡprajña- saṃvartanīyena karmaṇā bahūni varṡaśatāni bahūni varṡasahasrāṇi bahūni varṡaśatasahasrāṇi bahūni varṡakoṭīśatāni bahūni varṡakoṭīsahasrāṇi bahūni varṡakoṭīśatasahasrāṇi bahūni varṡakoṭī- niyutaśatasahasrāṇi mahānirayeṡūpapatsyante | te mahānirayānmahānirayaṃ saṃkramiṡyanti | teṡāṃ tathā suciraṃ mahānirayānmahānirayaṃ saṃkrāmatāṃ teja:saṃvartanī prādurbhaviṡyati | teja:saṃvartanyāṃ prādurbhūtāyāṃ ye'nyeṡu lokadhātuṡu mahānirayā:, tatra te kṡepsyante | te teṡu mahānirayeṡu upapatsyante | te tatra vikṡiptāsteṡu mahānirayeṡūpapannā: samānāstatrāpi mahānirayānmahānirayaṃ saṃkramiṡyanti | teṡāṃ tatrāpi mahānirayānmahānirayaṃ saṃkrāmatāṃ tatrāpi punareva tathaiva teja:- saṃvartanī prādurbhaviṡyati | te tasyāṃ teja:saṃvartanyāṃ prādurbhūtāyāṃ tataścyutā: samānā: punareva anyeṡu lokadhātuṡu ye mahānirayāstatra kṡepsyante | te teṡu mahānirayeṡūpapatsyante | te tatrāpi tathaiva mahānirayānmahānirayaṃ saṃkramiṡyanti | teṡāṃ tatrāpi suciraṃ mahānirayānmahānirayaṃ saṃkrāmatāṃ tatrāpi tathaiva teja:saṃvartanī prādurbhaviṡyati | te tasyāṃ teja:saṃvartanyāṃ prādurbhūtāyāṃ punareva tataścyutāstenaiva akṡīṇena sāvaśeṡeṇa karmaṇā ihaiva lokadhātau puna: kṡepsyante | kṡiptā: santo mahānirayeṡūpapatsyante | te punareva tāni mahānirayeṡu mahānti mahānirayadu:khāni @091 pratyanubhaviṡyanti | tāvatpratyanubhaviṡyanti, yāvatpunareva teja:saṃvartanī prādurbhaviṡyati | evaṃ te bahudu:khavedanīyaṃ karma pratyanubhaviṡyanti | tatkasya heto: ? yathāpi nāma durbhāṡitatvādvāca: || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-pañca bhagavan ānantaryāṇi karmāṇi krtānyupacitāni asya manoduścaritasya vāgduścaritasya ca na prativarṇikānyapi na anurūpāṇyapi na pratirūpāṇyapi bhavanti | bhagavānāha-evametacchāriputra, evametat | pañcānantaryāṇi śāriputra karmāṇi krtānyupacitānyasya manoduścaritasya ca vāgduścaritasya ca na prativarṇikānyapi na anurūpāṇyapi na pratirūpāṇyapi asya karmaṇa: krtasya saṃcitasya ācitasya upacitasya | ye kecidimāṃ gambhīrā prajñāpāramitāṃ bhāṡyamāṇāṃ deśyamānāmupa- diśyamānāmuddiśyamānāṃ pratibādhitavyāṃ maṃsyante, pratikṡepsyanti pratikrokṡyanti, nātra śikṡita- vyamiti vakṡyanti, neyaṃ tathāgatabhāṡiteti vācaṃ bhāṡiṡyante, tato'nyānapi sattvān vivecayiṡyanti | te svasaṃtānānupahatya parasaṃtānānupahaniṡyanti | te svasaṃtānān saviṡān krtvā parasaṃtānān saviṡān kariṡyanti | svayaṃ naṡṭā: parānapi nāśayiṡyanti | svayaṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāmajānānā anavabudhyamānā: parānapi grāhayiṡyanti, nātra śikṡitavyamiti vācaṃ bhāṡiṡyante | nāhaṃ śāriputra evaṃrūpāṇāṃ pudgalānāṃ darśanamapyabhyanujānāmi, kutastai: saha saṃvāsaṃ kuto vā lābhasatkāraṃ kuta: sthānam ? tatkasya heto: ? dharmadūṡakā hi te śāriputra tathārūpā: pudgalā veditavyā iti | kasambakajātāste śāriputra tathārūpā: pudgalā veditavyā: | krṡṇānirjātikā: krṡṇāhijātikāste śāriputra tathārūpā: pudgalā veditavyā: | teṡāṃ śāriputra tathārūpāṇāṃ pudgalānāṃ ye śrotavyaṃ maṃsyante, sarve te anayena vyasanamāpatsyante | ye ca śāriputra prajñāpāramitāṃ dūṡayanti, ime te śāriputra dharmadūṡakā: pudgalā veditavyā: | śāriputra āha-na bhagavatā tasya pudgalasya tatropapannasya mahānirayagatasyātmabhāvasya pramāṇamākhyātam | bhagavānāha-tiṡṭhatu śāriputra tasya pudgalasya tatropapannasya mahānirayagatasyātmabhāvasya pramāṇam | tatkasya heto: ? mā tathārūpasya pudgalasya tadātmabhāvasya pramāṇaṃ śrutvā uṡṇaṃ rudhiraṃ mukhā- dāgacchet, maraṇaṃ vā nigacchet, maraṇamātrakaṃ vā du:khamāgāḍhamābādhaṃ sprśet, dahyeta vā, śokaśalyo vā asyāviśet, mahāprapātaṃ vā prapatet, upaśuṡyeta vā mlāyeta vā | maiva mahāpratibhayaṃ tasyātmabhāvasya pramāṇamaśrauṡīdyasyeme doṡā: saṃvidyante || na bhagavānāyuṡmata: śāriputrasyāvakāśaṃ karoti-iyattasyātmabhāvasya pramāṇaṃ bhaviṡya- tīti | dvitīyakamapi trtīyakamapyāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-ākhyātu me bhagavāṃstasya pudgalasyātmabhāvasya pramāṇam | paścimāyā janatāyā āloka: krto bhaviṡyati- anena vāṅmana:karmaṇā krtena saṃcitenopacitenopacitena evaṃ mahāntaṃ mahānirayeṡvātmabhāvaṃ parigrhīteti | bhagavānāha-eṡa eva śāriputra paścimāyā janatāyā āloka: krto bhaviṡyati, yadanena vāṅmanoduścaritena akuśalena karmābhisaṃskāreṇa abhisaṃskrtena saṃcitenācitenopa- citena iyacciradu:khaṃ pratyanubhaviṡyatīti | yā etasyaiva śāriputra du:khasyāprameyatā bahudu:khatā @092 vyākhyātā, eṡa eva śuklāṃśikasya kulaputrasya kuladuhiturvā saṃvego bhaviṡyati | tata: sa tebhyo dharmavyasanasaṃvartanīyebhya: karmabhyo vinivrtya puṇyābhisaṃskārameva kuryāt, jīvitahetorapi saddharmaṃ na pratikṡepsyati-mā bhūdasmākamapi tādrśairdu:khai: samavadhānamiti || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhaga- avantametadavocat-susaṃvrtakāyakarmavākkarmamanaskarmaṇā bhagavan kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā bhavitavyam | tatkasya heto: ? yatra hi nāma bhagavan evaṃrūpeṇa vāgdurbhāṡitena iyān mahāpuṇyaskandha: prasūyate | katamena punarbhagavan karmaṇā iyān mahāpuṇyaskandha: prasūyate | bhagavānāha-evaṃrūpeṇa subhūte vāgdurbhāṡitena iyān mahāpuṇyaskandha: prasūyate | ihaiva te subhūte mohapuruṡā: svākhyāte dharmavinaye pravrajitā bhaviṡyanti, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ dūṡayitavyāṃ maṃsyante, pratikṡeptavyāṃ maṃsyante, pratibādhitavyāṃ maṃsyante | prajñāpāramitāyāṃ ca pratibādhitāyāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ [buddhabodhi:] pratibādhitā bhavati | buddhabodhau pratibādhitāyāmatītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ sarvajñatā pratibādhitā bhavati | sarvajñatāyāṃ pratibādhitāyāṃ saddharma: pratibādhito bhavati | saddharme pratibādhite tathāgataśrāvakasaṃgha: pratibādhito bhavati | tathāgataśrāvakasaṃghe'pi prati- bādhite evaṃ tasya sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ triratnātparibāhyabhāvo bhavati, aprameyāsaṃkhyeyataraśca mahānakuśalakarmābhisaṃskāra: parigrhīto bhavati || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-ko'tra bhagavan hetu: ka: pratyayo yatsa kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ pratibādhitavyāṃ maṃsyate ? bhagavānāha- mārādhiṡṭhito vā subhūte sa kulaputro vā kuladuhitā vā bhaviṡyati | duṡprajñasaṃvartanīyena vā karmaṇā gambhīreṡu dharmeṡu nāsya śraddhā, nāsya prasāda: | ābhyāṃ subhūte dvābhyāṃ pāpābhyāṃ dharmābhyāṃ samanvāgata: sa kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ prajñāpāramitāṃ pratibādhiṡyate | punaraparaṃ subhūte sa kulaputro vā kuladuhitā vā pāpamitrahastagato vā bhaviṡyati, anabhiyukto vā bhaviṡyati, skandhābhiniviṡṭo vā bhaviṡyati, ātmotkarṡī pareṡāṃ paṃsako doṡāntaraprekṡī vā bhaviṡyati | ebhirapi subhūte caturbhirākārai: sa kulaputro vā kuladuhitā vā samanvāgato bhaviṡyati, ya imāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡyamāṇāṃ deśyamānāmupadiśyamānāṃ pratibādhitavyāṃ maṃsyate iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ nirayaparivarto nāma saptama: || @093 atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-duradhimocā bhagavan prajñāpāramitā anabhiyuktena kuśalamūlavirahitena pāpamitrahastagatena | bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | duradhimocā subhūte prajñāpāramitā anabhiyuktena parīttakuśalamūlena durmedhasā anarthikena alpa- śrūtena hīnaprajñena pāpamitropastabdhena aśuśrūṡaṇāpariprcchakajātīyena kuśaleṡu dharmeṡvanabhi- yuktena || subhūtirāha-kiyadgambhīrā bateyaṃ bhagavan prajñāpāramitā duradhimocatayā ? bhagavānāha- rūpaṃ subhūte abaddhamamuktam | tatkasya heto: ? rūpāsvabhāvatvātsubhūte rūpamabaddhamamuktam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ subhūte abaddhamamuktam | tatkasya heto: ? vijñānāsvabhāva- tvātsubhūte vijñānamabaddhamamuktam | rūpasya subhūte pūrvānto'baddho'mukta: | tatkasya heto: ? pūrvāntāsvabhāvaṃ hi subhūte rūpam | rūpasya subhūte aparānto'baddho'mukta: | tatkasya heto: ? aparāntāsvabhāvaṃ hi subhūte rūpam | pratyutpannaṃ subhūte rūpamabaddhamuktam | tatkasya heto: ? pratyutpannāsvabhāvaṃ hi subhūte pratyutpannaṃ rūpam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānasya subhūte pūrvānto'baddho'mukta: | tatkasya heto: ? pūrvāntāsvabhāvaṃ hi subhūte vijñānam | vijñānasya subhūte aparānto'baddho'mukta: | tatkasya heto: ? aparāntāsvabhāvaṃ hi subhūte vijñānam | pratyutpannaṃ subhūte vijñānamabaddhamamuktam | tatkasya heto: ? pratyutpannāsvabhāvaṃ hi subhūte pratyutpannaṃ vijñānam || subhūtirāha-duradhimocā bhagavan prajñāpāramitā, paramaduradhimocā bhagavan prajñāpāra- mitā anabhiyuktena anavaropitakuśalamūlena pāpamitrahastagatena māravaśagatena kusīdena hīnavīryeṇa muṡitasmrtinā duṡprajñena | bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | duradhimocā subhūte prajñāpāramitā, paramaduradhimocā subhūte prajñāpāramitā anabhiyuktena anavaropita- kuśalamūlena pāpamitrahastagatena māravaśagatena kusīdena hīnavīryeṇa muṡitasmrtinā duṡprajñena | tatkasya heto: ? yā subhūte rūpaviśuddhi:, sā phalaviśuddhi:, yā phalaviśuddhi:, yā phalaviśuddhi:, sā rūpavi- śuddhi: | iti hi subhūte rūpaviśuddhiśca phalaviśuddhiśca advayametadadvaidhīkāramabhinnamacchinnam | iti hi subhūte phalaviśuddhito rūpaviśuddhī rūpaviśuddhita: phalaviśuddhi: | evaṃ vedanāsaṃjñā- saṃskārā: | yā subhūte vijñānaviśuddhi:, sā phalaviśuddhi:, yā phalaviśuddhi: sā vijñāna- viśuddhi: | iti hi subhūte vijñānaviśuddhiśca phalaviśuddhiśca advayametadadvaidhīkāramabhinna- macchinnam | iti hi subhūte phalaviśuddhito vijñānaviśuddhirvijñānaviśuddhita: phalaviśuddhi: | punaraparaṃ subhūte yā rūpaviśuddhi: sā sarvajñatāviśuddhi:, yā sarvajñatāviśuddhi: sā rūpa- viśuddhi: | iti hi subhūte rūpaviśuddhiśca sarvajñatāviśuddhiśca advayametadadvaidhīkāramabhinna- macchinnam | iti hi subhūte sarvajñatāviśuddhito rūpaviśuddhi:, rūpaviśuddhita: sarvajñatāviśuddhi: | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | yā subhūte vijñānaviśuddhi: sā sarvajñatāviśuddhi: | yā sarvajñatā- @094 viśuddhi: sā vijñānaviśuddhi: | iti hi subhūte vijñānaviśuddhiśca sarvajñatāviśuddhiśca advayametadadvaidhīkāramabhinnamacchinnam | iti hi subhūte sarvajñatāviśuddhito vijñānaviśuddhi:, vijñānaviśuddhita: sarvajñatāviśuddhi: || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-avabhāsakarī bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha- viśuddhatvācchāriputra | āha-āloko bhagavan prajñāpāramitā |bhagavānāha-viśuddhatvā- cchāriputra | āha-apratisaṃdhirbhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-asaṃkleśo bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-aprāpti- ranabhisamayo bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-anabhi- nirvrttirbhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-atyantānupapatti- rbhagavan prajñāpāramitā kāmadhāturūpadhātvārūpyadhātuṡu | bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-na jānāti na saṃjānīte bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-kiṃ bhaga{1 ##W## punarbhagavan.}van prajñāpāramitā na jānāti na saṃjānīte ? bhagavānāha-rūpaṃ śāriputra prajñāpāramitā na jānāti na saṃjānīte | tatkasya heto: ? viśuddhatvācchāriputra | evaṃ vedanā- saṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ śāriputra prajñāpāramitā na jānāti na saṃjānīte | tatkasya heto: ? viśuddhatvācchāriputra | āha-prajñāpāramitā bhagavan sarvajñatāyā nāpakāraṃ karoti, nopakāraṃ karoti ? bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | āha-prajñāpāramitā bhagavan na kaṃci- ddharmaṃ parigrhṇāti, na parityajati ? bhagavānāha-viśuddhatvācchāriputra | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-ātmaviśuddhito bhagavan rūpaviśuddhi: ? bhagavānāha-atyanta- viśuddhatvātsubhūte | āha-ātmaviśuddhito bhagavan vedanāsaṃjñāsaṃskāraviśuddhi: | ātmavi- śuddhito bhagavan vijñānaviśuddhi: ? bhagavānāha-atyantaviśuddhatvātsubhūte | āha-ātmaviśu- ddhito bhagavan phalaviśuddhi: ? bhagavānāha-atyantaviśuddhatvātsubhūte | āha-ātmaviśuddhito bhagavan sarvajñatāviśuddhi: ? bhagavānāha-atyantaviśuddhatvātsubhūte | āha-ātmaviśuddhito bhagavan na prāptirnābhisamaya: ? bhagavānāha-atyantaviśuddhatvātsubhūte | āha-ātmāparyantatayā bhagavan rūpāparyatantā ? bhagavānāha-atyantaviśuddhatvātsubhūte | āha-ātmāparyantatayā bhagavan vedanāsaṃjñāsaṃskāravijñānāparyantatā ? bhagavānāha-atyantaviśuddhatvātsubhūte | āha- ya evamasya bodhisattvasya mahāsattvasya bhagavan avabodha:, iyamasya prajñāpāramitā ? bhagavānāha- atyantaviśuddhatvātsubhūte | āyuṡmān subhūtirāha-sā khalu punariyaṃ bhagavan prajñāpāramitā nāpare tīre, na pare tīre, nāpyubhayamantareṇa viprakrtā sthitā | bhagavānāha-atyantaviśuddhatvātsubhūte || āyuṡmān subhūtirāha-evamapi bhagavan saṃjñāsyate bodhisattvo mahāsattvo riñciṡyatīmāṃ prajñāpāramitāṃ dūrīkariṡyatīmāṃ prajñāpāramitām | bhagavānāha-sādhu sādhu subhūte | evametat @095 subhūte, evametat | tatkasya heto: ? nāmato'pi hi subhūto saṅgo nimittato'pi saṅga: | evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat- āścaryaṃ bhagavan yāvadiyaṃ prajñāpāramitā svākhyātā sunirdiṡṭā supariniṡṭhitā, yatra hi nāma bhagavatā ime'pi saṅgā ākhyātā: | atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-katame te āyuṡman subhūte saṅgā: ? subhūtirāha-rūpamāyuṡman śāriputra śūnyamiti saṅga: | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānamāyuṡman śāriputra śūnyamiti saṅga: | atīteṡu dharmeṡvatītā dharmā iti saṃjānīte, saṅga: | anāgateṡu dharmeṡvanāgatā dharmā iti saṃjānīte, saṅga: | pratyutpanneṡu dharmeṡu pratyutpannā dharmā iti saṃjānīte, saṅga: | iyantaṃ puṇyaskandhaṃ prasūyate bodhisattvayānika: pudgala: prathamena cittotpādeneti saṃjānīte, saṅga: || atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-katamena ārya subhūte paryāyeṇa saṅga: ? subhūtirāha-sacetkauśika tadbodhicittaṃ saṃjānīte-idaṃ tatprathamaṃ bodhicitta- miti, anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayāmīti pariṇāmayati | na ca cittaprakrti: śakyā pariṇāmayituṃ tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā mahāyānasaṃprasthitena | tasmāttarhi kauśika paraṃ saṃdarśayatā samādāpayatā samuttejayatā saṃpraharṡayatā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau bhūtānugamena saṃdarśayitavyaṃ samādāpayitavyaṃ samuttejayitavyaṃ saṃpraharṡayitavyam | evamātmānaṃ ca na kṡiṇoti, buddhānujñātayā ca samādāpanayā paraṃ samādāpayati sa kulaputro vā kuladuhitā vā | imāścāsya sarvā: saṅgakoṭyo vivarjitā bhavanti || atha khalu bhagavānāyuṡmate subhūtaye sādhukāramadāt-sādhu sādhu subhūte, yastvaṃ bodhisattvān mahāsattvānimā: saṅgakoṭīrbodhayasi | tena hi subhūte anyānapi sūkṡmatarān saṅgānākhyāsyāmi, tān śrṇu, sādhu ca suṡṭhu ca manasi kuru | bhāṡiṡye'haṃ te | sādhu bhagavan ityāyuṡmān subhūtirbhagavata: pratyaśrauṡīt || bhagavānetadavocat-iha subhūte śrāddha: kulaputro vā kuladuhitā vā tathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhaṃ nimittato manasi karoti | yāvanti khalu puna: subhūte nimittāni, tāvanta: saṅgā: | tatkasya heto: ? nimittato hi subhūte saṅga: | iti hi so'tītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ ye anāsravā dharmāstānanumode ityanumodya anumodanāsahagataṃ kuśalamūla- manuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayāmīti pariṇāmayati | yā khalu puna: subhūte dharmāṇāṃ dharmatā, na sā atītā vā anāgatā vā pratyutpannā vā | yā nātītā nānāgatā na pratyutpannā, sā tryadhvanirmuktā | yā tryadhvanirmuktā, na sā śakyā pariṇāmayituṃ na nimittīkartuṃ nārambaṇīkartum | nāpi sā drṡṭaśrutamatavijñātā || subhūtirāha-gambhīrā bhagavan prakrtirdharmāṇām | bhagavānāha-viviktatvātsubhūte | āha-prakrtigambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-prakrtiviśuddhatvātsubhūte | prakrti- @096 viviktatvātprakrtigambhīrā prajñāpāramitā | subhūtirāha-prakrtiviviktā bhagavan prajñāpāramitā | namaskaromi bhagavan prajñāpāramitāyai || bhagavānāha-sarvadharmā api subhūte prakrtiviviktā: | yā ca subhūte sarvadharmāṇāṃ prakrtiviviktatā, sā prajñāpāramitā | tatkasya heto: ? tathā hi subhūte akrtā: sarvadharmā- stathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhenābhisaṃbuddhā: | subhūtirāha-tasmāttarhi bhagavan sarvadharmā anabhisaṃbuddhāstathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena ? bhagavānāha-tathāhi subhūte prakrtyaiva na te dharmā: kiṃcit | yā ca prakrti:, sā aprakrti:, yā ca prakrti:, sā prakrti: sarvadharmāṇā- mekalakṡaṇatvādyaduta alakṡaṇatvāt | tasmāttarhi subhūte sarvadharmā anabhisaṃbuddhāstathāgate- nārhatā samyaksaṃbuddhena | tatkasya heto: ? na hi subhūte dve dharmaprakrtī | ekaiva hi subhūte sarvadharmāṇāṃ prakrti: | yā ca subhūte sarvadharmāṇāṃ prakrti:, sā aprakrti:, yā ca aprakrti:, sā prakrti: | evametā: subhūte sarvā: saṅgakoṭyo vivarjitā bhavanti || subhūtirāha-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-ākāśagambhīratayā subhūte gambhīrā prajñāpāramitā | subhūtirāha-duranubodhā bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-tathā hi subhūte na kaścidabhisaṃbudhyate | āha-acintyā bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha- tathā hi subhūte prajñāpāramitā na cittena jñātavyā na cittagamanīyā | āha-akrtā bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-kārakānupalabdhita: subhūte akrtā prajñāpāramitā || āha-tena hi bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ kathaṃ caritavyam ? bhagavānāha-sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ caranna rūpe carati, carati prajñā- pāramitāyām | evaṃ sacenna vedanāyāṃ na saṃjñāyāṃ na saṃskāreṡu | sacenna vijñāne carati, carati prajñāpāramitāyām | sacedrūpamanityamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ vedanā- saṃjñāsaṃskārā: | sacedvijñānamanityamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | sacedrūpaṃ śūnyamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | sacedvijñānaṃ śūnyamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | sacedrūpamapratipūrṇaṃ pratipūrṇamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | yā ca rūpasyāpratipūrṇatā pratipūrṇatā vā, na tadrūpam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | sacedvijñānamapratipūrṇaṃ pratipūrṇamiti na carati, carati prajñāpāra- mitāyām | yā ca vijñānasyāpratipūrṇatā pratipūrṇatā vā, na tadvijñānam | sacedevamapi na carati, carati prajñāpāramitāyām || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-āścaryaṃ bhagavan yāvadyadevaṃ bodhi- sattvānāṃ mahāsattvānāṃ sasaṅgatā ca asaṅgatā ca khyātā: | bhagavānāha-rūpaṃ sasaṅgamasaṅgamiti subhūte na carati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ sasaṅga- masaṅgamiti subhūte na carati, carati prajñāpāramitāyām | cakṡu: sasaṅgamasaṅgamiti na carati, @097 carati prajñāpāramitāyām | evaṃ yāvanmana:saṃsparśajā vedanā sasaṅgāsaṅgeti na carati, carati prajñāpāramitāyām | prthivīdhātu: sasaṅgo'saṅga iti na carati, carati prajñāpāramitāyām | yāvadvijñānadhātu: sasaṅgo'saṅga iti na carati, carati prajñāpāramitāyām | dānapāramitā sasaṅgāsaṅgeti na carati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ śīlapāramitā kṡāntipāramitā vīryapāramitā dhyānapāramitā | prajñāpāramitā sasaṅgāsaṅgeti na carati, carati prajñāpāra- mitāyām | evaṃ saptatriṃśabdodhipakṡā dharmā balāni vaiśāradyāni pratisaṃvido aṡṭādaśāveṇikā buddhadharmā: sasaṅgāsaṅgā iti na carati, carati prajñāpāramitāyām | srotaāpattiphalaṃ sasaṅga- masaṅgamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ sakrdāgāmiphalamanāgāmiphalamarhattvaṃ sasaṅgamasaṅgamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | pratyekabuddhatvaṃ sasaṅgamasaṅgamiti na carati, carati prajñāpāramitāyām | buddhatvaṃ sasaṅgamasaṅgamiti na carati, carati prajñāpāra- mitāyām | sarvajñatāpi subhūte sasaṅgāsaṅgeti na carati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ caran subhūte bodhisattvo mahāsattvo na rūpe saṅgaṃ janayati, na vedanāyāṃ na saṃjñāyāṃ na saṃskāreṡu | na vijñāne saṅgaṃ janayati | na cakṡuṡi saṅgaṃ janayati | yāvanna mana:saṃsparśa- jāyāṃ vedanāyāṃ saṅgaṃ janayati | na prthivīdhātau saṅgaṃ janayati, yāvanna vijñānadhātau saṅgaṃ janayati, na dānapāramitāyāṃ saṅgaṃ janayati, na śīlapāramitāyāṃ na kṡāntipāramitāyāṃ na vīryapāramitāyāṃ na dhyānapāramitāyāṃ na prajñāpāramitāyāṃ saṅgaṃ janayati, na bodhipakṡeṡu dharmeṡu, na baleṡu, na vaiśāradyeṡu, na pratisaṃvitsu, nāṡṭādaśasvaveṇikeṡu buddhadharmeṡu saṅgaṃ janayati, na srota āpattiphale saṅgaṃ janayati, na sakrdāgāmiphale na arhattve saṅgaṃ janayati, na pratyekabuddhatve saṅgaṃ janayati, na buddhatve saṅgaṃ janayati, nāpi sarvajñatāyāṃ saṅgaṃ janayati | tatkasya heto: ? asaktā abaddhā amuktāṃ asamatikrāntā hi subhūte sarva- jñatā | evaṃ hi subhūte sarvasaṅgasamatikramāya bodhisattvairmahāsattvai: prajñāpāramitāyāṃ caritavyam || subhūtirāha-āścarya bhagavan, yāvadgambhīro'yaṃ bhagavan dharma: prajñāpāramitā nāma | yā deśyamānāpi na parihīyate, adeśyamānāpi na parihīyate | deśyamānāpi na vardhate | adeśyamānāpi na vardhate | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sādhu sādhu subhūte | evametatsubhūte, evametat | tadyathāpi nāma subhūte tathāgato'rhan samyaksaṃbuddho yāvajjīvaṃ tiṡṭhannākāśasya varṇaṃ bhāṡeta, nākāśasya vrddhirbhavet | abhāṡyamāṇe'pi varṇe naivākāśasya parihānirbhavet | tadyathāpi nāma subhūte māyāpuruṡo bhāṡyamāṇe'pi varṇe nānunīyate na saṃkliśyate, abhāṡyamāṇe'pi varṇe na pratihanyate, na saṃkliśyate | evameva subhūte yā dharmāṇāṃ dharmatā, sā deśyamānāpi tāvatyeva, adeśyamānāpi tāvatyeva || sthavira: subhūtirāha-duṡkarakārako bhagavan bodhisattvo mahāsattvo yo gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ caran prajñāpāramitāṃ bhāvayan na saṃsīdati notplavate | atra ca nāma yogamāpadyate, na ca pratyudāvartate | ākāśabhāvanaiṡā bhagavan yaduta prajñāpāramitābhāvanā | @098 namaskartavyāste bhagavan bodhisattvā mahāsattvā:, yairayaṃ saṃnāha: saṃnaddha: | tatkasya heto: ? ākāśena sārdhaṃ sa bhagavan saṃnadbhukāmo ya: sattvānāṃ krtaśa: saṃnāhaṃ badhnāti | mahāsaṃnāhasaṃnaddho bhagavan bodhisattvo mahāsattva: | śūro bhagavan bodhisattvo mahāsattvo ya ākāśasamānāṃ sattvānāṃ dharmadhātusamānāṃ sattvānāṃ krtaśa: saṃnāhaṃ saṃnadbhukāmo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbodbhukāma: | ākāśaṃ sa bhagavan parimocayitukāma: | ākāśaṃ sa bhagavan utkṡeptukāma: | mahāvīryapāramitāsaṃnāhaprāpta: sa bhagavan bodhisattvo mahāsattvo ya ākāśasamānāṃ dharma- dhātusamānāṃ sattvānāṃ krtaśa: saṃnāhaṃ saṃnahyate || atha khalvanyatamo bhikṡuryena bhagavāṃstenāñjaliṃ praṇamya bhagavantametadavocat-namaskaromi bhagavan prajñāpāramitāyai | tathā hi bhagavan prajñāpāramitā na kaṃciddharmamutpādayati, na kaṃciddharmaṃ nirodhayati || atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-ya ārya subhūte atra prajñāpāramitāyāmeva yogamāpatsyate, kva sa yogamāpatsyate ? subhūtirāha-ākāśe sa kauśika yogamāpatsyate, ya: prajñāpāramitāyāṃ yogamāpatsyate | abhyavakāśe sa kauśika yogamāpatsyate, ya: prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyaṃ yogamāpattavyaṃ maṃsyate || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-ājñāpayatu bhagavān | tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā rakṡāvaraṇaguptiṃ karomi ya imāṃ prajñāpāramitāṃ dhārayati | atha khalvāyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindrametadavocat-samanupaśyasi tvaṃ kauśika taṃ dharma yasya dharmasya rakṡāvaraṇaguptiṃ kariṡyasi ? śakra āha-no hīdamārya subhūte | subhūtirāha-evaṃ kauśika sacedbodhisattvo mahāsattvo yathānirdiṡṭāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ sthāsyati, saiva tasya rakṡāvaraṇaguptirbhaviṡyati | atha virahito bhaviṡyati prajñāpāramitāyā, lapsyante'sya avatāra- prekṡiṇo'vatāragaveṡiṇo manuṡyāśca amanuṡyāśca avatāram | api ca kauśika ākāśasya sa rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhātavyāṃ manyeta, yo bodhisattvasya mahāsattvasya rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhātavyāṃ manyet prajñāpāramitāyāṃ carata: | tatkiṃ manyase kauśika pratibalastvaṃ pratiśrutkāyā rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhātum ? śakra āha-na hyetadārya subhūte | subhūtirāha-evameva kauśika bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ caran viharan pratiśrutkopamā: sarvadharmā iti parijānāti | sa{1 ##R## ataśca ##for## sa ca.} ca tānna manyate, na samanupaśyati na jānāti na saṃjānīte | te ca dharmā- na vidyante na saṃdrśyante na saṃvidyante nopalabhyante iti viharati | sacedevaṃ viharati, carati prajñāpāramitāyām || atha khalu buddhānubhāvena ye trisāhasramahāsāhasre lokadhātau catvāro mahārājāna:, sarve ca śakrā devendrā:, sarve ca mahābrahmāṇa:, sahāpatiśca mahābrahmā, te sarve yena bhagavāṃ- @099 stenopasaṃkrāntā: | upasaṃkramya bhagavata: pādau śirasābhivandya bhagavantaṃ tri: pradakṡiṇīkrtya ekānte'tiṡṭhan | ekānte sthitāśca te mahārājāna:, sarve ca śakrā devendrā:, sarve ca brahmakāyikā devā mahābrahmāṇaśca, sahāpatiśca mahābrahmā buddhānubhāvena buddhādhiṡṭhānena buddhasahasraṃ samānvāharanti sma | ebhireva nāmabhireva padairebhirevākṡarai: subhūtināmadheyaireva bhikṡubhiriyameva prajñāpāramitopadiṡṭā, ayameva prajñāpāramitāparivarta: | tatrāpi śakrā eva devendrā: pariprcchanti sma, paripraśnayanti sma-asminneva prthivīpradeśe iyameva prajñāpāramitā bhāṡitā | maitreyo'pi bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya asminneva prthivīpradeśe enāmeva prajñāpāramitāṃ bhāṡiṡyate iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ viśuddhiparivarto nāmāṡṭama: || @100 9 stutiparivarto navama: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-prajñāpāramiteti bhagavan nāmadheya- mātrametat | tacca nāma idamiti nopalabhyate | vāgvastveva nāmetyucyate | sāpi prajñāpāramitā na vidyate nopalabhyate | yathaiva nāma, tathaiva prajñāpāramitā | yathā prajñāpāramitā tathā nāma | dharmadvayametanna vidyate nopalabhyate | kiṃ kāraṇaṃ bhagavan maitreyo bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya ebhireva nāmabhi: ebhireva padai: ebhirevākṡarai: asminneva prthivīpradeśe prajñāpāramitāṃ bhāṡiṡyate ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-tathā hi subhūte maitreyo bodhisattvo mahāsattvo na rūpaṃ nityaṃ nānityaṃ na rūpaṃ baddhaṃ na muktam, atyanta- viśuddhamityabhisaṃbhotsyate | evaṃ na vedanāṃ na saṃjñāṃ na saṃskārān | na vijñānaṃ nityaṃ nānityam, na vijñānaṃ baddhaṃ na muktam, atyantaviśuddhamityabhisaṃbhotsyate | anena subhūte kāraṇena maitreyo bodhisattvo mahāsattva: anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya ebhireva nāmabhirebhireva padavyañjanai- rasminneva prthivīpradeśe imāmeva prajñāpāramitāṃ bhāṡiṡyate || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-pariśuddhā bateyaṃ bhagavan prajñāpāra mitā ? bhagavānāha-rūpaviśuddhita: subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaviśuddhita: subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | rūpānutpādānirodhāsaṃkleśāvyavadāna- viśuddhita: subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānānutpādā- nirodhāsaṃkleśāvyavadānaviśuddhita: subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | ākāśaviśuddhita: subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | rūpanirupalepāparigrahatayā subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānanirupalepāparigrahatayā subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | ākāśapratiśrutkāvacanīyapravyāhāranirupalepatayā subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā | sarvopa- lepānulepadharmānupalepatayā subhūte pariśuddhā prajñāpāramitā || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-sulabdhā bata lābhāsteṡāṃ bhagavan kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca, yeṡāmiyaṃ prajñāpāramitā śrotrāvabhāsamapyāgamiṡyati, prāgeva ya udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyudde- kṡyanti svādhyāsyanti | na teṡāṃ cakṡūrogo bhaviṡyati, na śrotrarogo na ghrāṇarogo na jihvārogo na kāyarogo bhaviṡyati | na dhandhā{1 ##R## dhanvāyitatā ##throught the text.##}yitatā bhaviṡyati, na te viṡamāparihāreṇa kālaṃ kariṡyanti | bahūni caiṡāṃ devatāsahasrāṇi prṡṭhata: prṡṭhato'nubaddhāni bhaviṡyanti | aṡṭamīṃ caturdaśīṃ pañcadaśīṃ ca sa dharmabhāṇaka: kulaputro vā kuladuhitā vā yatra yatra prajñāpāramitāṃ bhāṡiṡyate, tatra tatra bahutaraṃ puṇyaṃ prasaviṡyati | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evameta- tsubhūte, evametat | bahūni subhūte tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā devatāsahasrāṇi @101 prṡṭhata: prṡṭhato'nubaddhāni bhaviṡyanti | bahūni ca devatāsahasrāṇi tatrāgamiṡyanti sarvāṇi dharmaśravaṇārthikāni | tāni ca rakṡāvaraṇaguptiṃ saṃvidhāsyanti tasya dharmabhāṇakasya imāṃ prajñāpāra- mitāṃ bhāṡamāṇasya | tatkasya heto: ? sadevamānuṡāsurasya hi subhūte lokasya prajñāpāramitā anuttaraṃ ratnam | ato'pi subhūte kulaputro vā kuladuhitā vā tatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasaviṡyati | api tu khalu puna: subhūte bahavo'ntarāyā bhaviṡyanti asyā gambhīrāyā: prajñāpāramitāyā likhyamānāyā udgrhyamāṇāyā dhāryamāṇāyā vācyamānāyā: paryavāpyamānāyā: pravartyamānāyā upadiśyamānāyā uddiśyamānāyā: svādhyāyyamānāyā: | tatkasya heto: ? tathā hi subhūte bahupratyarthikāni mahāratnāni bhavanti | yathāsāraṃ ca gurutarapratyarthikāni bhavanti | anuttaraṃ cedaṃ subhūte mahāratnaṃ lokasya yaduta prajñāpāramitā | hitāya sukhāya pratipannā lokasya | arvadharmāṇāmanutpādāyānirodhāyāsaṃkleśāyāvināśa yogena pratyupasthitā | na ca subhūte prajñāpāramitā kaṃciddharmamālīyate, na kaṃciddharmaṃ saṃkliśyate, na kaṃciddharmaṃ parigrhṇāti | tatkasya heto: ? tathā hi subhūte sarve te dharmā na saṃvidyante nopalabhyante | anupalabdhita: subhūte anupaliptā prajñāpāramitā | anupalipteti subhūte iyaṃ prajñāpāramitā | tathā hi subhūte rūpanirupalepatayā anupalipteyaṃ prajñāpāramitā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānanirupalepatayā subhūte anupalipteyaṃ prajñāpāramitā | sacedevamapi subhūte bodhisattvo mahāsattvo na saṃjānīte, carati prajñāpāramitāyām | sā khalu punariyaṃ subhūte prajñāpāramitā na kasyaciddharmasyāveśikā vā niveśikā vā saṃdarśikā vā nidarśikā vā āvāhikā vā nirvāhikā vā || atha khalu saṃbahulāni devaputrasahasrāṇi antarīkṡe kilakilāprakṡveḍitena cailavikṡepā- nakārṡu:, dvitīyaṃ batedaṃ dharmacakrapravartanaṃ jambūdvīpe paśyāma iti cāvocan | atha khalu bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtiṃ sthavirametadavocat-nedaṃ subhūte dvitīyaṃ dharmacakrapravartanaṃ nāpi kasya- ciddharmasya pravartanaṃ vā nivartanaṃ vā | evamiyaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitā || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-mahāpāramiteyaṃ bhagavaṃstasya bodhi- sattvasya mahāsattvasya, yasyāsaṅgatā sarvadharmeṡu, yo'sāvanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmo na ca kaṃciddharmamabhisaṃbudhyate, dharmacakraṃ ca pravartayiṡyati, na ca kaṃciddharmaṃ saṃdarśayiṡyati | tatkasya heto: ? na hi kaściddharmo ya upalabhyate, yo vā dharma: sūcyate | nāpi kaściddharmaṃ pravarta- yiṡyati | tatkasya heto: ? atyantānabhinirvrttā hi bhagavan sarvadharmā: | nāpi kaṃciddharmaṃ nivartayiṡyati | tatkasya heto: ? ādyanabhinirvrttā hi bhagavan sarvadharmā:, prakrtiviviktatvā- tsarvadharmāṇām || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | na hi subhūte śūnyatā pravartate vā nivartate vā | nāpi subhūte ānimittaṃ pravartate vā nivartate vā | nāpi subhūte apraṇihitaṃ pravartate vā nivartate vā | yā subhūte evaṃ deśanā, iyaṃ sā sarvadharmāṇāṃ deśanā | @102 naiva ca kenaciddeśitā, nāpi kenacicchrutā, nāpi kenacitpratīcchitā, nāpi kenacitsākṡā- tkrtā, nāpi kenacitsākṡātkriyate, nāpi kenacitsākṡātkariṡyate | nāpyanayā dharmadeśanayā kaścitparinirvrto nāpi parinirvāsyati nāpi parinirvāti | nāpyanayā dharmadeśanayā kaściddakṡiṇīya: krta: || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-asatpāramiteyaṃ bhagavan ākāśa- sattāmupādāya | asamasamatāpāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmānupalabdhitāmupādāya | viviktapāra- miteyaṃ bhagavan atyantaśūnyatāmupādāya | anavamrdyapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmānupalabdhitā- mupādāya | apadapāramiteyaṃ bhagavan anāmāśarīratāmupādāya | asvabhāvapāramiteyaṃ bhagavan anāgatimagatimupādāya | avacanapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāvikalpatāmupādāya | anāma- pāramiteyaṃ bhagavan skandhānupalabdhitāmupādāya | agamanapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāgamanatā- mupādāya | asaṃhāryapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāgrāhyatāmupādāya | akṡayapāramiteyaṃ bhagavan akṡayadharmayogatāmupādāya | anutpattipāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmānabhinirvrttitāmupādāya | akārakapāramiteyaṃ bhagavan kārakānupalabdhitāmupādāya | ajānakapāramiteyaṃ bhagavan sarva- dharmāṇāmanātmatāmupādāya | asaṃkrāntipāramiteyaṃ bhagavan cyu{1. ##R## śrutyupa^.}tyupapattyanupattitāmupādāya | avinayapāramiteyaṃ bhagavan pūrvāntāparāntapratyutpannārthānupalabdhitāmupādāya | svapnapratiśrutkā- pratibhāsamarīcimāyāpāramiteyaṃ bhagavan anutpādavijñāpanatāmupādāya | asaṃkleśapāramiteyaṃ bhagavan rāgadveṡamohāsvabhāvatāmupādāya | avyavadānapāramiteyaṃ bhagavan āśrayānupalabdhitā- mupādāya | anupalepapāramiteyaṃ bhagavan ākāśānupalepatāmupādāya | aprapañcapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmamananasamatikramatāmupādāya | amananapāramiteyaṃ bhagavan aniñjanatāmupādāya | acalitapāramiteyaṃ bhagavan dharmadhātusthititāmupādāya | virāgapāramiteyaṃ bhagavan {2. ##R## sarvadharmavitatha^.} sarvadharmā- vitathatāmupādāya | asamutthānapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmanirvikalpatāmupādāya | śāntapāra- miteyaṃ bhagavan sarvadharmanimittānupalabdhitāmupādāya | nirdoṡapāramiteyaṃ bhagavan guṇapāra- mitāmupādāya | ni:kleśapāramiteyaṃ bhagavan parikalpāsattāmupādāya | ni:{3. ##RW## ni:svatva.^}sattvapāramiteyaṃ bhagavan bhūtakoṭitāmupādāya | apramāṇapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmasamutthānāsamutthānatā- mupādāya | antadvayānanugamapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmānabhiniveśanatāmupādāya | asaṃbhinna- pāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāsaṃbhedanatāmupādāya | aparāmrṡṭapāramiteyaṃ bhagavan sarvaśrāvaka- pratyekabuddhabhūmyasprhaṇatāmupādāya | avikalpapāramiteyaṃ bhagavan vikalpasamatāmupādāya | aprameyapāramiteyaṃ bhagavan apramāṇadharmatāmupādāya | asaṅgapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāsaṅgatā- mupādāya | anityapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāsaṃskrtatāmupādāya | du:khapāramiteyaṃ bhagavan ākāśasamadharmatāmupādāya | śūnyapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmānupalabdhitāmupādāya | anātma- pāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmānabhiniveśanatāmupādāya | alakṡaṇapāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmānabhi- @103 9 stutiparivarto navama: | nirvrttitāmupādāya | sarvaśūnyatāpāramiteyaṃ bhagavan anantāparyantatāmupādāya | smrtyu- pasthānādibodhipakṡadharmapāramiteyaṃ bhagavaṃsteṡāmanupalabdhitāmupādāya | śūnyatānimittāpraṇihita- pāramiteyaṃ bhagavan trivimokṡamukhānupalabdhitāmupādāya | aṡṭavimokṡapāramiteyaṃ bhagavaṃsteṡā- manupalabdhitāmupādāya | navānupūrvavihārapāramiteyaṃ bhagavan prathamadhyānādīnāmanupalabdhitā- mupādāya | catu:satyapāramiteyaṃ bhagavan du:khādīnāmanupalabdhitāmupādāya | daśapāramiteyaṃ bhagavan dānādīnāmanupalabdhitāmupādāya | balapāramiteyaṃ bhagavan anavamrdyatāmupādāya | vaiśāradyapāramiteyaṃ bhagavan atyantānavalīnatāmupādāya | pratisaṃvitpāramiteyaṃ bhagavan sarva- jñatāsaṅgāpratighātitāmupādāya | sarvabuddhadharmāveṇikapāramiteyaṃ bhagavan gaṇanāsamatikramatā- mupādāya | tathāgatatathatāpāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāvitathatāmupādāya | svayaṃbhūpāramiteyaṃ bhagavan sarvadharmāsvabhāvatāmupādāya | sarvajñajñānapāramiteyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramitā sarvadharmasvabhāvasarvākāraparijñānatāmupādāyeti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ stutiparivarto nāma navama: || @104 10 dhāraṇaguṇaparikīrtanaparivarto daśama: | atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhūt-pūrvajinakrtādhikārāste kulaputrā: kuladuhitaraśca bhaviṡyanti bahubuddhāvaropitakuśalamūlā:, kalyāṇamitraparigrhītāśca bhaviṡyanti, yeṡāmiyaṃ prajñāpāramitā śrotrāvabhāsamapyāgamiṡyati | ka: punarvādo ya enāmevaṃ gambhīrāṃ prajñāpāra- mitāmudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡya- ntyuddekṡyanti svādhyāsyanti | udgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante | na te avara- mātrakeṇa kuśalamūlena samanvāgatā bhaviṡyanti | bahubuddhaparyupāsitāste kulaputrā: kuladuhitaraśca bhaviṡyanti | pariprṡṭā: paripraśnīkrtāśca te buddhā bhagavanto bhaviṡyanti kulaputrai: kuladuhitr- bhiścaināmeva prajñāpāramitām | śrutā ceyaṃ paurvakāṇāmapi tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānā- mantikāt, ya enāṃ prajñāpāramitāmetarhyapi śroṡyanti | śrutvā codgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante | bahubuddhāvaropita- kuśalamūlāste kulaputrā: kuladuhitaraśca veditavyā:, ya etasyāmeva gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmuddiśyamānāyāṃ svādhyāyyamānāyāṃ nāvaleṡyante na saṃleṡyante, na viṡatsyanti na viṡādamāpatsyante, na viprṡṭhīkariṡyanti mānasam, na bhagnaprṡṭhī- kariṡyanti, nottrasiṡyanti na saṃtrasiṡyanti na saṃtrāsamāpatsyante || atha khalvāyuṡmān śāriputra: śakrasya devānāmindrasya imamevaṃrūpaṃ caitasaiva ceta:pari- vitarkamājñāya bhagavantametadavocat-yo bhagavan ihaivaṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāṃ kulaputro vā kuladuhitā vā abhiśraddadhadavakalpayannadhimucya prasanna- citto bodhāya cittamutpādya enāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡatyuddekṡyati svādhyāsyati, tathatvāya śikṡiṡyate, tathatvāya pratipatsyate, tathatvāya yogamāpatsyate, yathāvinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvastathā sa dhārayitavya: | tatkasya heto: ? gambhīrā bhagavan iyaṃ prajñāpāramitā | na hi bhagavan parīttakuśalamūlenāpariprcchakajātīyena aśrutvā buddhānāṃ bhagavatāṃ saṃmukhībhāvata: pūrvamacaritavatā ihaiveyamevaṃ gambhīrā prajñāpāramitā adhimoktuṃ śakyā | ye punaranadhimucya enāmanavabudhyamānā: pratikṡeptavyāṃ maṃsyante, pūrvāntato'pi bhagavaṃstai: kulaputrai: kuladuhitrbhiśceyaṃ gambhīrā prajñāpāra- mitā bhāṡyamāṇā pratikṡiptā | tatkasya heto: ? yathāpi nāma parīttatvātkuśalamūlānām | na hi bhagavan acaritavadbhi: pūrvāntata iyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā śakyā adhimoktum | ye'pi ca pratikṡepsyanti enāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡyamāṇām, te'pyevaṃ veditavyā:-pūrvāntato'- pyebhiriyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā bhāṡyamāṇā pratikṡiptā | tathā hyeṡāmasyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāra- mitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ nāsti śraddhā, nāsti kṡāntirnāsti rucirnāsti cchando nāsti vīryaṃ @105 nāstyapramādo nāstyadhimukti:, na caibhi: pūrvaṃ buddhā bhagavanto buddhaśrāvakā vā pariprṡṭā:, na ca paripraśnīkrtā iti || atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-gambhīrā ārya śāriputra prajñāpāramitā | kimatrāścaryaṃ syādyadasyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ pūrvamacaritāvī bodhisattvo mahāsattvo nādhimucyeta ? atha khalu śakro devānāmindro bhagavanta- metadavocat-namaskaromi bhagavan prajñāpāramitāyai | sarvajñajñānasya sa bhagavannamaskāraṃ karoti, ya: prajñāpāramitāyai namaskāraṃ karoti | bhagavānāha-evameva kauśika, evametat | sarvajñajñānasya sa kauśika namaskāraṃ karoti ya: prajñāpāramitāyai namaskāraṃ karoti | tatkasya heto: ? atonirjātā hi kauśika buddhānāṃ bhagavatāṃ sarvajñatā | sarvajñajñānanirjātā ca puna: prajñāpāramitā prabhāvyate | evamasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ caritavyam | evamasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ sthātavyam | evamasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ pratipattavyam | evamasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ yogamāpattavyam || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-kathaṃ bhagavan prajñāpāramitāyāṃ caran bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ sthito bhavati ? kathaṃ prajñāpāramitāyāṃ caran prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyate ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-sādhu sādhu kauśika | sādhu khalu punastvaṃ kauśika yastvaṃ tathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhamenamarthaṃ paripraṡṭavyaṃ paripraśnīkartavyaṃ manyase | idamapi te kauśika buddhānubhāvena pratibhānamutpannam | iha kauśika bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ caran rūpe na tiṡṭhati, rūpamiti na tiṡṭhati | yata: kauśika bodhisattvo mahāsattvo rūpe na tiṡṭhati, rūpamiti na tiṡṭhati, evaṃ rūpe yogamāpadyate | evaṃ vedanāyāṃ saṃjñāyāṃ saṃskāreṡu | vijñāne {1 ##W om.## na.}na tiṡṭhati, vijñānamiti na tiṡṭhati | yata: kauśika bodhisattvo mahāsattvo vijñāne na tiṡṭhati, vijñānamiti na tiṡṭhati, evaṃ vijñāne yogamāpadyate | rūpamiti kauśika na yojayati, yata: kauśika rūpamiti na yojayati, evaṃ rūpamiti na tiṡṭhati | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānamiti kauśika na yojayati, yata: kauśika vijñānamiti na yojayati, evaṃ vijñānamiti na tiṡṭhati | evaṃ prajñāpāramitāyāṃ sthito bhavati | evaṃ yogamāpadyate || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | duravagāhā bhagavan prajñāpāramitā | durudgrahā bhagavan prajñāpāramitā | apramāṇā bhagavan prajñāpāramitā | bhagavānāha-evametacchāriputra, evametat | rūpaṃ gambhīramiti śāriputra na tiṡṭhati | yata: śāriputra rūpaṃ gambhīramiti na tiṡṭhati, evaṃ rūpe yogamāpadyate | evaṃ vedanā- saṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ śāriputra gambhīramiti na tiṡṭhati | yata: śāriputra vijñānaṃ gambhīramiti na tiṡṭhati, evaṃ vijñāne yogamāpadyate | rūpaṃ śāriputra gambhīramiti na yoga- @106 māpadyate | yata: śāriputra rūpaṃ gambhīramiti na yogamāpadyate, evaṃ rūpaṃ gambhīramiti na tiṡṭhati | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ śāriputra gambhīramiti na yogamāpadyate | yata: śāriputra vijñānaṃ gambhīramiti na yogamāpadyate, evaṃ vijñānaṃ gambhīramiti na tiṡṭhati || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā avinivartanīyasya vyākrtasya bodhisattvasya mahāsattvasya purato bhāṡitavyā | tatkasya heto: ? sa hi bhagavan na kāṅkṡiṡyati, na vicikitsiṡyati na dhaṃdhāyiṡyati na vivadiṡyati || atha khalu śakro devānāmindra āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-sacetpunarārya śāriputra avyākrtasya bodhisattvasya mahāsattvasya purata iyaṃ prajñāpāramitā bhāṡyeta, ko doṡo bhavet ? evamukte āyuṡmān śāriputra: śakraṃ devānāmindrametadavocat-dūrata: sa kauśika bodhisattvo mahāsattva āgato veditavya: | cirayānasaṃprasthita: paripakvakuśalamūla: sa kauśika bodhisattvo mahāsattvo veditavya:, yo'vyākrta imāṃ prajñāpāramitāṃ lapsyate darśanāya vandanāya paryupāsa- nāya śravaṇāya | śrutvā ca nottrasiṡyati na saṃtrasiṡyati na saṃtrāsamāpatsyate | na cedānī- masau cireṇa vyākaraṇaṃ pratilapsyate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | āsannaṃ tasya vyākaraṇaṃ veditavyam | sa bodhisattvo mahāsattvo naikaṃ vā dvau vā trīn vā tathāgatānarhata: samyaksaṃ- buddhānatikramiṡyati, tato vyākaraṇaṃ pratilapsyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | api tu tānārāga- yiṡyati, ārāgayitvā tāṃstathāgatānarhata: samyaksaṃbuddhānna virāgayiṡyati | tathāgatadarśanaṃ ca vyākaraṇenāvandhyaṃ kariṡyati, tathāgatadarśanācca tato vyākaraṇaṃ pratilapsyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | yāvacca vyākaraṇaṃ pratilapsyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, tāvadavandhyaṃ kariṡyati tathāgatadarśanavandanaparyupāsanopasthānaṃ yāvannānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddha iti || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-dūrata: sa bhagavan bodhisattvo mahāsattva āgato bhaviṡyati | cirayānasaṃprasthita: | paripakvakuśalamūlo hi bhagavan sa bodhisattvo mahāsattvo veditavya:, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ lapsyate darśanāya vandanāya paryupāsanāya śravaṇāya | ka: punarvādo'tra ya: śrutvā codgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati || atha khalu bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evametacchāriputra, evametat | dūrata: sa śāriputra bodhisattvo mahāsattva āgato veditavya: | cirayānasaṃprasthita: | paripakva- kuśalamūlo hi sa śāriputra bodhisattvo mahāsattvo bhaviṡyati, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ lapsyate darśanāya vandanāya paryupāsanāya śravaṇāya | ka: punarvādo'tra ya: śrutvā codgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-pratibhāti me bhagavan, pratibhāti me sugata aupamyodāharaṇam | tadyathāpi nāma bhagavan yo'yaṃ bodhisattvayānika: kulaputro vā kuladuhitā vā svapnāntaragato'pi bodhimaṇḍe niṡīdet, veditavyametadbhagavan, ayaṃ bodhi- @107 sattvo mahāsattva āsanno'nuttarāyā: samyaksaṃbodherabhisaṃbodhāyeti | evameva bhagavan ya: kulaputro vā kuladuhitā vā imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ lapsyate darśanāya vandanāya paryupāsa- nāya śravaṇāya, ka: punarvāda: śrutvā codgrahītuṃ dhārayituṃ vācayituṃ paryavāptuṃ pravartayituṃ deśayituṃ upadeṡṭuṃ uddeṡṭuṃ svādhyāpanāya | veditavyametadbhagavan dūrato'yaṃ bodhisattvayānika: pudgala āgataścirayānasaṃprasthita: | āsanno'yaṃ bodhisattvayānika: pudgalo vyākaraṇasya | vyākariṡyantyenaṃ buddhā bhagavanto bodhisattvaṃ mahāsattvamanuttarāyā: samyaksaṃbodherabhi- saṃbodhāyeti | cirayānasaṃprasthita: paripakvakuśalamūlo hi sa bodhisattvo mahāsattvo veditavya:, yasyeyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā upapatsyate'ntaśa: śravaṇāyāpi | ka: punarvādo'tra bhagavan ya: kulaputro vā kuladuhitā vā enāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati | tatkasya heto: ? bhūyastvena hi bhagavan dharmavyasanasaṃvartanīyai: sattvā: karmopacayairavihitā:, teṡāṃ bhūyastvena asyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ cittāni pratikūlāni bhaviṡyanti, cittāni parivellayiṡyanti | na hyanupacitakuśalamūlā: sattvā asyāṃ bhūyastvena bhūtakoṭyāṃ praskandanti prasīdanti | upacitakuśalamūlā: khalu punaste bhagavan sūpacitakuśalamūlā: kulaputrā: kuladuhitaraśca veditavyā:, yeṡāmasyāṃ bhūtakoṭyāṃ cittaṃ praskandati prasīdati | tadyathāpi nāma bhagavan puruṡo yojanaśatikādaṭavīkāntārād dviyojanaśatikādvā triyojanaśatikādvā caturyojanaśatikādvā pañcayojanaśatikādvā daśayojanaśatikādvā aṭavīkāntārānniṡkrāmet | {1. ##R## na ##for## sa.}sa niṡkramya paśyetpūrvanimittāni gopālakān vā paśupālakān vā sīmā vā ārāmasaṃpado vā vanasaṃpado vā, tato'nyāni vā nimittāni, yairnimittairgrāmo vā nagaraṃ vā nigamo vā sūcyeta | tasya tāni pūrvanimittāni drṡṭvaivaṃ bhavati-yathemāni pūrvanimittāni drśyante, tathā āsanno me grāmo vā nagaraṃ vā nigamo vā iti | sa āśvāsaprāpto bhavati | nāsya bhūyaścora- manasikāro bhavati | evameva bhagavan yasya bodhisattvasya mahāsattvasyeyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā upavartate, veditavyaṃ tena bhagavan abhyāsanno'smyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, nacireṇa vyākaraṇaṃ pratilapsye'nuttarāyā: samyaksaṃbodheriti | nāpi tenottrasitavyaṃ na saṃtrasitavyaṃ na bhetavyaṃ śrāvakabhūmervā pratyekabuddhabhūmervā | tatkasya heto: ? tathā hi asyemāni pūrvanimittāni saṃdrśyante yadutemāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ labhate darśanāya vandanāya paryupāsanāya śravaṇāya | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evametacchāriputra, evametat | pratibhātu te śāriputra punarapyetatsthānam, yathāpi nāmaitadbuddhānubhāvena vyāharasi vyāhariṡyasi ca || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-tadyathāpi nāma bhagavan iha kaścideva puruṡo mahāsamudraṃ draṡṭukāmo bhavet | sa gacchenmahāsamudraṃ darśanāya | yathā yathā ca sa gacchenmahāsamudraṃ darśanāya, tathā tathā sacetpaśyetstambaṃ vā stambanimittaṃ vā parvataṃ vā @108 parvatanimittaṃ vā, tenaivaṃ veditavyaṃ dūre tāvadito mahāsamudra iti | sacenna bhūya: paśyetstambaṃ vā stambanimittaṃ vā parvataṃ vā parvatanimittaṃ vā, tenaivaṃ veditavyam-abhyāsanna ito mahāsamudra iti | tatkasya heto: ? anupūrvanimno hi mahāsamudra:, na mahāsamudrasyābhyantare kaścitstambo vā stambanimittaṃ vā parvato vā parvatanimittaṃ veti | kiṃcāpi sa na mahāsamudraṃ sākṡātpaśyati cakṡuṡā, atha ca puna: sa niṡṭhāṃ gacchati-abhyāsanno'smi mahāsamudrasya, neto bhūyo dūre mahāsamudra iti | evameva bhagavan bodhisattvena mahāsattvenemāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śrṇvatā veditavyam-kiṃcāpyahaṃ taistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairna saṃmukhaṃ vyākrta:, atha ca punarabhyāsanno'smyanuttarāyā: samya- ksaṃbodhervyākaraṇasya | tatkasya heto: ? tathā hyenāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ labhate darśanāya vandanāya paryupāsanāya śravaṇāyeti | tadyathāpi nāma bhagavan vasante pratyupasthite śīrṇaparṇapalāśeṡu nānā- vrkṡeṡu nānāpallavā: prādurbhavanti | pallaveṡu prādurbhūteṡvāttamanaskā bhavanti jāmbūdvīpakā manuṡyā: tāni pūrvanimittāni vaneṡu drṡṭvā nācirādvanapuṡpāṇi ca phalāni ca prādurbhaviṡyanti | tatkasya heto: ? tathā hi imāni pūrvanimittāni stambeṡu drśyanta iti | evameva bhagavan yadā bodhi- sattvo mahāsattvo labhate imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ darśanāya vandanāya paryupāsanāya śravaṇāya, upavartate tasyeyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā | tadā paripakvakuśala: sa bodhisattvo mahāsattvo veditavya:-tenaiva pūrvakeṇa kuśalamūlenopanāmiteyaṃ tasmai gambhīrā prajñāpāramitā | tatra yā devatā: pūrvabuddhadarśinya:, tā: pramuditā bhavanti prītisaumanasyajātā:- paurvakāṇā- mapi bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmimānyeva pūrvanimittānyabhūvannanuttarāyā: samyaksaṃbodhe- rvyākaraṇāya | nacireṇa batāyaṃ bodhisattvo mahāsattvo vyākaraṇaṃ pratilapsyate'nuttarāyā: samyaksaṃbodheriti | tadyathāpi nāma bhagavan strī gurviṇī gurugarbhā | tasyā yadā kāyo veṡṭate, adhimātraṃ vā kāyaklamatho jāyate, na ca sā caṃkramaṇaśīlā bhavati | alpāhārā ca bhavati | alpastyānamiddhā ca bhavati | alpabhāṡyā ca bhavati | alpasthāmā ca bhavati | vedanābahulā ca bhavati | krandantī ca bahulaṃ viharati | na ca saṃvāsaśīlā bhavati | paurvakeṇāyoniśomanasikāreṇāsevitena niṡevitena bhāvitena bahulīkrtena imāmevaṃrūpāṃ kāyena vedanāṃ pratyanubhavānīti, tadā veditavyamidaṃ bhagavan-yathāsyā: pūrvanimittāni saṃdrśyante, tathā nacireṇa bateyaṃ strī prasoṡyate iti | evameva bhagavan yadā bodhisattvasya mahāsattvasyeyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā upavartate darśanāya vandanāya paryupāsanāya śravaṇāya, śrṇvataścaināṃ ramate citta- masyāṃ prajñāpāramitāyām, arthikatayā cotpadyate, tadā veditavyamidaṃ bhagavan-nacireṇa batāyaṃ bodhisattvo mahāsattvo vyākaraṇaṃ pratilapsyate'nuttarāyā: samyaksaṃbodheriti || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-sādhu sādhu śāriputra | idamapi te śāriputra buddhānubhāvena pratibhāti | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-āścaryaṃ bhagavan yāvatsuparigrhītāśca suparīttāśca suparīnditāśca ime bodhisattvā mahāsattvāstathāgate- nārhatā samyaksaṃbuddhena | bhagavānāha-tathā hi te{1. ##R om.##. te.} subhūte bodhisattvā mahāsattvā bahujana- @109 hitāya pratipannā bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya hitāya sukhāya devānāṃ ca manuṡyāṇāṃ ca | anukampakā anukampāmupādāya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhu- kāmā: | anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyānuttaraṃ dharmaṃ deśayitukāmā: || subhūtirāha-iha bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: kathaṃ prajñāpāramitābhāvanā paripūriṃ gacchati ? bhagavānāha-yadi subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ caran na rūpasya vrddhiṃ samanupaśyati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ na vedanāyā na saṃjñāyā na saṃskārāṇām | na vijñānasya vrddhiṃ samanupaśyati, carati prajñāpāra- mitāyām | na rūpasya parihāṇiṃ samanupaśyati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ na vedanāyā na saṃjñāyā na saṃskārāṇām | na vijñānasya parihāṇiṃ samanupaśyati, carati prajñāpāra- mitāyām | dharmaṃ na samanupaśyati, carati prajñāpāramitāyām | adharmamapi na samanupaśyati, carati prajñāpāramitāyām | evamasya prajñāpāramitābhāvanā paripūriṃ gacchati || subhūtirāha-acintyamidaṃ bhagavan deśyate | bhagavānāha-rūpaṃ hi subhūte acintyam | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānaṃ hi subhūte acintyam | rūpamacintyamityapi subhūte na saṃjānīte, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ vedanāsaṃskārā: | vijñānamacintyamityapi subhūte na saṃjānīte, carati prajñāpāramitāyām || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-ko'tra bhagavan adhimokṡayiṡyati evaṃgambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyām ? bhagavānāha-ya: śāriputra caritāvī bodhisattvo mahāsattvo bhaviṡyati prajñāpāramitāyām, so'tra prajñāpāramitāyāmadhimokṡayiṡyati | āyuṡmān śāriputra āha-kathaṃ bhagavan caritāvī bodhisattvo mahāsattvo bhaviṡyati, kathaṃ caritāvīti nāmadheyaṃ labhate ? bhagavānāha-iha śāriputra bodhisattvo mahāsattvo balāni na kalpayati, vaiśāradyāni na kalpayati, buddhadharmānapi na kalpayati, sarvajñatāmapi na kalpayati | tatkasya heto: ? balāni hi śāriputra acintyāni, vaiśāradyānyapyacintyāni, buddhadharmā apyacintyā:, sarvajñatāpyacintyā, sarvadharmā apyacintyā: | evaṃ caritāvī śāriputra bodhisattvo mahāsattvo na kvaciccarati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ sa caritāvītyucyate, caritāvīti nāmadheyaṃ labhate || atha khalu āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | ratnarāśirbhagavan prajñāpāramitā | śuddharāśirbhagavan prajñāpāramitā ākāśaśuddhatāmupādāya | āścaryaṃ bhagavan syādyadenāṃ prajñāpāramitāmudgrhṇatāṃ dhārayatāṃ vācayatāṃ paryavāpnuvatāṃ pravartayatāṃ deśayatāmupadiśatāmuddiśatāṃ svādhyāyatāṃ likhatāṃ ca kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca bahavo'- ntarāyā utpadyeran | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | bahava: subhūte antarāyā imāṃ prajñāpāramitāmudgrhṇatāṃ dhārayatāṃ vācayatāṃ paryavāpnuvatāṃ pravartayatāṃ deśayatāmupadiśatāmuddiśatāṃ svādhyāyatāṃ likhatāṃ ca kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca @110 bhaviṡyanti | tatkasya heto: ? tathā hi subhūte imāṃ prajñāpāramitāmudgrhṇatāṃ dhārayatāṃ vācayatāṃ paryavāpnuvatāṃ pravartayatāṃ deśayatāmupadiśatāmuddiśatāṃ svādhyāyatāṃ likhatāṃ ca kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca māra: pāpīyānautsukyamāpatsyate'ntarāyaṃ kartum | tatra śīghraṃ likhatā sacenmāsena vā māsadvayena vā māsatrayeṇa vā likhyeta, likhitavyaiva bhavet | sacetsaṃvatsareṇa tato vāpareṇa likhitā bhavet, tathāpi likhitavyaiva khalu puna: subhūte bhavati tena kulaputreṇa kuladuhitrā vā iyaṃ prajñāpāramitā | tatkasya heto: ? evaṃ hyetatsubhūte bhavati yanmahāratnānāṃ bahavo'ntarāyā utpadyante || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-iha bhagavan prajñāpāramitāyāmudgrhya- māṇāyāṃ dhārya{1. ##W om.## dhāryamāṇāyāṃ.}māṇāyāṃ vācyamānāyāṃ paryavāpyamānāyāṃ pravartyamānāyāṃ deśyamānāyāmupadiśya- mānāyāmuddiśyamānāyāṃ svādhyāyyamānāyāṃ likhyamānāyāṃ ca māra: pāpīyān bahuprakāramautsukya- māpatsyate, antarāyakarmaṇa udyogaṃ ca kariṡyati | bhagavānāha-kiṃcāpi subhūte māra: pāpīyānudyogamāpatsyate antarāyakarmaṇa: asyāṃ prajñāpāramitāyāmudgrhyamāṇāyāṃ dhāryamāṇāyāṃ vācyamānāyāṃ paryavāpyamānāyāṃ pravartyamānāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmuddiśyamānāyāṃ svādhyāyyamānāyāṃ likhyamānāyāṃ ca, atha ca punarna prasahiṡyate'cchidrasamādānasya bodhisattvasya mahāsatvasyāntarāyaṃ kartum || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-yadā bhagavan imāṃ prajñāpāramitā- mudgrhṇatāṃ dhārayatāṃ vācayatāṃ paryavāpnuvatāṃ pravartayatāṃ deśayatāmupadiśatāmuddiśatāṃ svādhyāyatāṃ likhatāṃ ca kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca māra: pāpīyānautsukyamāpatsyate antarāyakaraṇāya, tadā kathametarhi bhagavan kulaputrā: kuladuhitaraśca imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyanti dhārayi- ṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyā- syanti likhiṡyanti ca ? kasya cānubhāvena bhagavaṃste kulaputrā: kuladuhitaraśca imāṃ prajñāpāra- mitāmudgrahīṡyanti {2. ##R om.## dhārayiṡyanti.}dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupa- dekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti ca ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrameta- davocat-buddhānāṃ śāriputra bhagavatāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmanubhāvena te kulaputrā: kuladuhitaraśca imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavā- psyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti ca, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante | tatkasya heto: ? eṡā hi śāriputra dharmāṇāṃ dharmatā, ye te'prameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavantastiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, te imāṃ prajñāpāramitāṃ samanvāhariṡyanti parigrahīṡyanti bhāṡyamāṇāmudgrhya- māṇāṃ dhāryamāṇāṃ vācyamānāṃ paryavāpyamānāṃ pravartyamānāṃ deśyamānāmupadiśyamānāmuddiśya- mānāṃ svādhyāyyamānāṃ likhyamānāṃ ca | ye caināṃ prajñāpāramitāṃ kulaputrā: kuladuhitaraścodgrahī- @111 ṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti ca, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante, tāṃśca te buddhā bhagavanta: samanvāhariṡyanti parigrahīṡyanti ca | na hi śāriputra buddhasamanvā- hrtānāṃ buddhaparigrhītānāṃ ca kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca śakyamantarāyaṃ kartum || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-ye'pi te bhagavan bodhisattvā mahāsattvā imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti ca, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante, sarve te bhagavan buddhānubhāvena buddhādhiṡṭhānena buddhaparigraheṇa ca imāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti ca, tathatvāya ca śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante, evaṃ ca saṃpādayiṡyanti || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evametacchāriputra, evametat | sarve te śāriputra bodhisattvā mahāsattvā buddhānubhāvena buddhādhiṡṭhānena buddhaparigraheṇa ca imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti ca, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante | jñātāste śāriputra tathāgatena | adhiṡṭhitāste śāriputra tathāgatena | drṡṭāste śāriputra tathāgatena | vyavalokitāste śāriputra tathāgatena buddhacakṡuṡā | ye te bodhisattvā mahāsattvā imāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti udgrahīṡyanti dhārayi- ṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyā- syanti likhiṡyanti ca, tathatvāya ca śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yoga- māpatsyante, śrutvo udgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya likhitvā tathatvāya śikṡamāṇāstathatvāya pratipadyamānāstathatvāya yogamāpadyamānā āsannībhaviṡyantyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, tathatvāya sthāsyantyanuttarāyai samyaksaṃbodhaye | ye'pi śāriputra enāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti, na ca tathatvāya śikṡiṡyante, na ca tathatvāya pratipatsyante, na ca tathatvāya yogamāpatsyante, te na tathatvāya śikṡamāṇā na tathatvāya pratipadyamānā na tathatvāya yogamāpadyamānā na tathatāyāṃ sthāsyantyanuttarāyāṃ samya- ksaṃbodhau, te'pi śāriputra tathāgatena jñātā: | te'pi tathāgatenādhiṡṭhitā: | te'pi tathāgatena drṡṭā: | te'pi tathāgatena vyavalokitā buddhacakṡuṡā | teṡāmapi śāriputra mahārthiko mahānu- śaṃso mahāphalo mahāvipākaśca sa pariśrama: parispandaśca bhaviṡyati | tatkasya heto: ? tathā hi prajñāpāramitā paramārthopasaṃhitā sarvadharmāṇāṃ yathābhūtaprativedhāya{1. ##R## ^pratibodhāya.} pratyupasthitā sarvasattvā- @112 nām | ime khalu puna: śāriputra ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktā: sūtrāntāstathāgatasyātyayena dakṡiṇāpathe pracariṡyanti, dakṡiṇāpathātpunareva vartanyāṃ pracariṡyanti, vartanyā: punaruttarapathe pracariṡyanti | navamaṇḍaprāpte dharmavinaye saddharmasyāntardhānakālasamaye samanvāhrtāste śāriputra tathāgatena kulaputrā: kuladuhitaraśca | tasmin kāle ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti, antaśo likhitvā pustakagatāmapi krtvā dhārayiṡyanti, jñātāste śāriputra tathāgatena | adhiṡṭhitāste śāriputra tathāgatena | drṡṭāste śāriputra tathāgatena | vyavalokitāste śāriputra tathāgatena buddhacakṡuṡā || śāriputra āha-iyamapi bhagavan prajñāpāramitā evaṃgambhīrā paścime kāle paścime samaye vaistārikī bhaviṡyatyuttarasyāṃ diśi uttare digbhāge ? bhagavānāha-ye tatra śāriputra uttarasyāṃ diśyuttare digbhāge imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā atra prajñāpāramitāyāṃ yogamāpatsyante, te vaistārikīṃ kariṡyanti | cirayānasaṃprasthitāste śāriputra bodhisattvā mahāsattvā veditavyā:, ya imāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti likhiṡyanti udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti parya- vāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante || śāriputra āha-kiyantaste bhagavan bodhisattvā mahāsattvā bhavi{1.##W om.## bhaviṡyanti.} ṡyanti uttarasyāṃ diśi uttare digbhāge, bahava utāho alpakā: ? ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti likhiṡyanti udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanti upadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante ? bhagavānāha-bahavaste śāriputra subahava: uttarāpathe uttarasyāṃ diśyuttare digbhāge bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti | kiṃcāpi śāriputra bahavaste, tebhyo'pi bahubhyo'lpakāste bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti likhiṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanti upadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti, tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante, prajñāpāramitāyāṃ ca bhāṡyamāṇāyāṃ nāvaleṡyante na saṃleṡyante, na viṡatsyanti na viṡādamāpatsyante, na viprṡṭhīkariṡyanti mānasam, na bhagnaprṡṭhīkariṡyanti, nottrasiṡyanti na saṃtrasiṡyanti na saṃtrāsamāpatsyante, cirayānasaṃprasthitāste bodhisattvā mahāsattvā veditavyā: | anubaddhāstai: paurvakāstathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā:, pariprṡṭā: pariprcchitā: paripraśnī- krtā: | pūjitāśca tai: paurvakāstathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: kulaputrai: kuladuhitrbhiśca bodhisattvayānikai: pudgalai: | śīleṡu ca te paripūrṇakāriṇo bhaviṡyanti, bahujanasya ca te'rthaṃ kariṡyanti, yaduta imāmevānuttarāṃ samyaksaṃbodhimārabhya | tatkasya heto: ? tathā hi teṡāṃ @113 kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca mayaiva sarvajñatāpratisaṃyuktaiva kathā krtā | teṡāṃ jāti- vyativrttānāmapi eta eva sarvajñatāpratisaṃyuktā: prajñāpāramitāpratisaṃyuktā: samudācārā bhaviṡyanti | enāmeva ca te kathāṃ kariṡyanti, enāmeva ca kathāmabhinandiṡyanti, yaduta anuttarāṃ samyaksaṃbodhimārabhya | teṡu ca susthitā: samāhitāśca bhaviṡyanti asyāṃ prajñāpāramitāyām | māreṇāpi te na śakyā bhedayitum, kuta: punaranyai: sattvai:, yaduta cchandato vā mantrato vā | tatkasya heto: ? yathāpi nāma tadrḍhasthāmatvādanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | te ca kulaputrā: kuladuhitaraśca śrutvā enāṃ prajñāpāramitāmudāraṃ prītiprāmodyaprasādaṃ prati- lapsyante | bahujanasya ca te kuśalamūlānyavaropayiṡyanti yadutānuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? evaṃ hi tai: kulaputrai: kuladuhitrbhiśca mamāntike saṃmukhaṃ vāgbhāṡitā- bahūni prāṇiśatāni bahūni prāṇisahasrāṇi bahūni prāṇiśatasahasrāṇi bahūni prāṇikoṭī- śatāni bahūni prāṇikoṭīsahasrāṇi bahūni prāṇikoṭīśatasahasrāṇi bahūni prāṇikoṭī- niyutaśatasahasrāṇi bodhisattvacaryāṃ caranto vayamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau prasthāpayiṡyāma: saṃdarśayiṡyāma: samādāpayiṡyāma: samuttejayiṡyāma: saṃpraharṡayiṡyāma: saṃprabhāvayiṡyāma: saṃbodhaye pratiṡṭhāpayiṡyāma iti, avinivartanīyān kariṡyāma iti | tatkasya heto: ? anu- moditaṃ hi śāriputra mayā teṡāṃ bodhisattvayānikānāṃ kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca cittena cittaṃ vyavalokya yairiyaṃ vāgbhāṡitā-bodhāya caranto vayaṃ bahūni prāṇiśatāni bahūni prāṇisahasrāṇi bahūni prāṇiśatasahasrāṇi bahūni prāṇikoṭīśatāni bahūni prāṇikoṭī- sahasrāṇi bahūni prāṇikoṭīśatasahasrāṇi bahūni prāṇikoṭīniyutaśatasahasrāṇi anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau prasthāpayiṡyāma: saṃdarśayiṡyāma: samādāpayiṡyāma: samuttejayiṡyāma: saṃpraharṡa- yiṡyāma: saṃprabhāvayiṡyāma:, saṃbodhaye pratiṡṭhāpayiṡyāma iti, avinivartanīyān kariṡyāma iti | evaṃ ca te kulaputrā: kuladuhitaraśca udārādhimuktikā bhaviṡyanti, yadanyānyapi te buddhakṡetrāṇyadhyālambitavyāni maṃsyante | yatra saṃmukhībhūtāstathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā dharmaṃ deśayiṡyanti, tatra saṃmukhībhūtānāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmantikātpunarevaināṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ vistareṇa śroṡyanti | teṡvapi te buddhakṡetreṡu bahūni prāṇiśatāni bahūni prāṇisahasrāṇi bahūni prāṇiśatasahasrāṇi bahūni prāṇikoṭīśatāni bahūni prāṇi- koṭīsahasrāṇi bahūni prāṇikoṭīśatasahasrāṇi bahūni prāṇikoṭīniyutaśatasahasrāṇi anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau prasthāpayiṡyanti saṃdarśayiṡyanti samādāpayiṡyanti samuttejayi- ṡyanti saṃpraharṡayiṡyanti saṃprabhāvayiṡyanti, saṃbodhaye pratiṡṭhāpayiṡyanti, avinivartanīyān kariṡyanti || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-āścaryaṃ bhagavan yāvadidaṃ tathā- gatenārhatā samyaksaṃbuddhena atītānāgatapratyutpanneṡu dharmeṡu nāsti kiṃcidadrṡṭaṃ vā aśrutaṃ vā aviditaṃ vā avijñātaṃ vā | na sa kaściddharmo yo na jñāto na sa kāciccaryā sattvānāṃ yā na vijñātā, yatra hi nāma anāgatānāmapi bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ caryā jñātā bodhi- @114 cchandikānāmadhyāśayasaṃpannānāmārabdhavīryāṇām | ye tasmin kāle imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāra- mitāmudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyanti upadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti ca, ye ca tasmin kāle āsāṃ ṡaṇṇāṃ pāramitānāṃ krtaśa: sarvasattvānāmarthāya udyogamāpadya anveṡiṡyante paryeṡiṡyante gaveṡiṡyante, teṡāṃ ca kulaputrānāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca anveṡamāṇānāṃ paryeṡamāṇānāṃ kecidgaveṡamāṇā bodhisattvā lapsyante, kecinna lapsyante, kecidagaveṡayanto'pi lapsyante enāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitām | kimatra bhagavan kāraṇam ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evametacchāri- putra, evametat | nāsti kiṃcittathāgatasya atītānāgatapratyutpanneṡu dharmeṡvadrṡṭaṃ vā aśrutaṃ vā aviditaṃ vā avijñātaṃ vā | tasmin khalu puna: śāriputra kāle tasmin samaye kecidbodhisattvā mārgayamāṇā paryeṡamāṇā gaveṡamāṇā api lapsyante imāṃ prajñāpāramitām | kecidbodhisattvā amārgayamāṇā aparyeṡamāṇā agaveṡayanto'pi lapsyante | tatkasya heto: ? tathā hi tairbodhi- sattvairmahāsattvairiyaṃ prajñāpāramitā pūrvāntato'pi anikṡiptadhurairmārgitā ca paryanviṡṭā ca | te tenaiva pūrvakeṇa kuśalamūlacchandena enāṃ prajñāpāramitāmamārgayanto'pi aparyeṡamāṇā api agaveṡayanto'pi lapsyante | yānyapi ca tato'nyānyapi sūtrāṇi enāmeva prajñāpāramitāmabhi- vadanti, tāni caiṡāṃ svayamevopagamiṡyanti upapatsyante upanaṃsyante ca | tatkasya heto: ? evametacchāriputra bhavati-ya enāṃ prajñāpāramitāṃ bodhisattvo mahāsattvo'nikṡiptadhuro mārgayati ca paryeṡate ca, sa jātivyativrtto'pi janmāntaravyativrtto'pi enāṃ prajñāpāramitāṃ lapsyate | tato'nyāni ca sūtrāṇi prajñāpāramitāpratisaṃyuktāni tasya svayamevopagamiṡyanti, upapatsyante upanaṃsyante ceti || evamukte āyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-ime eva kevalaṃ bhagavaṃsteṡāṃ kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktā: sūtrāntā upapatsyante upanaṃsyante, nānye ? bhagavānāha-ye cānye'pi śāriputra gambhīrā gambhīrā: sūtrāntā bhaviṡyanti, te'pi teṡāṃ kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca svayamevopapatsyante svayamevopanaṃsyante ca | tatkasya heto: ? evaṃ hyetacchāriputra bhavati-ye bodhisattvā mahāsattvā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau prasthāpayiṡyanti saṃdarśayiṡyanti samādāpayiṡyanti samuttejayiṡyanti saṃpraharṡayiṡyanti prabhāvayiṡyanti, saṃbodhaye pratiṡṭhāpayiṡyanti, avinivartanīyān kariṡyanti, svayaṃ ca tatra śikṡiṡyante, teṡāṃ śāriputra jātivyativrttānāmapi ime gambhīrā gambhīrā anupalambhapratisaṃyuktā: śūnyatāprati- saṃyuktā: ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktāśca sūtrāntā: svayamevopagamiṡyanti, svayamevopapatsyante svayamevopanaṃsyante ceti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ dhāraṇaguṇaparikīrtanaparivarto nāma daśama: || @115 11 mārkarmaparivarta ekādaśa: | atha khalu āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-guṇā ime bhagavaṃsteṡāṃ kulaputrāṇāṃ kuladuhitr#ṇāṃ ca bhagavatā parikīrtitā: | kecitpunarbhagavaṃsteṡāmantarāyā utpatsyante ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-bahūni subhūte teṡāṃ mārakarmāṇyantarāyakarāṇyutpasyante | subhūtirāha-kiyadrūpāṇi bhagavaṃsteṡāṃ bahūni mārakarmāṇyantarāyakarāṇyutpatsyante ? bhagavānāha- teṡāṃ subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡamāṇānāṃ cireṇa pratibhānamutpatsyate | idaṃ subhūte prathamaṃ mārakarma veditavyam | tadapi ca pratibhānaṃ jāyamānameva vikṡepsyate | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | te vijrmbhamāṇā hasanta uccagghayanto likhiṡyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | vikṡiptacittā: paryavāpsyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | anyonyavijñānasamaṅgino likhiṡyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | smrtiṃ na pratilapsyante | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | parasparamupahasanto likhiṡyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | parasparamuccagghayamānā likhiṡyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | vikṡiptacakṡuṡo likhiṡyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | likhatāmanyonyaṃ visāmagrī bhaviṡyati | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | na vayamatra gādhaṃ nāsvādaṃ labhāmahe ityutthāyāsanātprakramiṡyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | na vayamatra vyākrtā: prajñāpāramitāyāmityaprasannacittā utthāyāsanātprakramiṡyanti | idamapi subhūte mārakarma veditavyam | na no'tra grāmasya vā nagarasya vā nigamasya vā nāmadheyaṃ parigrhītaṃ yatra no janma, na no'tra nāma gotraṃ vā grhītam, na mātāpitrornāma gotraṃ vā grhītam, nāpi kulasya yatra no janmeti, te prajñāpāramitāṃ na śrotavyāṃ maṃsyante, tato- 'pakramitavyaṃ maṃsyante | yathā yathā ca apakramiṡyanti, tairyāvadbhiścittotpādaistathā tathā tāvata: kalpān saṃsārasya puna: puna: parigrahīṡyanti, yatra tai: punareva yogamāpattavyaṃ bhaviṡyati | tatkasmāt ? imāṃ hi subhūte prajñāpāramitāmaśrṇvanto bodhisattvā mahāsattvā laukikalokottareṡu dharmeṡu na nirjāyante | idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte bodhisattva- yānikā: pudgalā imāṃ prajñāpāramitāṃ sarvajñajñānasyāhārikāṃ vivarjya utsrjya ye te sūtrāntā naiva sarvajñajñānasyāhārikāstān paryeṡitavyān maṃsyante | idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | yathā khalu puna: subhūte na laukikalokottareṡu śikṡitukāmā na laukikalokottareṡu dharmeṡu niryātukāmā iha prajñāpāramitāyāṃ na śikṡante | prajñāpāramitāyāmaśikṡamāṇā na laukika- lokottareṡu dharmeṡu niryānti | evaṃ te parīttabuddhayo laukikalokottarāṇāṃ yathābhūtaparijñāyā mūlaṃ prajñāpāramitāṃ vivarjya utsrjya praśākhāmadhyālambitavyāṃ maṃsyante | tadyathāpi nāma subhūte kukkura: svāmino'ntikātpiṇḍāṃśchorayitvā karmakarasyāntikātkavalaṃ paryeṡitavyaṃ manyeta, evameva subhūte bhaviṡyantyanāgate'dhvani eke bodhisattvayānikā:, pudgalā:, ye imāṃ prajñāpāramitāṃ sarvajñajñānasya mūlaṃ chorayitvā śākhāpatrapalālabhūte śrāvakapratyekabuddhayāne @116 sāraṃ vrddhatvaṃ paryeṡitavyaṃ maṃsyante | idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | tatkasya heto: ? na hi te'lpabuddhayo jñāsyanti-prajñāpāramitā āhārikā sarvajñajñānasyeti | te prajñāpāramitāṃ vivarjya utsrjya chorayitvā tato'nye sūtrāntā ye śrāvakabhūmimabhivadanti, pratyekabuddhabhūmimabhivadanti, tānadhikataraṃ paryavāptavyān maṃsyante | śākhāpatrapalālopamā: pratipannāste tathārūpā bodhisattvā veditavyā: | tatkasya heto: ? na hi subhūte bodhisattvena mahāsattvenaivaṃ śikṡitavyaṃ yathā śrāvakayānikā: pratyekabuddhayānikā vā pudgalā: śikṡante | kathaṃ ca subhūte śrāvakayānikā: pratyekabuddhayānikā vā pudgalā: śikṡante ? teṡāṃ subhūte evaṃ bhavati-ekamātmānaṃ damayiṡyāma:, ekamātmānaṃ śamayiṡyāma:, ekamātmānaṃ parinirvāpayiṡyāma:, ityātmadamaśamathaparinirvāṇāya sarvakuśalamūlābhisaṃskāraprayogānārabhante | na khalu puna: subhūte bodhisattvena mahāsattvenaivaṃ śikṡitavyam | api tu khalu puna: subhūte bodhisattvena mahāsattvenaivaṃ śikṡitavyam-ātmānaṃ ca tathatāyāṃ sthāpayiṡyāmi sarvalokānugrahāya, sarva- sattvānapi tathatāyāṃ sthāpayiṡyāmi, aprameyaṃ sattvadhātuṃ parinirvāpayiṡyāmīti | sarvakuśalamūlā- bhisaṃskāraprayogā bodhisattvena mahāsattvenaivamārabdhavyā:, na ca tairmantavyam | tadyathāpi nāma subhūte kaścideva puruṡo hastinamapaśyan hastino varṇasaṃsthāne paryeṡeta | so'ndhakāre hastinaṃ labdhvā yena prakāśaṃ tenopanidhyāyeta | tenopanidhyāyan hastipadaṃ paryeṡitavyaṃ manyeta | hastipadācca hastino varṇasaṃsthāne grahītavye manyeta | tatkiṃ manyase subhūte api nu sa paṇḍitajātīya: puruṡo bhavet ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evameva subhūte tathārūpāste bodhisattvayānikā: pudgalā veditavyā:, ya imāṃ prajñāpāramitāmajānānā apariprcchantastāṃ chorayitvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmā ye te sūtrāntā: śrāvaka- bhūmimabhivadanti, pratyekabuddhabhūmimabhivadanti, tān paryeṡitavyān maṃsyante | idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | tadyathāpi nāma subhūte ratnārthika: puruṡo mahāsamudraṃ drṡṭvā nāvagāheta, ratnāni na nidhyāyet nādhyālambeta | sa ratnahetorgoṡpadaṃ paryeṡitavyaṃ manyeta | sa goṡpadodakena mahāsamudraṃ samīkartavyaṃ manyeta | tatkiṃ manyase subhūte-api nu sa paṇḍitajātīya: puruṡo veditavya: ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evameva subhūte tathārūpāste bodhisattvayānikā: pudgalā veditavyā:, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ labdhvāpyanavagāhamānā avijānantastakṡyanti | ye ca sūtrāntā: śrāvakabhūmimabhivadanti, pratyekabuddhabhūmimabhivadanti, alpotsukavihāritayā tān paryeṡitavyān maṃsyante | yatra bodhisattvayānaṃ na saṃvarṇyate, kevalamātmadamaśamathaparinirvāṇameva ityapi pratisaṃlayanamiti | srota āpattiphalaṃ prāpnuyāmiti, sakrdāgāmiphalamityanāgāmiphalamityarhattvaṃ prāpnuyāmiti, pratyekabodhiṃ prāpnuyāmiti, drṡṭa eva dharme anupādāya āsravebhyaścittaṃ vimocya parinirvāpayāmīti | idamucyate śrāvakapratyekabuddha- bhūmipratisaṃyuktamiti | nātra bodhisattvairmahāsattvairevaṃ cittamutpādayitavyam | tatkasya heto: ? mahāyānasaṃprasthitā hi subhūte bodhisattvā mahāsattvā mahāsaṃnāhasaṃnaddhā bhavanti | na tai: @117 kadācidalpotsukatāyāṃ cittamutpādayitavyam | tatkasya heto: ? lokapariṇāyakā hi bhavanti te satpuruṡā lokārthakarā: | tasmāttairnityakālaṃ satatasamitaṃ ṡaṭpāramitāsu śikṡi- tavyam | ye ca khalu puna: subhūte aparipakvakuśalamūlā: parīttakubuddhikā mrdukādhyāśayā bodhisattvayānikā: pudgalā:, te ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktān sūtrāntānajānānā anavabuddhyamānā imāṃ prajñāpāramitāṃ chorayitvā ye te sūtrāntā: śrāvakapratyekabuddhabhūmimabhivadanti, tān paryeṡitavyān maṃsyante | idamapi subhūte mārakarma veditavyaṃ teṡāṃ tathārūpāṇāṃ bodhisattva- yānikānāṃ pudgalānām tadyathāpi nāma subhūte palagaṇḍo vā palagaṇḍāntevāsī vā vaijayantasya prāsādasya pramāṇena prāsādaṃ kartukāmo nirmātukāma: syāt | sa sūryācandramasorvimānapramāṇaṃ maṇḍalaṃ paryeṡeta | paryeṡamāṇa: sa sūryācandramasorvimānaṃ paśyet | sa tata: pramāṇaṃ grahītavyaṃ manyate | tatkiṃ manyase subhūte vaijayantaprāsādapramāṇaṃ prāsādaṃ kartukāmena nirmātukāmena sūryācandramasorvimānātpramāṇaṃ grahītavyaṃ bhavati ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha- evameva subhūte bhaviṡyantyanāgate'dhvani eke bodhisattvayānikā: pudgalā:, ye prajñāpāramitāṃ śrutvā prajñāpāramitāṃ labdhvā prajñāpāramitāṃ riñcitvā prajñāpāramitāmutsrjya śrāvakapratyekabuddhabhūmi- pratisaṃyuktai: sūtrāntai: sarvajñatāṃ paryeṡitavyāṃ maṃsyante, ye te sūtrāntā evamabhivadanti- ekamātmānaṃ damayiṡyāma:, ekamātmānaṃ śamayiṡyāma:, ekamātmānaṃ parinirvāpayiṡyāma iti | kevalamātmadamaśamathaparinirvāṇamevopanayanti, tathārūpān sūtrāntān paryeṡyante, tathā ca śikṡitavyaṃ maṃsyante | tatkiṃ manyase subhūte api nu te paṇḍitajātīyā: bodhisattvā veditavyā: ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | tadyathāpi nāma subhūte kaścideva puruṡo rājānaṃ ca cakravartinaṃ bhraṡṭukāmo bhavet, sa rājānaṃ cakravartinaṃ paśyet | drṡṭvā ca īdrśo rājā cakravartī varṇena saṃsthānena tejasā rddhyā ceti nimittaṃ grhītvā koṭṭarājaṃ paśyet | sa tasya koṭṭarājasya varṇaṃ saṃsthānaṃ teja rddhiṃ ca nimittaṃ ca grhītvā apratibalo viśeṡagrahaṇaṃ prati evaṃ vadet-īdrśa eva sa rājā cakravartī varṇena saṃsthānena tejasā rddhyā ca nimittena ceti | tatkiṃ manyase subhūte api nu sa paṇḍitajātīya: puruṡo veditavyo yaścakravartinaṃ koṭṭarājena samīkartavyaṃ manyeta ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evameva subhūte bhaviṡyantya- nāgate'dhvani eke bodhisattvayānikā: pudgalā:, ya imāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā prajñāpāramitāṃ labdhvā prajñāpāramitāṃ riñcitvā prajñāpāramitāmutsrjya śrāvakapratyekabuddhabhūmipratisaṃyuktai: sūtrāntai: sarvajñatāṃ paryeṡitavyāṃ maṃsyante | idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | na khalu punarahaṃ subhūte ebhirevaṃrūpai: śrāvakapratyekabuddhabhūmipratisaṃyuktai: sūtrāntairbodhi- sattvasya mahāsattvasya sarvajñatāṃ paryeṡitavyāṃ vadāmi | api tu khalu puna: subhūte yattathāgatena prajñāpāramitāyāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmupāyakauśalyamākhyātam, tatrā- śikṡitvā bodhisattvo mahāsattvo na niryāsyatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? @118 dhandhako hyanyeṡu sūtrānteṡu bodhisattvasamudāgama: | tasmāttarhi subhūte tathāgata enāmanuśaṃsāṃ prajñāpāramitāyāṃ paśyan anekaparyāyeṇa bodhisattvān mahāsattvānasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ saṃdarśayati samādāpayati samuttejayati saṃpraharṡayati saṃniveśayati pratiṡṭhāpayati-evaṃ bodhisattvā mahāsattvā avinivartanīyā bhaveyuranuttarāyā: samyaksaṃbodheriti | tatkiṃ manyase subhūte api nu paṇḍitajātīyāste bodhisattvā: pratibhānti, ye avinivartanīyayānaṃ mahāyānamavāpya samāsādya punareva tadvivarjya vivartya hīnayānaṃ paryeṡitavyaṃ maṃsyante ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tadyathāpi nāma subhūte bubhukṡita: puruṡa: śatarasaṃ bhojanaṃ labdhvā hitavipākaṃ sukhavipākaṃ yāvadāyu:paryantaṃ kṡutpipāsānivartakam, tadapāsya ṡaṡṭikodanaṃ paryeṡitavyaṃ manyeta | ṡaṡṭikodanaṃ labdhvā śatarasaṃ bhojanamutsrjya vivarjya taṃ ṡaṡṭikodanaṃ paribhoktavyaṃ manyeta | tatkiṃ manyase subhūte api nu sa puruṡa: paṇḍitajātīyo bhavet ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evameva subhūte bhaviṡyantyanāgate'dhvani eke bodhisattvā:, ya imāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā prajñāpāramitāṃ labdhvā prajñāpāramitāṃ riñciṡyanti, prajñāpāramitāmutsrakṡyanti prajñāpāramitāṃ śrutvā prajñāpāramitāṃ labdhvā prajñāpāramitāṃ riñciṡyanti, prajñāpāramitāmutsrakṡyanti prajñāpāramitāṃ chorayiṡyanti, prajñāpāramitāṃ dūrīkariṡyanti, prajñāpāramitāṃ riñcitvā prajñāpāramitāmutsrjya prajñāpāramitāṃ chorayitvā prajñāpāramitāṃ dūrīkrtya tata: śrāvakapratyekabuddhayānapratisaṃyuktān sūtrāntān paryeṡitavyān maṃsyante | ye te sūtrāntā: śrāvakapratyekabuddhabhūmimabhivadanti, tai: sarvajñatāṃ paryeṡitavyāṃ maṃsyante | tatkiṃ manyase subhūte api nu paṇḍitajātīyāste bodhisattvā veditavyā: ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | tadyathāpi nāma subhūte kaścideva puruṡo'narghyaṃ maṇiratnaṃ labdhvā alpārghyeṇa alpasāreṇa maṇiratnena sārdhaṃ samīkartavyaṃ manyeta | tatkiṃ manyase subhūte api nu sa paṇḍitajātīya: puruṡo veditavya: ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evameva subhūte bhaviṡyantyanāgate'dhvani eke bodhisattvayānikā: pudgalā:, ya idaṃ gambhīraṃ prabhāsvaraṃ prajñāpāramitāratnaṃ labdhvā śrutvā śrāvakapratyekabuddhayānena samīkartavyaṃ maṃsyante, śrāvakapratyeka- buddhabhūmau ca sarvajñatāmupāyakauśalyaṃ ca paryeṡitavyaṃ maṃsyante | tatkiṃ manyase subhūte api nu paṇḍitajātīyāste bodhisattvā veditavyā: ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha- idamapi subhūte teṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ mārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte asyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmuddiśyamānāyā- mudgrhyamāṇāyāṃ vācyamānāyāṃ svādhyāyyamānāyāmantaśo likhyamānāyāmapi bahūni pratibhānā- nyutpatsyante, yāni cittavikṡepaṃ kariṡyanti | idamapi subhūte teṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ mārakarma veditavyam || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-śakyā punarbhagavan prajñāpāramitā likhitum ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | ye kecitsubhūte prajñāpāramitāṃ lipyakṡarairlikhitvā prajñāpāramitā likhiteti maṃsyante, asatīti vā akṡareṡu prajñāpāramitāmabhinivekṡyante, anakṡareti vā, idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam || @119 punaraparaṃ subhūte prajñāpāramitāyāṃ likhyamānāyāṃ deśamanasikārā utpatsyante, grāma- nagaranigamajanapadarāṡṭrarājadhānīmanasikārā utpatsyante, udyānamanasikārā utpatsyante, guru- manasikārā utpatsyante, ākhyānamanasikārā utpatsyante, cauramanasikārā utpatsyante, gulma- sthānamanasikārā utpatsyante, viśikhāmanasikārā utpatsyante, śibikāmanasikārā utpa- tsyante, sukhamanasikārā utpatsyante, du:khamanasikārā utpatsyante, bhayamanasikārā utpatsyante, strīmanasikārā utpatsyante, puruṡamanasikārā utpatsyante, napuṃsakamanasikārā utpatsyante, priyāpriyavyatyastamanasikārā utpatsyante, mātāpitrpratisaṃyuktā manasikārā utpatsyante, bhrātr- bhaginīpratisaṃyuktā manasikārā utpatsyante, mitrabāndhavasālohitāmātyapratisaṃyuktā manasi- kārā utpatsyante, prajāpatiputraduhitrpratisaṃyuktā manasikārā utpatsyante, grhabhojanapāna- pratisaṃyuktā manasikārā utpatsyante, cailamanasikārā utpatsyante, śayanāsanamanasikārā jīvitamanasikārā itikartavyatāmanasikārā rāgamanasikārā dveṡamanasikārā mohamanasikārā rtumanasikārā sukālamanasikārā duṡkālamanasikārā gītamanasikārā vādyamanasikārā nrtyamanasikārā kāvyanāṭaketihāsamanasikārā: śāstramanasikārā vyavahāramanasikārā hāsyamanasikārā lāsyamanasikārā: śokamanasikārā āyāsamanasikārā ātmamanasikārā:, ityetāṃścānyāṃśca subhūte manasikārān māra: pāpīyānupasaṃhariṡyati asyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmudgrhyamāṇāyāṃ vācyamānāyāmuddiśyamānāyāṃ svādhyāyyamānāyāmantaśo likhyamānāyāmantarāyaṃ kariṡyati, cittavikṡepaṃ kariṡyati bodhi- sattvānāṃ mahāsattvānām | tatra bodhisattvena mahāsattvena mārakarmāṇi boddhavyāni | buddhvā ca vivarjayitavyāni | punaraparaṃ subhūte utpatsyante rājamanasikārā: kumāramanasikārā hastimanasikārā aśvamanasikārā rathamanasikārā gulmadarśanamanasikārā: | idamapi subhūte teṡāṃ mārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte utpatsyante agnimanasikārā icchāmanasikārā dhanadhānyasamrddhimanasikārā: | idamapi subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ mārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmutpatsyante lābhasatkāracīvarapiṇḍapāta- śayanāsanaglānapratyayabhaiṡajyapariṡkārāṇāmantarāyā imāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡamāṇānāṃ deśayatā- mupadiśatāmuddiśatāṃ svādhyāyatāmantaśo likhatāṃ lābhasatkāraślokasvādāścittotpīḍā vā | idamapi subhūte bodhisattvairmahāsattvairmārakarma veditavyam | etāni tai: sarvāṇi mārakarmāṇi boddhavyāni, buddhvā ca vivarjayitavyāni || punaraparaṃ subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmimāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡamāṇānāṃ deśayatāmupadiśatāmuddiśatāṃ svādhyāyatāmantaśo likhatāṃ ye te gambhīrā gambhīrā: sūtrāntā bhaviṡyanti śrāvakapratyekabuddhabhūmipratisaṃyuktā:, tān māra: pāpīyān bhikṡuveṡeṇopasaṃkramya upasaṃhariṡyati-iha śikṡasva, idaṃ likha, idamuddiśa, idaṃ svādhyāya, ita: sarvajñatā niṡpatsyate iti | na khalu puna: subhūte bodhisattvena mahāsattvena upāyakuśalena tebhya: sprhotpādayitavyā | tatkasya heto: ? kiṃ cāpi subhūte teṡu sūtrānteṡu śūnyatānimittāpraṇihitāni bhāṡitāni, @120 na khalu punarupāyakauśalyaṃ tatra bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmākhyātam | tatra ye'nabhijñā bhaviṡyanti bodhisattvā upāyakauśalyajñānaviśeṡasya, te imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ riñcitavyāṃ maṃsyante | te imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ riñcitvā śrāvakapratyekabuddhabhūmipratisaṃyukteṡu sūtrānteṡu upāyakauśalyaṃ paryeṡitavyaṃ maṃsyante | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte dhārmaśrāvaṇikaśchandiko bhaviṡyati prajñāpāramitāmudgrahītukāma:, dharmabhāṇakaśca kilāsī bhaviṡyati na dharmaṃ deśayitukāma: | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇakaśca akilāsī bhaviṡyati prajñāpāramitāṃ dātukāma:, dhārmaśravaṇikaśca kilāsī vā bahukrtyo vā bhaviṡyati | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dhārmaśravaṇikaśchandiko bhaviṡyati prajñāpāramitāmudgrahītukāmo dhārayitukāmo vācayitukāma: paryavāptukāma: pravartayitukāmo'ntaśo likhitukāmo'pi bhaviṡyati, gatimāṃśca matimāṃśca smrti- māṃśca bhaviṡyati | dharmabhāṇakaścānyaddeśāntaraṃ kṡepsyate noddhaṭṭitajño vā na vā vipañcitajña:, ana- bhijño vā bhaviṡyati | iyamapi subhūte tatra visāmagrī bhaviṡyati prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmuddiśyamānāyāṃ svādhyāyyamānāyāṃ śikṡyamāṇāyāmantaśa: likhya- mānāyām | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇakaśca akilāsī bhaviṡyatyabhijño dātukāmo vācayitukāma imāṃ prajñāpāra- mitām, dhārmaśravaṇikaśca deśāntaraṃ prasthito bhaviṡyati noddhaṭṭitajño vā na vā vipañcitajño- 'nabhijño vā bhaviṡyati | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇakaśca āmiṡaguruko lābhasatkāracīvaraguruko bhaviṡyati | dhārmaśravaṇikaśca alpeccha: saṃtuṡṭa: pravivikto'rthaṃ vā na dātukāmo bhaviṡyati | iyamapi subhūte tatra visāmagrī bhaviṡyati prajñāpāramitāyāṃ śikṡyamāṇāyāṃ likhyamānāyām | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dhārmaśravaṇikaśca śrāddho bhaviṡyati imāṃ prajñāpāramitāṃ śrotukāmo'rthamavaboddhukāmo'rthaṃ dātukāmo'rthaṃ parityaktukāma: | dharmabhāṇakaśca aśrāddho bhaviṡyati alpeccho vā na vā bhāṡitukāma: | ato'pi subhūte visāmagrīmārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dhārmaśravaṇikaśca śrāddho bhaviṡyati śrotukāmo- 'rthamavaboddhukāma: | dharmabhāṇakasya ca tāni sūtrāṇi dharmāntarāyikatayā na saṃbhaviṡyanti nāvatariṡyanti | ato'pi subhūte dhārmaśravaṇikasyāprāptadharmabhāṇina: prativāṇī bhaviṡyati | iyamapi subhūte tatra visāmagrī bhaviṡyati prajñāpāramitāmudgrhṇatāṃ dhārayatāṃ vācayatāṃ paryavāpnu- vatāṃ pravartayatāmantaśo likhatām | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇakaśca bhāṡitukāmo bhaviṡyati | dhārmaśravaṇikaśca accha- ndiko bhaviṡyati śravaṇāya | iyamapi subhūte tatra visāmaṃgrī bhaviṡyati prajñāpāramitāmudgrahītuṃ @121 dhārayituṃ vācayituṃ paryavāptuṃ pravartayitumantaśo likhitum | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dhārmaśravaṇiko middhaguruko bhaviṡyati, kāyaguruko bhaviṡyati | sa tena middhagurukatvena samanvāgata: kāyaklamathena samanvāgato na śrotukāmo bhaviṡyati | dharmabhāṇakaśca bhāṡitukāmo bhaviṡyati | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam | punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇako middhaguruko bhaviṡyati, kāyaguruko bhaviṡyati | sa tena middhagurukatvena samanvāgata: kāyaklamathena samanvāgato na bhāṡitukāmo bhaviṡyati | dhārmaśravaṇikaśca śrotukāmo bhaviṡyati | iyamapi subhūte tatra visāmagrī bhaviṡyati likhanāya vācanāya paryavāptaye vā | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte prajñāpāramitāyāṃ likhyamānāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ śikṡyamāṇāyāṃ kaścideva tatrāgatya nirayāṇāmavarṇaṃ bhāṡiṡyate, tiryagyoneravarṇaṃ bhāṡiṡyate, pretaviṡayasyāvarṇaṃ bhāṡiṡyate, asurakāyānāmavarṇaṃ bhāṡiṡyate-evaṃdu:khā nirayā:, evaṃdu:khā tiryagyoni:, evaṃdu:kha: pretaviṡaya:, evaṃdu:khā āsurā: kāyā:, evaṃdu:khā: saṃskārā: | ihaiva du:khasyānta: karaṇīya iti | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte prajñāpāramitāyāṃ likhyamānāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ śikṡyamāṇāyāṃ vā kaścideva tatrāgatya devānāṃ varṇaṃ bhāṡiṡyate-evaṃsukhitā devā:, evaṃsukhā: svargā:, evaṃ kāmadhātau kāmā: sevitavyā:, evaṃ rūpadhātau dhyānāni samāpattavyāni, evamārūpyadhātau tatsamāpattaya: samāpattavyā: | tadapi ca sarvaṃ prajñayā vimrśya sarvaiva du:khopapattiriti | uktaṃ hīdaṃ bhagavatā-acchaṭāsaṃghātamātrakamapyahaṃ bhikṡavo bhavābhinirvrttiṃ na varṇayāmi | sarvaṃ hi saṃskrtamanityaṃ sarvaṃ bhayāvagataṃ du:khaṃ sarvaṃ traidhātukaṃ śūnyaṃ sarvadharmā anātmāna: | tadevaṃ sarva- maśāśvatamanityaṃ du:khaṃ vipariṇāmadharmakaṃ viditvā paṇḍitairihaiva srota āpattiphalaṃ prāptavyam, sakrdāgāmiphalamanāgāmiphalam, ihaivārhattvaṃ prāptavyam | mā no bhūyastābhi: saṃpattivipattibhi- rdu:khabhūyiṡṭhābhi: samavadhānaṃ bhūditi | tatraike bodhisattvā: saṃvegamāpatsyante | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte ye'pi te bhikṡavo dharmabhāṇakā:, te ekākitābhiratā bhaviṡyanti | ye'pi dhārmaśravaṇikāste'pi parṡadgurukā bhaviṡyanti | te'pi dharmabhāṇakā evaṃ vakṡyanti-ye māmanu{1.##R## anubhartsyanti ##throughout.}vartsyanti, tebhyo'hamimāṃ prajñāpāramitāṃ dāsyāmi | ye māṃ nānuvartsyanti, tebhyo na dāsyāmīti | evaṃ te kulaputrā: kuladuhitaraśca arthikatayā chandikatayā dharmagauraveṇa taṃ dharmabhāṇakamanuvartsyanti, na{2.##R## te ca ##for## na ca.} cāvakāśaṃ dāsyanti | sa ca dharmabhāṇaka āmiṡakiṃcitkābhilāṡī, te ca na dātukāmā: | sa ca tena tena gamiṡyati, yena yena durbhikṡaśca ayogakṡemaśca jīvitāntarāyaśca bhaviṡyati | te ca dhārmaśrāvaṇikā: parebhya: śroṡyanti-asau pradeśo @122 durbhikṡaśca ayogakṡemaśca | tasmiṃśca pradeśe jīvitāntarāyo bhavediti | sa ca dharmabhāṇakastān kulaputrānevamabhivyāhariṡyati-amuṡmin kulaputrā: pradeśe durbhikṡabhayam | kaccitkulaputrā yūyamāgamiṡyatha mā paścādvipratisāriṇo bhaviṡyatha durbhikṡabhayaṃ praviṡṭā: ? evaṃ te tena dharmabhāṇakena sūkṡmeṇopāyena pratikṡepsyate | te ca nirviṇṇarūpā evaṃ jñāsyanti-pratyākhyāna- nimittānyetāni, naitāni dātukāmatānimittānīti | nāyaṃ dātukāma iti viditvā nānu- vartsyanti | iyamapi subhūte tatra visāmagrī bhaviṡyati prajñāpāramitāyāṃ likhyamānāyāṃ śikṡyamāṇāyāṃ deśyamānāyāmupadiśyamānāyāmuddiśyamānāyāṃ svādhyāyyamānāyām | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇako yena jantubhayaṃ yena vyālabhayaṃ yenā{1.##R## manuṡya^ ##for## amanuṡya^.} manuṡyabhayaṃ tena saṃprasthito bhaviṡyati | sa tena caran viharan yena vyālakāntāraṃ sarīsrpakāntāraṃ cora- kāntāraṃ pānīyakāntāraṃ durbhikṡakāntāraṃ tena prakramiṡyati | sa tān dhārmaśravaṇikānevaṃ vakṡyati-yatkhalu kulaputrā jānīdhvaṃ yasmin pradeśe jantubhayaṃ vyālabhayaṃ kravyādabhayaṃ sarīsrpa- kāntāraṃ corakāntāraṃ pānīyakāntāraṃ durbhikṡakāntāraṃ tena vayaṃ saṃprasthitā: | jānīdhvaṃ kulaputrā:-śakyatha yūyametāni du:khāni pratyanubhavitum ? evaṃ tān sūkṡmeṇopāyena pratyākhyā- syati | tataste nirvetsyante | nirviṇṇā: santo nānuvartsyanti | te punareva pratyudāvartsyante | ayamapi subhūte prajñāpāramitāyāmantarāya utpatsyate uddiśyamānāyā: svādhyāyyamānāyā: yāvallikhyamānāyā: | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena visāmagrīmārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇako bhikṡurmitrakulabhikṡādakulaguruko bhaviṡyati | sa tayā mitrakulabhikṡādakulagurukatayā abhīkṡṇaṃ mitrakulabhikṡādakulānyavalokayitavyānyupasaṃkramita- vyāni maṃsyate | sa tayā abhīkṡṇāvalokanatayā bahukrtyatayā tān dhārmaśravaṇikān pratyākhyāsyati-asti tāvanme kiṃcidavalokayitavyam, asti tāvanmamopasaṃkramitavyamiti | iyamapi subhūte tatra visāmagrī bhaviṡyati prajñāpāramitāyāṃ likhyamānāyāṃ paryavāpyamāṇāyām | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam || iti hi subhūte māra: pāpīyāṃstaistai: prakāraistathā tathā ceṡṭiṡyate, yathemāṃ prajñāpāra- mitāṃ na kaścidudgrahīṡyati, na dhārayiṡyati, na vācayiṡyati, na paryavāpsyati, na pravartayiṡyati, na deśayiṡyati, nopadekṡyati, noddekṡyati, na svādhyāsyati, na lekhayiṡyati, na likhiṡyati | tasmāttarhi subhūte yāvanto'ntarāyā visāmagryāṃ saṃvartante, tāni sarvāṇi bodhisattvena mahā- sattvena mārakarmāṇīti boddhavyāni, buddhvā ca vivarjayitavyānīti || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-kimatra bhagavan kāraṇaṃ yadiha māra: pāpīyānevaṃ mahāntamudyogamāpatsyate ? tathā tathā copāyena ceṡṭiṡyate, yathemāṃ prajñāpāramitāṃ @123 na kaścidudgrahīṡyati na dhārayiṡyati na vācayiṡyati na paryavāpsyati na pravartayiṡyati na deśayiṡyati nopadekṡyati noddekṡyati na svādhyāsyati na lekhayiṡyati na likhiṡyati ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-prajñāpāramitānirjātā hi subhūte buddhānāṃ bhagavatāṃ sarvajñatā | sarvajñatānirjātaṃ ca tathāgataśāsanam | tathāgataśāsananirjātaṃ ca aprameyāṇā- masaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ kleśaprahāṇam | prahīṇakleśānāṃ ca māra: pāpīyānavatāraṃ na labhate | alabhamāno du:khārto durmanā: śokaśalyaparigato bhavati | ata: sa prajñāpāramitāyāṃ likhya- mānāyāṃ paryavāpyamāṇāyāṃ mahatā saṃvegena mahāntamudyogamāpadyate | sa mahatodyogena tathā tathopāyena ceṡṭate, yathā na kaścidimāṃ prajñāpāramitāṃ likhedvā paryavāpnuyādveti || punaraparaṃ subhūte māra: pāpīyān śramaṇaveṡeṇāgatya bhedaṃ prakṡepsyati | evaṃ ca navayāna- saṃprasthitā: kulaputrā vivecayiṡyanti naiṡā prajñāpāramitā yāmāyuṡmanta: śrṇvanti | yathā punarmama sūtrāgataṃ sūtraparyāpannam, iyaṃ sā prajñāpāramitā | ityevaṃ subhūte māra: pāpīyān saṃśayaṃ prakṡepsyati | evaṃ ca puna: subhūte māra: pāpīyān śramaṇaveṡeṇāgatya bhedaṃ prakṡipya navayānasaṃprasthitān bodhisattvānalpabuddhikān mandabuddhikān parīttabuddhikānandhīkrtānavyā- krtānanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau saṃśayaṃ pātayiṡyati | te saṃśayaprāptā imāṃ prajñāpāramitāṃ nodgrahīṡyanti na dhārayiṡyanti na vācayiṡyanti na paryavāpsyanti na pravartayiṡyanti na deśayiṡyanti nopadekṡyanti noddekṡyanti na svādhyāsyanti na lekhayiṡyanti na likhiṡyanti | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte māra: pāpīyān bhikṡūnnirmāya buddhaveṡeṇāgatya evaṃ mārakarmopasaṃ- hariṡyati-yo bodhisattvo gambhīreṡu dharmeṡu carati, sa bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | sa śrāvako bhavati, na bodhisattvo yathāyaṃ bodhisattva iti | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena mārakarma veditavyam || evaṃ subhūte māra: pāpīyānevamādikāni subahūni anyānyapi mārakarmāṇyutpādayiṡyati asyāṃ prajñāpāramitāyāṃ likhyamānāyāṃ paryavāpyamāṇāyām | tāni bodhisattvena mahāsattvena boddhavyāni | buddhvā ca vivarjayitavyāni | na bhaktavyāni | ārabdhavīryeṇa smrtimatā saṃprajānatā ca bhavitavyam || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-evametadbhagavan, evametatsugata | yāni tāni bhagavan mahāratnāni, tāni bahupratyarthikāni bhavanti | tatkasya heto: ? yaduta durlabhatvānmahārghatvācca | agrāṇi hi tāni bhagavan bhavanti | tasmāttāni ca bahupratyarthikāni bhavanti | evameva bhagavan asyā: prajñāpāramitāyā: prāyeṇa bahavo'ntarāyā utpatsyante | tatra ye'ntarāyavaśena kusīdā bhaviṡyanti, veditavyamidaṃ bhagavan mārādhiṡṭhitāste bodhisattvā bhaviṡyanti, navayānasaṃprasthitāśca te bhagavan bhaviṡyanti, alpabuddhayaśca te bhagavan bhaviṡyanti, @124 mandabuddhayaśca te bhagavan bhaviṡyanti, parīttabuddhayaśca te bhagavan bhaviṡyanti, viparyastabuddhayaśca te bhagavan bhaviṡyanti | nāpi teṡāmudārodāreṡu dharmeṡu cittaṃ prakramiṡyati, ye imāṃ prajñāpāramitāṃ nodgrahītavyāṃ maṃsyante, na dhārayitavyāṃ na vācayitavyāṃ na paryavāptavyāṃ na pravartayitavyāṃ na deśayitavyāṃ nopadeṡṭavyāṃ noddeṡṭavyāṃ na svādhyātavyāṃ na lekhayitavyāmantaśo na likhitavyāmapi maṃsyante || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | mārādhi- ṡṭhitāste subhūte bodhisattvā veditavyā: | navayānasaṃprasthitāśca te subhūte bodhisattvā bhavi ṡyanti, alpabuddhayaśca te bhaviṡyanti, mandabuddhayaśca te bhaviṡyanti, parīttabuddhayaśca te bhaviṡyanti, viparyastabuddhayaśca te bhaviṡyanti | na ca teṡāmudārodāreṡu dharmeṡu cittaṃ prakrami- ṡyati, ya imāṃ prajñāpāramitāṃ nodgrahītavyāṃ maṃsyante, na dhārayitavyāṃ na vācayitavyāṃ na paryavāptavyāṃ na pravartayitavyāṃ nopadeṡṭavyāṃ noddeṡṭavyāṃ na svādhyātavyāṃ na lekhayitavyāmantaśo na likhitavyāmapi maṃsyante || kiṃcāpi subhūte imāni mārakarmāṇyutpatsyante, subahavaścātra māradoṡā antarāyakarā utpatsyante | atha ca subhūte ya imāṃ prajñāpāramitāmudgrahītavyāṃ maṃsyante dhārayitavyāṃ vācayi- tavyāṃ paryavāptavyāṃ pravartayitavyāmupadeṡṭavyāmuddeṡṭavyāṃ svādhyātavyāṃ lekhayitavyāmantaśo likhita- vyāmapi maṃsyante, veditavyametatsubhūte buddhānubhāvena buddhādhiṡṭhānena te maṃsyante | buddhaparigrahe- ṇodgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡya- ntyuddekṡyanti svādhyāsyanti lekhayiṡyantyantaśo likhiṡyantīti | tatkasya heto: ? māro'pi hyatra pāpīyān mahāntamudyogamāpatsyate antarāyakaraṇāya | tathāgato'pyarhan samyaksaṃbuddha udyogamāpatsyate'nuparigrahāyeti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ mārakarmaparivarto nāmaikādaśa: || @125 12 lokasaṃdarśanaparivarto dvādaśa: | atha khalu bhagavān punarapyāyuṡmantaṃ subhūtimāmantrayate sma-tadyathāpi nāma subhūte striyā bahava: putrā bhaveyu:, pañca vā daśa vā viṃśatirvā triṃśadvā catvāriṃśadvā pañcāśadvā śataṃ vā sahasraṃ vā | sarve te māturglānāyā udyogamāpadyeran-kathamasmākaṃ māturjīvitāntarāyo na bhavediti, kathamasmākaṃ mātā ciraṃ jīvet, kathamasmākaṃ mātu: kāyo na vinaśyet, kathamasmākaṃ mātā cirasthitikā bhavet, kathamasmākaṃ māturnāma avinaṡṭaṃ bhavet, kathamasmākaṃ māturna du:khā vedanotpadyeta, na cāsyā asparśavihāra: amana āpa: kāye utpadyeta | tatkasya heto: ? etayā hi vayaṃ janitā: | duṡkarakārikaiṡā asmākaṃ jīvitasya dātrī lokasya ca saṃdarśayitrī | iti te putrāstāṃ mātaraṃ sarvasukhopadhānai: sudhrtāṃ dhārayeyu:, sugopāyitāṃ gopāyeyu:, sukelāyitāṃ kelāyeyu:-mā khalvasyā: kāciddu:khā vedanā du:kho vā sparśa utpadyeta, cakṡuṡo vā śrotrato vā ghrāṇato vā jihvāto vā kāyato vā manasto vā vātato vā pittato vā śleṡmato vā saṃnipātato vā daṃśato vā maśakato vā sarīsrpato vā manuṡyato vā amanuṡyato vā āpātato vā utpātato vā aniṡṭanipāta: śarīre nipatet | evaṃ te putrāstāṃ mātaraṃ sarvasukhopadhānai: samanvāhrtya kelāyeyurmamāyeyurgopāyeyu:-eṡāsmākaṃ mātā janayitrī, duṡkarakārikaiṡā asmākaṃ jīvitasya dātrī, lokasya ca saṃdarśayitrīti | evameva subhūte tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā imāṃ prajñāpāramitāṃ samanvāharanti | ye'pi te likhanti udgrhṇanti dhārayanti vācayanti paryavāpnuvanti pravartayanti deśayantyupadiśantyuddiśanti svādhyāyanti, sarve te tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasyānubhāvena adhiṡṭhānena samanvāhāreṇa | ye'pi te'nyeṡu lokadhātuṡu tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā etarhi tiṡṭhanti dhriyante yāpayanti bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya, hitāya sukhāya devānāṃ ca manuṡyāṇāṃ ca, sarvasattvānāṃ cānukampakā anukampāmupādāya, te'pi sarve imāṃ prajñāpāramitāṃ samanvāharanti, autsukyamāpadyante-kimitīyaṃ prajñāpāramitā cirasthitikā bhavet, kimityasyā: prajñāpāra- mitāyā nāma avinaṡṭaṃ bhavet, kimityasyā: prajñāpāramitāyā bhāṡyamāṇāyā likhyamānāyā: śikṡyamāṇāyā māra: pāyīyān mārakāyikā vā devatā antarāyaṃ na kuryuriti | evaṃ hi subhūte tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā enāṃ prajñāpāramitāṃ kelāyanti mamāyanti gopāyanti | tatkasya heto: ? eṡā hi mātā janayitrī tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānām | asyā: sarvajñatāyā darśayitrī lokasya ca saṃdarśayitrī | atonirjātā hi subhūte tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: | prajñāpāramitā hi subhūte tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya sarvajñajñānasya janayitrī darśayitrī, evamasya lokasya saṃdarśayitrī | atonirjātā hi subhūte tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ sarvajñatā | ye'pi kecitsubhūte atīte'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā:, te'pi sarve enāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: | ye'pi te subhūte bhaviṡyantyanāgate'dhvani tathāgatā arhanta: @126 samyaksaṃbuddhā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyante, te'pi sarve enāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyante | ye'pi te subhūte etarhi aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā daśadiśi loke tiṡṭhanti dhriyante yāpayanti bahujanahitāya bahujanasukhāya lokānukampāyai mahato janakāyasyārthāya, hitāya sukhāya devānāṃ ca manuṡyāṇāṃ ca, anukampakā anukampāmupādāya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā:, te'pi sarve enāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: | ahamapi subhūte etarhi tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha enāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddha: | evamiyaṃ subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ janayitrī, evamasya lokasya saṃdarśayitrī || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yadbhagavānevamāha- prajñāpāramitā tathā- gatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrīti, kathaṃ bhagavan prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī ? katamaśca bhagavan lokastathā- gatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairākhyāta: ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-pañca subhūte skandhā: tathāgatena loka ityākhyātā: | katame pañca ? yaduta rūpaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā vijñānam | ime subhūte pañca skandhāstathāgatena loka ityākhyātā: || subhūtirāha-kathaṃ bhagavaṃstathāgatānāṃ prajñāpāramitayā pañca skandhā darśitā: ? kiṃ vā bhagavan prajñāpāramitayā darśitam ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-na lujyante na pralujyante iti subhūte pañca skandhā loka iti tathāgatānāṃ prajñāpāramitayā darśitā: | tatkasya heto: na lujyante na pralujyante iti darśitā: ? śūnyatāsvabhāvā hi subhūte pañca skandhā:, asvabhāvatvāt | na ca subhūte śūnyatā lujyate vā pralujyate vā | evamiyaṃ subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī | na ca subhūte ānimittaṃ vā apraṇihitaṃ vā anabhisaṃskāro vā anutpādo vā abhāvo vā dharmadhāturvā lujyate vā pralujyate vā | evamiyaṃ subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhata samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyā: sattvā:, asaṃkhyeyā: sattvā iti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyā: sattvā:, asaṃkhyeyā: sattvā iti yathābhūtaṃ prajānāti ? sattvāsvabhāvatayā subhūte aprameyā: sattvā asaṃkhyeyā: sattvā iti yathābhūtaṃ prajānāti | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāra- mitāmāgamya aprameyā: sattvā asaṃkhyeyā: sattvā iti yathābhūtaṃ prajānāti | yānyapi tāni subhūte aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ cittacaritāni, tānyapi subhūte tathāgata: sattvā- sadbhāvatayaiva prajānāti | evaṃ khalu subhūte prajñāpāramitāmāgamya tathāgato'prameyāṇāmasaṃkhye- yānāṃ sattvānāmaprameyāṇyasaṃkhyeyāni cittacaritāni ca yathābhūtaṃ prajānāti | evaṃ hi subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī || @127 punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ saṃkṡiptāni cittāni saṃkṡiptāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ saṃkṡiptāni cittāni saṃkṡiptāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? sa saṃkṡepaṃ kṡayata: kṡayaṃ ca akṡayato yathābhūtaṃ prajānāti | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ saṃkṡiptāni cittāni saṃkṡiptāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ vikṡiptāni cittāni vikṡiptāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ vikṡiptāni cittāni vikṡiptāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? dharmatāta: subhūte tāni cittāni vikṡiptāni | alakṡaṇāni hi tāni cittāni akṡīṇānyavikṡīṇānyavikṡiptāni tāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ vikṡiptāni cittāni vikṡiptāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānā- maprameyākṡayāṇi cittānyaprameyākṡayāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāmaprameyākṡayāṇi cittāni aprameyākṡayāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? tasya subhūte tathāgatasyādhiṡṭhitaṃ bhavati taccittam, anirodhamanutpādamasthitamanāśrayamasa{1.##W om.## asamam.}mamaprameyamasaṃkhyeyam, yenaiva yathābhūtaṃ prajānāti ākāśāprameyākṡayatayā cittāprameyākṡayateti | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitā- māgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāmaprameyākṡayāṇi cittānyaprameyākṡayāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ saṃkliṡṭāni cittāni saṃkliṡṭāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ saṃkliṡṭāni cittāni saṃkliṡṭāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? asaṃkleśasaṃkliṡṭāni subhūte tāni cittāni asaṃketāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ saṃkliṡṭāni cittāni saṃkliṡṭāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmasaṃkliṡṭāni cittānyasaṃkliṡṭāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñā- pāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmasaṃkliṡṭāni cittānyasaṃkliṡṭāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? prakrtiprabhāsvarāṇi subhūte tāni cittāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ @128 prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmasaṃkliṡṭāni cittānyasaṃkliṡṭāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ līnāni cittāni līnāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāra- mitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ līnāni cittāni līnāni cittānīti yathābhūtaṃ prajā- nāti ? anālayalīnāni subhūte tāni cittāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāra- mitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ līnāni cittāni līnāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgataṃ imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ pragrhītāni cittāni pragrhītāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ pragrhītāni cittāni pragrhītāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? agrāhyāṇi subhūte tāni cittāni pragrahītavyāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ pragrhītāni cittāni pragrhītāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sāsravāṇi cittāni sāsravāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sāsravāṇi cittāni sāsravāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? asvabhāvāni subhūte tāni cittāni asatsaṃkalpāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sāsravāṇi cittāni sāsravāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanāsravāṇi cittānyanāsravāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanāsravāṇi cittānyanāsravāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? abhāvagatikāni subhūte tāni cittāni anābhogāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanāsravāṇi cittānyanāsravāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sarāgāṇi cittāni sarāgāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sarāgāṇi cittāni sarāgāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? yā subhūte cittasya sarāgatā, na sā cittasya yathābhūtatā | yā cittasya yathābhūtatā, na sā cittasya sarāgatā | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sarāgāṇi cittāni sarāgāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || @129 punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītarāgāṇi cittāni vītarāgāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītarāgāṇi cittāni vītarāgāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? ya: subhūte cittasya vigama:, na sā cittasya sarāgatā | yā vītarāgasya cittasya yathābhūtatā, na sā cittasya sarāgatā | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñā- pāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītarāgāṇi cittāni vītarāgāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sadoṡāṇi cittāni sadoṡāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sadoṡāṇi cittāni sadoṡāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? yā subhūte cittasya sadoṡatā, na sā cittasya yathābhūtatā | yā cittasya yathābhūtatā, na sā cittasya sadoṡatā | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sadoṡāṇi cittāni sadoṡāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītadoṡāṇi cittāni vītadoṡāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītadoṡāṇi cittāni vītadoṡāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? ya: subhūte cittasya vigama:, na sā cittasya sadoṡatā | yā vītadoṡasya cittasya yathābhūtatā, na sā cittasya sadoṡatā | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītadoṡāṇi cittāni vītadoṡāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ samohāni cittāni samohāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ samohāni cittāni samohāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? yā subhūte cittasya samohatā, na sā cittasya yathābhūtatā | yā cittasya yathābhūtatā, na sā cittasya samohatā | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāra- mitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ samohāni cittāni samohāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītamohāni cittāni vītamohāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītamohāni cittāni vītamohāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? ya: subhūte cittasya vigama:, na sā cittasya samohatā | yā vītamohasya cittasya yathābhūtatā, na sā cittasya samohatā | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ @130 prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vītamohāni cittāni vītamohāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmavipulāni cittānyavipulāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmavipulāni cittāni avipulāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? asamutthānayogāni subhūte tāni cittāni asamutthānaparyāpannāni | evaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmavipulāni cittānyavipulāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vipulāni cittāni vipulāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vipulāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? na hīyante subhūte tāni cittāni, na vivardhante tāni cittāni, na vigacchanti tāni cittāni, avigamatvādeva cittānām | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vipulāni cittāni vipulāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmahadgatāni cittānyamahadgatāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmamahadgatāni cittānyamahadgatāni cittānīti yathā- bhūtaṃ prajānāti ? anāgatikāni subhūte tāni cittāni agatikāni aparyāpannāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmamahadgatāni cittānyamaha- dgatāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ mahadgatāni cittāni mahadgatāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ mahadgatāni cittāni mahadgatāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? samatāsamāni subhūte tāni cittāni svabhāvasamāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ mahadgatāni cittāni mahadgatāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmapramāṇāni cittānyapramāṇāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmapramāṇāni cittānyapramāṇāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? aniśrayatvātsubhūte tāni cittānyapramāṇāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ @131 prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmapramāṇāni cittāni apramāṇāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sanidarśanāni cittāni sanidarśanāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sanidarśanāni cittāni sanidarśanāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? samadarśanāni subhūte tāni cittāni cittasvabhāvāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sanidarśanāni cittāni sanidarśanāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanidarśanāni cittānyanidarśanāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanidarśanāni cittānyanidarśanāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? alakṡaṇatvādarthaviviktatvātsubhūte adrśyaṃ taccittaṃ trayāṇāṃ cakṡuṡāṃ sarveṡāṃ vā anavabhāsagatam | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanidarśanāni cittānyanidarśanāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sapratighāni cittāni sapratighāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sapratighāni cittāni sapratighāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? asatsaṃkalpitāni subhūte tāni cittāni, śūnyānyārambaṇavaśikāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sapratighāni cittāni sapratighāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmapratighāni cittānyapratighāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmapratighāni cittānyapratighāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? advayabhūtāni subhūte tāni cittāni abhūtasaṃbhūtāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmapratighāni cittānyapratighāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sottarāṇi cittāni sottarāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sottarāni cittāni sottarāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? yā subhūte sottarasya cittasya yathābhūtatā, na tatrāsti manyamānatā | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ sottarāṇi cittāni sottarāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || @132 punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanuttarāṇi cittānyanuttarāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāra- mitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanuttarāṇi cittānyanuttarāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? aṇvapi hi subhūte cittamanupalabdham | tato niṡprapañcāni tāni cittāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmanuttarāṇi cittānya- nuttarāṇi cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmasamāhitāni cittānyasamāhitāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmasamāhitāni cittānyasamāhitāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? asamasamāni hi subhūte tāni cittāni asamavahitāni, evamasamā- hitāni tāni cittāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmasamāhitāni cittānyasamāhitāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ samāhitāni cittāni samāhitāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ samāhitāni cittāni samāhitāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? samasamāni hi subhūte tāni cittāni samavahitāni | evaṃ samāhitāni cittānyākāśasamāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ samāhitāni cittāni samāhitāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmavimuktāni cittānyavimuktāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmavimuktāni cittānyavimuktāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? svabhāvavimuktāni subhūte tāni cittāni abhāvasvabhāvāni | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmavimuktāni cittānya- vimuktāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vimuktāni cittāni vimuktāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vimuktāni cittāni vimuktāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? cittaṃ hi subhūte tathāgatena na atītamupalabdhaṃ na anāgatam, na pratyutpannamupalabdham, asattvāccittasya | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāṃ vimuktāni cittāni vimuktāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmadrśyāni cittānyadrśyāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāra- @133 mitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmadrśyāni cittānyadrśyāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti ? asattvātsubhūte adrśyaṃ taccittam | abhūtatvādavijñeyam, apariniṡpattito- 'grāhyaṃ prajñācakṡuṡā divyena cakṡuṡā | kuta: punarmāṃsacakṡuṡā ? sarveṡāmanavabhāsagatatvāt | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāṃ sattvānāmadrśyāni cittānya- drśyāni cittānīti yathābhūtaṃ prajānāti | evaṃ hi subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāsaṃkhyeyānāṃ parasattvānāṃ parapudgalānāmunmiñjitanimiñjitāni yathābhūtaṃ prajānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyāṇāṃ parasattvānāṃ parapudgalānāmunmiñjitanimiñjitāni yathābhūtaṃ prajānāti ? sarvāṇi tāni subhūte rūpaniśritāni utpadyamānānyutpadyante iti yathābhūtaṃ prajānāti | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | sarvāṇi tāni vijñānaniśritāni utpadya- mānānyutpadyante iti yathābhūtaṃ prajānāti | tatra subhūte kathaṃ tathāgatena tānyunmiñjita- nimiñjitāni rūpaniśritāni vijñātāni bhavanti ? evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: ? kathaṃ tathāgatena tānyunmiñjitanimiñjitāni vijñānaniśritāni vijñātāni bhavanti ? bhavati tathāgata: paraṃ maraṇāditi rūpagatametat | na bhavati tathāgata: paraṃ maraṇāditi rūpagatametat | bhavati ca na bhavati ca tathāgata: paraṃ maraṇāditi rūpagatametat | naiva bhavati na na bhavati tathāgata: paraṃ maraṇāditi rūpagatametat | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | bhavati tathāgata: paraṃ maraṇāditi vijñānagatametat | na bhavati tathāgata: paraṃ maraṇāditi vijñānagatametat | bhavati ca na bhavati ca tathāgata: paraṃ maraṇāditi vijñānagatametat | naiva bhavati na na bhavati tathāgata: paraṃ maraṇāditi vijñānagatametat | śāśvata ātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | aśāśvata ātmā avalokaśca idaṃmeva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | śāśvataśca aśāśvata ātmāvalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | naiva śāśvato nāśāśvata ātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | śāśvata ātmāvalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | aśāśvata ātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | śāśvataścāśāśvata ātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | naiva śāśvato nāśāśvata ātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | antavānātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | anantavānātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | antavāṃśca anantavāṃścātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | naivāntavān nānantavā- nātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | anta- vānātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | anantavānātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | antavāṃśca anantavāṃścātmā avalokaśca idameva @134 satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat |naivāntavān nānantavānātmā avalokaśca idameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | sa jīvastaccharīramidameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat | anyo jīvo'nyaccarīramidameva satyaṃ mohamanyaditi rūpagatametat|evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | sa jīvastaccharīramidameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | anyo jīvo'nyaccharīramidameva satyaṃ mohamanyaditi vijñānagatametat | evaṃ hi subhūte tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ parasattvānāṃ parapudgalānāṃ tānyunmiñjita- nimiñjitāni rūpaniśritāni vijñātāni bhavanti | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | tānyunmiñjita- nimiñjitāni vijñānaniśritāni vijñātāni bhavanti || punaraparaṃ subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmamasaṃkhyeyānāṃ parasattvānāṃ parapudgalānāṃ tānyunmiñjitanimiñjitāni yathābhūtaṃ prajānāti | iha subhūte tathāgato rūpaṃ jānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgato rūpaṃ jānāti ? tathā subhūte tathāgato rūpaṃ jānāti, yathā tathatā | evaṃ hi subhūte tathāgato rūpaṃ jānāti | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | iha subhūte tathāgato vijñānaṃ jānāti | kathaṃ ca subhūte tathāgato vijñānaṃ jānāti ? tathā subhūte tathāgato vijñānaṃ jānāti, yathā tathatā | evaṃ hi subhūte tathāgato vijñānaṃ jānāti | evaṃ hi subhūte tathāgata imāṃ prajñāpāramitāmāgamya aprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ parasattvānāṃ parapudgalānāṃ tānyunmiñjitanimiñjitāni yathābhūtaṃ prajānāti | evaṃ hi subhūte tathāgatastathāgatatathatayā ca skandhatathatayā ca unmiñjitanimiñjitatathatayā ca tathatāṃ prajñapayati | yaiva ca subhūte skandhatathatā, saiva lokasyāpi tathatā | tatkasya heto: ? uktaṃ hyetatsubhūte tathāgatena-pañca skandhā loka iti saṃjñātā: iti | tasmāttarhi subhūte yā skandhatathatā, sā lokatathatā | yā lokatathatā, sā sarvadharmatathatā | yā sarvadharmatathatā, sā srota āpattiphalatathatā | yā srota āpattiphalatathatā, sā sakrdāgāmiphalatathatā | yā sakrdāgāmiphalatathatā, sā anāgāmi- phalatathatā | yā anāgāmiphalatathatā, sā arhattvaphalatathatā | yā arhattvaphalatathatā, sā pratyekabuddhatvatathatā | yā pratyekabuddhatvatathatā, sā tathāgatatathatā | iti hi tathāgatatathatā ca skandhatathatā ca sarvadharmatathatā ca sarvāryaśrāvakapratyekabuddhatathatā ca ekaivaiṡā tathatā anekabhāvābhāvāpagatā anekatvādanānātvādakṡayatvādavikāratvādadvayatvāda dvaidhīkāratvāt | eva- meṡā subhūte tathatā tathāgatena prajñāpāramitāmāgamya abhisaṃbuddhā | evaṃ hi subhūte prajñāpāra- mitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī | evaṃ hi subhūte tathā- gato'sya lokasya lokaṃ saṃdarśayati | evaṃ cāsya lokasya darśanaṃ bhavati-evaṃ hi subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ mātā jananī janayitrī | evaṃ hi subhūte tathāgatastathatāmabhisaṃbudhya lokasya tathatāṃ jānāti, avitathatāṃ jānāti, ananyatathatāṃ jānāti | evaṃ ca subhūte tathāgatastathatāmabhisaṃbuddha: saṃstathāgata ityucyate || @135 sthavira: subhūtirāha-gambhīrā bhagavaṃstathatā | ato bhagavaṃstathatāto buddhānāṃ bhagavatāṃ bodhi: prabhāvyate prakāśyate | ko'tra bhagavan anyo'dhimokṡyate'vinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo'rhan vā paripūrṇasaṃkalpo drṡṭisaṃpanno vā pudgala: ? tathā hi bhagavan imāni sthānāni paramagambhīrāṇi tathāgatenābhisaṃbudhya ākhyātāni | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | paramagambhīrāṇīmāni sthānāni tathāgatenābhi- saṃbudhya ākhyātāni | tathā hi subhūte akṡayaiṡā tathatā, yā tathāgatenābhisaṃbuddhā, abhisaṃbudhya akṡayākṡayaivākhyātā || atha khalu śakradevendrapramukhā: kāmāvacarā rūpāvarāśca devaputrā brahmakāyikānāṃ ca viṃśatidevaputrasahasrāṇi yena bhagavāṃstenopasaṃkramya bhagavata: pādau śirasābhivandya ekānte tasthu: | ekāntasthitāśca te kāmāvacarā rūpāvacarāśca devaputrā bhagavantametadavocan- gambhīrā bhagavan dharmā: prakāśyante | kathaṃ bhagavan atra lakṡaṇāni sthāpyante ? bhagavānāha- śūnyamiti devaputrā atra lakṡaṇāni sthāpyante | ānimittamiti apraṇihitamiti devaputrā atra lakṡaṇāni sthāpyante | anabhisaṃskāra iti anutpāda iti anirodha iti asaṃkleśa iti avyavadānamiti abhāva iti nirvāṇamiti dharmadhāturiti tathateti devaputrā atra lakṡaṇāni sthāpyante | tatkasya heto: ? aniśritāni hi devaputrā etāni lakṡaṇāni | ākāśasadrśāni hi devaputrā etāni lakṡaṇāni | naitāni lakṡaṇāni tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena sthāpitāni | naitāni lakṡaṇāni rūpasaṃkhyātāni | evaṃ na vedanāsaṃjñā- saṃskāravijñānasaṃkhyātāni | naitāni lakṡaṇāni rūpaniśritāni, na vedanāsaṃjñāsaṃskāra- vijñānaniśritāni | naitāni lakṡaṇāni devairvā nāgairvā manuṡyairvā ama{1. ##W om##. amanuṡyairvā.} nuṡyairvā sthāpitāni | naitāni lakṡaṇāni sadevamānuṡāsureṇa lokena śakyāni cālayitum | tatkasya heto: ? sadevamānuṡāsuro'pi hi loka etallakṡaṇa eva | nāpyetāni lakṡaṇāni kenāpi hastena sthāpitāni | yo devaputrā evaṃ vadet-idamākāśaṃ kenāpi sthāpitamiti, api nu sa devaputrā: samyagvadan vadet ? evamukte kāmāvacarā rūpāvarāśca devaputrā bhagavantametadavo- can-na bhagavan ākāśaṃ kenacitsthāpitam | tatkasya heto: ? asaṃskrtatvādbhagavan ākāśasya nākāśaṃ kenacitsthāpitam || atha khalu bhagavāṃstān kāmāvacarān rūpāvarāṃśca devaputrānāmantrayate sma-evametaddeva- putrā: | utpādādvā tathāgatānāmanutpādādvā tathaivaitā{2.##W## tāni ##for## etāni.}ni lakṡaṇāni sthitāni | tatkasya heto: ? yathaitāni hi sthitāni, tathābhūtāni tathāgatenābhisaṃbudhya ākhyātāni | tasmāddeva- putrāstathāgatastathāgata ityucyate || @136 atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-gambhīrāṇi bhagavan imāni lakṡaṇāni tathāgatenābhisaṃbuddhāni | tathāgatānāṃ cāsaṅgajñānaṃ yaduta prajñāpāramitā | asaṅgajñānāya prajñāpāramitā tathāgatānāṃ gocara: | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evameta- tsubhūte, evametat | evaṃ hi subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī | yathā subhūte tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā imaṃ dharmaṃ prajñāpāramitāmupa- niśritya viharanti, tathaivaite dharmā: sadā sthitā:, asthānatastathāgatairabhisaṃbuddhā: | ataste dharmamevopaniśritya viharanti, dharmaṃ satkurvanti gurukurvanti mānayanti pūjayantyarcayantyapacāyanti | prajñāpāramitaivaiṡā subhūte dharmāṇāṃ dharmateti tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: prajñāpāramitāṃ satkurvanti gurukurvanti mānayanti pūjayantyarcayantyapacāyanti | tatkasya heto: ? ato hi subhūte prajñāpāramitātastathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ sarvajñatāyā: prabhāvanā bhavati | krtajñā: krtavedinaśca tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: | yatkhalu subhūte samyagvadanto vadeyu:-krtajña: krtavedīti, tattathāgataṃ hi te samyagvadanto vadanti-krtajña: krtavedīti | yatkhalu subhūte tathāgato'rhan samyaksaṃbuddho yena yena yānenāgata:, yayā yayā pratipadā anuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃbuddha:, tathāgatastadeva yānaṃ tāmeva pratipadamanugrhṇīte anuparipālayati, tayaiva krtajñatayā krtaveditayā | iyaṃ subhūte tathāgatasya krtajñatā krtaveditā draṡṭavyā | punaraparaṃ subhūte tathāgatena sarvadharmā akrtā akrtā ityabhisaṃbuddhā:, avikrtā avikrtā ityabhisaṃbuddhā:, buddhā:, anabhisaṃskrtā anabhisaṃskrtā ityabhisaṃbuddhā: | iyamapi subhūte tathāgatasya krtajñatā krtaveditā draṡṭavyā | prajñāpāramitāṃ hyāgamya subhūte tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya evaṃ sarvadharmeṡu jñānaṃ pravrttam | anenāpi subhūte paryāyeṇa prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samya- ksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yadā bhagavan sarvadharmā ajānakā apaśyakā:, tadā kathaṃ bhagavan prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sādhu sādhu subhūte, yastvaṃ tathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhametamarthaṃ paripraśnīkartavyaṃ manyase | subhūtirevamāha-sarvadharmā ajānakā apaśyakā iti | evametatsubhūte, evametat | sarvadharmā ajānakā apaśyakā: | kathaṃ subhūte sarvadharmā ajānakā apaśyakā: ? sarvadharmā hi subhūte śūnyā: | sarvadharmā hi subhūte aniśritā: | evaṃ hi subhūte sarvadharmā ajānakā apaśyakā: | evamete subhūte sarvadharmā: prajñāpāramitāmāgamya tathāgatairabhisaṃbuddhā: evamapi subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī rūpasyādrṡṭatvāt | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇāṃ vijñānasyādrṡṭatvātsaṃdarśayitrī | evaṃ hi subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃ- buddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī bhavati || @137 subhūtirāha-kathaṃ bhagavan rūpasyādrṡṭatā bhavati ? kathaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām ? kathaṃ bhagavan vijñānasyādrṡṭatā bhavati ? bhagavānāha-yadi subhūte na rūpārambaṇaṃ vijñānamutpadyate, evaṃ rūpasyādrṡṭatā bhavati | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | yadi subhūte na vijñānārambaṇaṃ vijñānamutpadyate, evaṃ vijñānasyādrṡṭatā bhavati | yā ca subhūte rūpasyādrṡṭatā, yā ca vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām, yā ca subhūte vijñānasyādrṡṭatā, saiva lokasya drṡṭatā bhavati | evaṃ hi subhūte lokastathāgatena drṡṭo bhavati | evaṃ hi subhūte prajñāpāramitā tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmasya lokasya saṃdarśayitrī | kathaṃ ca subhūte prajñāpāramitā lokaṃ saṃdarśayati ? iti loka: śūnya iti lokaṃ sūcayati, evaṃ prajñāpayati, evaṃ lokaṃ saṃdarśayati | iti loko'cintya iti, loka: śānta iti, loko vivikta iti lokaviśuddhyā lokaṃ sūcayati | evaṃ lokaṃ prajñāpayati, evaṃ saṃdarśayatīti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ lokasaṃdarśanaparivarto nāma dvādaśa: || @138 13 acintyaparivartastrayodaśa: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | mahākrtyena bateyaṃ bhagavan prajñāpāramitā pratyupasthitā | acintyakrtyenātulyakrtyenāprameyakrtye- nāsaṃkhyeyakrtyenāsamasamakrtyena bateyaṃ bhagavan prajñāpāramitā pratyupasthitā | bhagavānāha- evametatsubhūte, evametat | mahākrtyeneyaṃ subhūte prajñāpāramitā pratyupasthitā | acintyakrtye- nātulyakrtyenāprameyakrtyenāsaṃkhyeyakrtyenāsamasamakrtyeneyaṃ subhūte prajñāpāramitā pratyutpasthitā | kathaṃ ca subhūte acintyakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā ? acintyaṃ hi subhūte tathā- gatatvaṃ buddhatvaṃ svayaṃbhūtvaṃ sarvajñatvam | evaṃ hi subhūte acintyakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā | na hīdaṃ śakyaṃ cittena cintayitum | tatkasya heto: ? na hi cittaṃ vā cetanā vā caitasiko vā atra dharma: pravartate | kathaṃ ca subhūte atulyakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā ? na śakyaṃ subhūte tathāgatatvaṃ buddhatvaṃ svayaṃbhūtvaṃ sarvajñatvaṃ cintayituṃ vā tulayituṃ vā | evaṃ hi subhūte atulyakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā | kathaṃ ca subhūte aprameya- krtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā ? aprameyaṃ hi subhūte tathāgatatvaṃ buddhatvaṃ svayaṃbhūtvaṃ sarvajñatvam | evaṃ hi subhūte aprameyakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā | kathaṃ ca subhūte asaṃkhyeyakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā ? asaṃkhyeyaṃ hi subhūte tathāgatatvaṃ buddhatvaṃ svayaṃbhūtvaṃ sarvajñatvam | evaṃ hi subhūte asaṃkhyeyakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā | kathaṃ ca subhūte asamasamakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā ? nāsti subhūte tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya svayaṃbhuva: sarvajñasya sama:, kuta: punaruttara: ? evaṃ hi subhūte asamasamakrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā || sthavira: subhūtirāha-kiṃ punarbhagavaṃstathāgatatvamevācintyamatulyama prameyamasaṃkhyeyamasama- samam ? evaṃ buddhatvameva svayaṃbhūtvameva sarvajñatvameva atulyamaprameyamasaṃkhyeyamasamasamam, utāho rūpamapyacintyamatulyamaprameyamasaṃkhyeyamasamasamam ? evaṃ vedanāpi saṃjñāpi saṃskārā api ? vijñānamapyacintyamatulyamaprameyamasaṃkhyeyamasamasamam, utāho sarvadharmā apyacintyā atulyā aprameyā asaṃkhyeyā asamasamā: ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evameta- tsubhūte, evametat | rūpamapi subhūte acintyamatulyamaprameyamasaṃkhyeyamasamasamam | evaṃ vedanāpi saṃjñāpi saṃskārā api | vijñānamapi subhūte acintyamatulyamaprameyamasaṃkhyeyamasabhasamam | evaṃ sarvadharmā api subhūte acintyā atulyā aprameyā asaṃkhyeyā asamasamā: | tatkasya heto: ? rūpasya hi subhūte yā dharmatā, na tatra cittaṃ na cetanā na caitasikā dharmā na tulanā | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | vijñānasya hi subhūte yā dharmatā, na tatra cittaṃ na cetanā na caitasikā dharmā na tulanā | sarvadharmāṇāṃ hi subhūte yā dharmatā, na tatra cittaṃ na cetanā na caitasikā dharmā na tulanā | evaṃ hi subhūte rūpamapyacintyamatulyam | evaṃ vedanāpi saṃjñāpi saṃskārā api | vijñānamapyacintyamatulyam | evaṃ sarvadharmā apyacintyā atulyā: | rūpamapi @139 subhūte aprameyam | evaṃ vedanāpi saṃjñāpi saṃskārā api | vijñānamapi subhūte aprameyam, sarvadharmā api subhūte aprameyā: | tatkasya heto: ? rūpasya hi subhūte pramāṇaṃ na prajñāyate | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | vijñānasya hi subhūte pramāṇaṃ na prajñāyate | sarvadharmāṇā- mapi hi subhūte pramāṇaṃ na prajñāyate | kena kāraṇena subhūte rūpasya pramāṇaṃ na prajñāyate ? kena kāraṇena vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām ? kena kāraṇena subhūte vijñānasya pramāṇaṃ na prajñāyate ? kena kāraṇena subhūte sarvadharmāṇāmapi pramāṇaṃ na prajñāyate ? rūpasya hi subhūte pramāṇaṃ na vidyate | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | vijñānasya hi subhūte pramāṇaṃ na vidyate | sarvadharmāṇāmapi hi subhūte pramāṇaṃ na vidyate | kena kāraṇena subhūte rūpasya pramāṇaṃ na vidyate ? evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām ? kena kāraṇena subhūte vijñānasya pramāṇaṃ na vidyate ? kena kāraṇena subhūte sarvadharmāṇāmapi pramāṇaṃ na vidyate ? apramāṇatvātsubhūte sarva- dharmāṇām | rūpamapi subhūte asaṃkhyeyam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānamapi subhūte asaṃkhyeyam | sarvadharmā api subhūte asaṃkhyeyā:, gaṇanāsamatikrāntatvāt | rūpamapi subhūte asamasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānamapi subhūte asamasamam | evaṃ sarvadharmā api subhūte asamasamā:, ākāśasamatvātsubhūte sarvadharmāṇām | tatkiṃ manyase subhūte api tu astyākāśasya samo vā gaṇanā vā pramāṇaṃ vā tulyaṃ vā cittaṃ vā caitasikā vā dharmā: ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evameva subhūte anena paryāyeṇa sarvadharmā api acintyā atulyā aprameyā asaṃkhyeyā asamasamā: | ete ca subhūte tathāgatadharmā acintyā- ścittoparamatvāt, atulyāstulanāsamatikrāntatvāt | acintyā atulyā iti subhūte vijñāna- gatasyaitaddharmasyādhivacanam | evamaprameyā asaṃkhyeyā asamasamā iti subhūte samasaṃkhyāpramāṇo- paramatvādaprameyā asaṃkhyeyā asamasamāstathāgatadharmā: | ākāśasamāsaṃkhyeyāprameyatayā asamasamā asaṃkhyeyā aprameyā ete dharmā: | ākāśatulyatayā atulyā asamavahitā bateme dharmā: | tasmātsubhūte atulyā ete dharmā ucyante | ākāśācintyatayā acintyā ete dharmā: | ākāśātulyatayā atulyā ete dharmā: | ākāśāprameyatayā aprameyā ete dharmā: | ākāśā- saṃkhyeyatayā asaṃkhyeyā ete dharmā: | ākāśāsamasamatayā asamasamā ete dharmā: | asyāṃ khalu punaracintyatāyāmatulyatāyāmaprameyatāyāmasaṃkhyeya tāyāmasamasamatāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ pañcānāṃ bhikṡuśatānāmanupādāya āsravebhyaścittāni vimuktāni, viṃśateśca bhikṡuṇīśatānāmanupādāya āsravebhyaścittāni vimuktāni, ṡaṡṭeścopāsakaśatānāṃ virajo vigatamalaṃ dharmeṡu dharmacakṡu- rviśuddham, triṃśateścopāsikānāṃ virajo vigatamalaṃ dharmeṡu dharmacakṡurviśuddham, viṃśatyā ca virśuddham, triṃśateścopāsikānāṃ virajo vigatamalaṃ dharmeṡu dharmacakṡurviśuddham, viṃśatyā ca bodhisattvairanutpattikeṡu dharmeṡu kṡānti: pratilabdhābhūt | te ca bhagavatā ihaiva bhadrakalpe vyākrtā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | ye'pi te upāsakā upāsikāśca yeṡāṃ virajo vigatamalaṃ dharmeṡu dharmacakṡurviśuddham, te'pi bhagavatā vyākrtā: | teṡāmapyanupādāyāsravebhyaścittaṃ vimokṡyate || @140 atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | mahākrtyena bateyaṃ bhagavan prajñāpāramitā pratyupasthitā | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimeta- davocat-evametatsubhūte, evametat | gambhīrā subhūte prajñāpāramitā | mahākrtyeneyaṃ subhūte prajñāpāramitā pratyupasthitā | tatkasya heto: ? atra hi subhūte sarvajñatā samāyuktā, atra pratyekabuddhabhūmi: samāyuktā, atra sarvaśrāvakabhūmi: samāyuktā | tadyathāpi nāma subhūte rājña: kṡatriyasya mūrdhābhiṡiktasya janapadasthāmavīryaprāptasya yāni tāni rājakrtyāni, yāni ca nagarakrtyāni, yāni ca janapadakrtyāni, sarvāṇi tāni amātyasamāyuktāni bhavanti | alpotsukastato rājā bhavatyapahrtabhāra: | evameva subhūte ye kecidbuddhadharmā vā pratyekabuddhadharmā vā śrāvakadharmā vā, sarve te prajñāpāramitāsamāyuktā: | prajñāpāramitā tatra krtyaṃ karoti | anena subhūte paryāyeṇa mahākrtyeneyaṃ prajñāpāramitā pratyupasthitā rūpasyāparigrahāya anabhi- niveśāya | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | vijñānasyāparigrahāya anabhiniveśāya, srota āpattiphalasyāparigrahāyānabhiniveśāya, evaṃ sakrdāgāmiphalasyānāgāmiphalasyārhattva- phalasyāparigrahāyānabhiniveṡāya, pratyekabodheraparigrahāyānabhiniveśāya, sarvajñatāyā apari- grahāyānabhiniveśāya prajñāpāramitā pratyupasthitā || subhūtirāha-kathaṃ bhagavan sarvajñatāyā aparigrahāyānabhiniveśāya prajñāpāramitā pratyupasthitā ? bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte samanupaśyasi tvamarhattvaṃ yatra parigrahaṃ vā abhiniveśaṃ vā kuryā: ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | nāhaṃ bhagavaṃstaṃ dharmaṃ samanupaśyāmi yaṃ parigrhṇīyāmabhiniveśeyaṃ vā arhattvamiti | bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | ahamapi subhūte tathāgatatvaṃ na samanupaśyāmi | so'haṃ subhūte tathāgatatvamasamanupaśyan na parigrhṇāmi nābhiniveśe | tasmāttarhi subhūte sarvajñatāpyaparigrahā anabhiniveśā | subhūtirāha-sarvajñatāpi bhagavan aparigrahā anabhiniveśeti ? mā bhagavan navayānasaṃprasthitā: parīttakuśalamūlā bodhisattvā mahāsattvā imaṃ nirdeśaṃ śrutvā uttrasiṡu: saṃtrasiṡu: saṃtrāsamāpatsyante | api tu khalu punarbhagavan ye bodhisattvā mahāsattvā hetusaṃpannā: pūrvajinakrtādhikārā dīrgharātrāvaropita- kuśalamūlā bhaviṡyanti, ta imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā adhimokṡyanti | bhagavānāha- evametatsubhūte, evametat || atha khalu te kāmāvacarā rūpāvarāśca devaputrā bhagavantametadavocan-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā, durdrśā duranubodhā | pūrvajinakrtādhikārā dīrgharātrāvaropitakuśalamūlāste bhagavan sattvā bhaviṡyanti, ya enāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāmadhimokṡyanti | sacedbhagavaṃstrisāhasra- mahāsāhasre lokadhātau ye sattvā:, te sarve śraddhānusāribhūmau kalpaṃ vā kalpāvaśeṡaṃ vā careyu:, yaśceha gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāmekadivasamapi kṡāntiṃ rocayedgaveṡeta cintayettulaye- dupaparīkṡeta upanidhyāyet, ayameva bhagavaṃstebhya: śreyān | evamukte bhagavāṃstān kāmāva- @141 carān rūpāvacarāṃśca devaputrānāmantrayāmāsa-yadi devaputrā: kaścideva kulaputro vā kula- duhitā vā imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śrṇuyāt, yāvadasya devaputrā: kṡiprataraṃ nirvāṇaṃ pratikāṅkṡitavyam, na tveva teṡāṃ śraddhānusāribhūmau kalpaṃ vā kalpāvaśeṡaṃ vā caratām | atha khalu te kāmāvacarā rūpāvacarāśca devaputrā bhagavantametadavocan-mahāpāramiteyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramitā | ityuktvā bhagavata: pādau śirasā abhivandya bhagavantaṃ tri: pradakṡiṇīkrtya bhagavato'ntikād gamiṡyāma ityārocya prakrāntā: | te'vidūraṃ gatvā antarhitā: | kāmāvacarāśca devaputrā: kāmadhātau prātiṡṭhanta, rūpāvacarāśca devaputrā brahmaloke prātiṡṭhanteti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmacintyaparivarto nāma trayodaśa: || @142 14 aupamyaparivartaścaturdaśa: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yo bhagavan bodhisattvo mahāsattva: sahasravaṇenaiva asyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāmadhimucyate nāvalīyate na saṃlīyate nāvatiṡṭhate na dhandhāyati na vicikitsati na kāṅkṡati, abhinandati ca prajñāpāramitām, sa bhagavan kutaścyutvā kutropapanna: ? bhagavānāha-ya: subhūte bodhisattvo mahāsattva: sahasravaṇenaiva asyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāmadhimokṡyate nāvaleṡyate na saṃleṡyate nāvasthāsyate na dhandhāyiṡyati na vicikitsiṡyati na kāṅkṡiṡyati, abhinandiṡyati ca darśanaṃ śravaṇaṃ ca, dhārayiṡyati bhāvayiṡyatyenāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitām, prajñāpāramitāpratisaṃyuktāṃśca manasikārānna vihā- syati, na viprṡṭhīkariṡyati mānasam, chandaṃ janayiṡyatyudgrahītuṃ dhārayituṃ vācayituṃ paryavāptuṃ pravartayitum, kariṡyatyanubandham, anugamiṡyati dharmabhāṇakaṃ notsrakṡyati | tadyathāpi nāma subhūte taruṇavatsā gaurnotsrjati vatsam, evameva subhūte yo bodhisattvo mahāsattva enāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā tāvanna prahāsyati dharmabhāṇakaṃ yāvadasyeyaṃ prajñāpāramitā kāyagatā vā bhaviṡyati pustakagatā vā, ayaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattvo manuṡyebhya eva cyuto manuṡyeṡvevopapanna: || subhūtirāha-syādbhagavan etaireva guṇai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'nyebhyo buddhakṡetrebhyaścyuta ihopapanna: ? bhagavānāha-syātsubhūte bodhisattvo mahāsattvo'nyebhyo buddha- kṡetrebhyo'nyān buddhān bhagavata: paryupāsya pariprcchya paripraśnīkrtya tebhyaścyuta ihopapanna:, etaireva guṇai: samanvāgato veditavya: | punaraparaṃ subhūte yo bodhisattvo mahāsattvastuṡitebhyo devebhyaścayuta ihopapanna:, so'pyetaireva guṇai: samanvāgato veditavya: | yena maitreyo bodhisattvo mahāsattva: paryupāsita: pariprṡṭa: pariprcchita: paripraśnīkrta: imāṃ prajñāpāramitāmārabhya, so'pyetaireva guṇai: samanvāgato veditavya: | yena khalu puna: subhūte bodhisattvena mahāsattvena pūrvāntata iyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā śrutāṃ, na tu pariprṡṭā bhavet, na pariprcchitā na pari- praśnīkrtā, tasya punarapi manuṡyeṡvevopapannasya asyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ bhavati kāṅkṡāyitatvam, bhavati dhandhāyitatvam, bhavati cittasyāvalīnatā, veditavyameta- tsubhūte, ayaṃ bodhisattva: pūrvāntato'pyapariprcchakajātīyo'bhūt | tatkasya heto: ? tathā hi asyāṃ asyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ bhavati kāṅkṡāyitatvam, bhavati dhandhāyitatvam, bhavati cittasyāvalīnateti || punaraparaṃ subhūte yena bodhisattvena mahāsattveneyaṃ gambhīrā prajñāpāramitā pūrvāntato'pi śrutā bhavati, paryupāsitā pariprṡṭā pariprcchitā paripraśnīkrtā ca bhavati, ekaṃ vā dinaṃ dve vā trīṇi vā catvāri vā pañca vā dināni, tasya tāvatkālikī śraddhā bhavati, saṃhriyate ca, punarevāsaṃhāryā ca bhavati pariprcchayā | tatkasya heto: ? evaṃ hyetatsubhūte bhavati-yena pūrvaṃ na saṃpariprṡṭā bhavatīyaṃ prajñāpāramitā, na saṃpariprcchitā, @143 na saṃparipraśnīkrtā, na cānuvartitā bhavati, tasya kaṃcitkālaṃ chando'nuvartate asyāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ śravaṇāya, kaṃcitkālaṃ chando na bhavati | sa punarevo- tkṡipyate'vasīdati | tasya calācalā buddhirbhavati | tūlapicūpamaśca sa bhavati | so'yaṃ bodhisattvo'cirayānasaṃprasthito veditavya: | navena yānenāgata: sa bodhisattvastāṃ śraddhāṃ taṃ prasādaṃ taṃ chandaṃ prahāsyati, yadutaināṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ nānugrahīṡyati nānuvartiṡyate, nānuparivārayiṡyati | tasya dvayorbhūmyoranyatarā bhūmi: pratikāṅkṡitavyā-śrāvakabhīmirvā pratyekabuddhabhūmirvā | tadyathāpi nāma subhūte mahāsamudragatāyāṃ nāvi bhinnāyāṃ ye tatra kāṡṭhaṃ vā na grhṇanti phalakaṃ vā, mrtaśarīraṃ vā nādhyālambante, veditavyametat-aprāptā evaite pāramudake kālaṃ kariṡyantīti | ye khalu puna: subhūte mahāsamudragatāyāṃ nāvi bhinnāyāṃ tatra kāṡṭhaṃ vā grhṇanti phalakaṃ vā, mrtaśarīraṃ vā adhyālambante, veditavyametatsubhūte-naite udake kālaṃ kariṡyanti, svastinā anantarāyeṇa pāramuttariṡyanti, akṡatāścānupahatāśca sthale sthāsyantīti | evameva subhūte yo bodhisattva: śraddhāmātrakeṇa prasādamātrakeṇa premamātrakeṇa chandamātrakeṇa samanvāgata: sa ca prajñāpāramitāṃ nādhyālambate, veditavyametatsubhūte antaraivaiṡa vyadhvani vyavasādamāpatsyate, aprāpta eva sarvajñatāṃ śrāvakatve pratyekabuddhatve vā sthāsyatīti | yeṡāṃ khalu puna: subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmasti śraddhā, asti kṡānti:, asti ruci:, asti chanda:, asti vīryam, astyapramāda:, astyadhimukti:, astyadhyāśaya:, asti tyāga:, asti gauravam, asti prīti:, asti prāmodyam, asti prasāda:, asti prema, astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum, te ca prajñāpāramitāmadhyālambante | evaṃ teṡāṃ sā śraddhā sā kṡānti: sā ruci: sa cchanda: tadvīryaṃ so'pramāda: sādhimukti: so'dhyāśaya: sa tyāga: tadgauravaṃ sā prīti: tatprāmodyaṃ sa prasāda: tatprema sā anikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃboddhum | te ca prajñāpāramitāṃ prāpya sarvajñatāyāṃ sthāsyanti | tadyathāpi nāma subhūte strī vā puruṡo vā aparipakvena ghaṭenodakaṃ parivahet, veditavyametatsubhūte-nāyaṃ ghaṭaściramanuvartsyate, kṡiprameva paribhetsyate, pravileṡyate iti | tatkasya heto: ? yathāpi nāma tadaparipakvatvāddhaṭasya, sa bhūmiparyavasāna eva bhaviṡyatīti | evameva subhūte kiṃcāpi bodhisattvasya asti śraddhā asti kṡānti: asti ruci: asti chanda: asti vīryam astyapramāda:, astyadhimukti: astyadhyāśaya: asti tyāga:, asti gauravam, asti prīti: asti prāmodyam, asti prasāda:, asti prema, astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum | sa ca prajñāpāramitayā upāyakauśalyena ca aparigrhīto bhavati, veditavyametatsubhūte ayaṃ bodhisattvo'ntarā vyadhvani vyavasādamāpatsyata iti | kaśca subhūte bodhisattvasyāntarā vyadhvani vyavasāda:-śrāvakabhūmirvā pratyekabuddhabhūmirvā ? tadyathāpi nāma subhūte strī vā puruṡo vā suparipakvena ghaṭana nadīto vā sarasto va taḍāgato vā udapānādvā tato'nyebhyo vā udakādhārebhya udakaṃ parivahet, tasya tadudakaṃ parivahato veditavyametatsubhūte svastinā @144 anantarāyeṇa ayaṃ ghaṭo grhaṃ gamiṡyatīti | tatkasya heto: ? yathāpi nāma suparipakvatvā- ddhaṭasya | evameva subhūte yasya bodhisattvasya asti śraddhā asti kṡānti: asti ruci: asti chanda:, asti vīryam, astyapramāda:, astyadhimukti: astyadhyāśaya:, asti tyāga:, asti gauravam, asti prīti: asti prāmodyam, asti prasāda:, asti prema, astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum | sa ca prajñāpāramitayā upāyakauśalyena ca parigrhīto bhavati | veditavyametatsubhūte nāyaṃ bodhisattvo mahāsattvo'ntarā vyadhvani vyavasādamāpatsyate | akṡato'nupahata: sarvajñatāyāṃ sthāsyatīti | tadyathāpi nāma subhūte duṡprajñajātīya: puruṡa: sāmudrikāṃ nāvamanākoṭitāmaparikarmakrtāṃ cirabandhanabaddhāmudake'vatārya samāropitabhāṇḍāṃ paripūrṇāṃ bhārārtāmabhirūḍha: syāt, veditavyametatsubhūte-evaṃdharmeyaṃ naurbhaviṡyati, yaduta udake'saṃtīrṇabhāṇḍaiva saṃsatsyatīti | tasyānyena bhāṇḍaṃ bhaviṡyati, anyena sā naurvipatsyate iti | evaṃ sa sārthavāho'nupāyakuśalo dauṡprajñena mahatā arthaviyogena samanvāgato bhaviṡyati, mahataśca ratnākarātparihīṇo bhaviṡyatīti | evameva subhūte kiṃcāpi bodhisattvasya asti śraddhā asti kṡānti:, asti ruci: asti chanda:, asti vīryam, astyapramāda:, astyadhi- mukti: astyadhyāśaya:, asti tyāga:, asti gauravam, asti prīti:, asti prāmodyam, asti prasāda:, asti prema, astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum, sa ca prajñāpāra- mitayā upāyakauśalyena ca virahito bhavati, veditavyametatsubhūte aprāpta evāyaṃ bodhisattva: sarvajñatāratnākaramantarā saṃsatsyati, vyavasādamāpatsyate, mahata: svārthātparihīṇo bhaviṡyati, mahataśca parārtharatnarāśe: parihīṇo bhaviṡyati, yaduta sarvajñatāmahārtharatnākarātparihīṇatvāditi | kā puna: subhūte bodhisattvasya antarā vyadhvani saṃsīdanā ? yaduta srāvakabhūmirvā pratyeka- buddhabhūmirvā | tadyathāpi nāma subhūte paṇḍitajātīya: sārthavāha: sāmudrikāṃ nāvaṃ subaddhāṃ bandhayitvā svākoṭitāmākoṭayitvā suparikarmakrtāṃ krtvā udake'vatārya bhāṇḍamāropya pūrṇāṃ krtvā samaṃ yojayitvā yuktena vātenābhipretāṃ diśamanupūrveṇa gacchet, tatastadyānamiti, vedita- vyametatsubhūte neyaṃ naurudake saṃsatsyati | gamiṡyatīyaṃ naustaṃ pradeśaṃ yatrānayā gantavyam | mahālābhena cāyaṃ sārthavāha: saṃyokṡyate yaduta laukikai ratnairiti | evameva subhūte yasya bodhisattvasya mahāsattvasya asti śraddhā asti kṡānti: asti ruci: chanda: asti vīryam, astyapramāda: astyadhimukti:, astyādhyāśaya:, asti tyāga:, asti gauravam, asti prīti: asti prāmodyam, asti prasāda:, asti prema, astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum, sa ca prajñā- pāramitayā parigrhīta upāyakauśalyena cāvirahito bhavati, veditavyametatsubhūte nāyaṃ bodhisattvo- mahāsattvo'ntarā vyadhvani saṃsatsyati, na vyavasādamāpatsyate, sthāsyatyayaṃ bodhisattvo mahāsattvo 'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? evaṃ hyetatsubhūte bhavati-yato'sya bodhisattvasya mahāsattvasya asti śraddhā, asti kṡānti:, asti ruci:, asti chanda:, asti vīryam, astyapramāda:, astyadhimukti:, astyadhyāśaya:, asti tyāga:, asti gauravam, asti @145 asti prīti:, asti prāmodyam, asti prasāda:, asti prema, astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum | ete cāsya dharmā: prajñāpāramitayā parigrhītā upāyakauśalyena cāvirahitā na śrāvakabhūmiṃ na pratyekabuddhabhūmiṃ vā pratipatsyante | api tu yena sarvajñatā, tenaite dharmā abhimukhā: saṃprasthitā:, tato'syā anuttarāyā: samyaksaṃbodherabhisaṃbodhāya bhaviṡyantīti | tadyathāpi nāma subhūte kaścideva puruṡo jīrṇo vrddho mahallaka: saviṃśativarṡaśatiko jātyā bhavet, tasya kaścideva śarīre vyādhirutpadyeta vātato vā pittato vā śleṡmato vā saṃnipātato vā | takiṃ manyase subhūte api nu sa puruṡo'parigrhīto mañcāduttiṡṭhet ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-sacetpuna: subhūte sa puruṡo mañcāduttiṡṭhet, atha ca punarna prati- balo'rdhakrośāntaramapi prakramitum | sa tayā jarayā tena ca vyādhinā kṡapito yadyapi mañcā- duttiṡṭhet, tathāpi punarapratibala: sa puruṡa: prakramaṇāya | evameva subhūte kiṃcāpi bodhi- sattvasya asti śraddhā, asti kṡānti:, asti ruci:, asti chanda:, asti vīryam, astya- pramāda:, astyadhimukti:, astyadhyāśaya:, asti tyāga:, asti gauravam, asti prīti:, asti prāmodyam, asti prema, astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum | sa ca prajñāpāramitayā aparigrhīta upāyakauśalyena ca virahito bhavati, kiṃcāpi saṃprasthito- 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum | atha ca puna: subhūte evaṃ veditavyam-ayaṃ bodhi- sattvo'ntarā vyadhvani saṃsatsyati, vyavasādamāpatsyate, yaduta śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā sthāsyatīti | tatkasya heto: ? yathāpi nāma prajñāpāramitayā aparigrhītatvādupāyakauśa- lyena ca virahitatvāt | tadyathāpi nāma subhūte sa eva puruṡo jīrṇo vrddho mahallaka: saviṃśativarṡaśatiko jātyā bhavet, tasya śarīre kaścideva vyādhirutpadyeta vātato vā pittato vā śleṡmato vā saṃnipātato vā, sa ca mañcāduttiṡṭhet | tamenaṃ dvau balavantau puruṡau vāmadakṡiṇāmyāṃ pārśvābhyāṃ svadhyālambitamadhyālambya suparigrhītaṃ parigrhya evaṃ vadetām- gaccha tvaṃ bho: puruṡa yenākāṅkṡasi yāvaccākāṅkṡasi gantum, anuparigrhītastvamāvābhyām, na tavāntarāmārge patanabhayaṃ bhaviṡyati, yāvanna tvaṃ tadadhiṡṭhānamanuprāpto bhaviṡyasi, yatra tvayā gantavyamiti | evameva subhūte yasya bodhisattvasya mahāsattvasya asti śraddhā, asti kṡānti:, asti ruci:, asti chanda:, asti vīryam, astyapramāda:, astyadhimukti:, astyadhyā- śaya:, asti tyāga:, asti gauravam, asti prīti:, asti prāmodyam, asti prasāda:, asti prema astyanikṡiptadhuratā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum, sa ca prajñāpāramitayā anuparigrhīto bhavati, upāyakauśalyasamanvāgataśca bhavati | veditavyametatsubhūte nāyaṃ bodhisattvo mahāsattvo'ntarā vyadhvani saṃsatsyati, na vyavasādamāpatsyate, pratibalo'yaṃ bodhisattvo mahāsattvastatsthānamanuprāptuṃ yadutānuttaraṃ samyaksaṃbodhisthānamiti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmaupamyaparivarto nāma caturdaśa: || @146 15 devaparivarta: pañcadaśa: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-ādikarmikeṇa bhagavan bodhisattvena mahāsattvena kathaṃ prajñāpāramitāyāṃ sthātavyaṃ kathaṃ śikṡitavyam ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūti- metadavocat-iha subhūte ādikarmikeṇa bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ śikṡitu- kāmena kalyāṇamitrāṇi sevitavyāni bhaktavyāni paryupāsitavyāni | yānyenaṃ prajñāpāramitāyāmava- vadiṡyanti anuśāsiṡyanti, yāni cāsmai prajñāpāramitāyā arthamupadekṡyanti, tānyeva cāsya subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya kalyāṇamitrāṇi veditavyāni | evaṃ cāsmai prajñāpāramitāyā arthamupa- dekṡyanti-ehi tvaṃ kulaputra dānapāramitāyāṃ yogamāpadyasva, evaṃ śīlapāramitāyāṃ kṡāntipāra- mitāyāṃ vīryapāramitāyāṃ dhyānapāramitāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyasva | yadyadeva tvaṃ kulaputra dānaṃ dadāsi, tatsarvamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmaya | mā ca tvaṃ kulaputra anuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ rūpata: parāmrkṡa:, evaṃ mā vedanāto mā saṃjñāto mā saṃskārebhya: | mā ca tvaṃ kulaputra anuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ vijñānata: parāmrkṡa: | tatkasya heto: ? aparāmrṡṭā hi kulaputra sarvajñatā | evaṃ yadyadeva tvaṃ kulaputra śīlaṃ rakṡasi...peyālaṃ...yadyadeva tvaṃ kulaputra kṡāntyā saṃpādayasi, yadyadeva tvaṃ kulaputra vīryamārabhase, yadyadeva tvaṃ kulaputra dhyānaṃ samāpadyase, yadyadeva tvaṃ kulaputra prajñāyāṃ parijayaṃ karoṡi, tatsarvamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmaya | mā ca tvaṃ kulaputra anuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ rūpata: parāmrkṡa: | evaṃ mā vedanāto mā saṃjñāto mā saṃskārebhya: | mā ca tvaṃ kulaputra anuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ vijñānata: parāmrkṡa: | tatkasya heto: ? aparāmrṡṭā hi kulaputra sarvajñatā | mā ca tvaṃ kulaputra śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā sprhāṃ kārṡīriti | evaṃ hi subhūte ādikarmiko bodhisattvo mahāsattvo'nupūrveṇa kalyāṇa- mitrai: prajñāpāramitāyāmavatārayitavya: || subhūtirāha-duṡkarakārakā bhagavan bodhisattvā mahāsattvā:, ye'nuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃboddhuṃ saṃprasthitā: | evaṃrūpaṃ dānamāgamya, evaṃrūpaṃ śīlam, evaṃrūpāṃ kṡāntim, evaṃrūpaṃ vīryam, evaṃrūpaṃ dhyānam, evaṃrūpāṃ prajñāmāgamya svādhīne'pi parinirvāṇe necchanti parinirvātum | api tu paramadu:khitaṃ sattvadhātumabhisamīkṡya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃboddhukāmā: saṃsārānnottrasyanti | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | duṡkarakārakā: subhūte bodhisattvā mahāsattvā: ye lokahitāya saṃprasthitā:, lokasukhāya lokānukampāyai saṃprasthitā:, lokasya trāṇaṃ bhaviṡyāma:, lokasya śaraṇaṃ bhaviṡyāma:, lokasya layanaṃ bhaviṡyāma:, lokasya parāyaṇaṃ bhaviṡyāma:, lokasya dvīpā bhaviṡyāma:, lokasyālokā bhaviṡyāma:, lokasya pariṇāyakā bhaviṡyāma:, anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya lokasya gatirbhaviṡyāma:, ityevaṃrūpamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau vīrya- mārabhante | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya trāṇaṃ bhavanti ? yāni tāni subhūte saṃsārāvacarāṇi du:khāni lokasya, tata enaṃ @147 trāyante, teṡāṃ du:khānāṃ prahāṇāya vyāyacchante, vīryamārabhante | evaṃ hi subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya trāṇaṃ bhavanti | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya śaraṇaṃ bhavanti ? ye subhūte sattvā jātidharmiṇo jarādharmiṇo vyādhidharmiṇo maraṇadharmiṇa: śokapari- devadu:khadaurmanasyopāyāsadharmiṇa: sattvā:, tān sarvān jātijarāvyādhimaraṇaśokaparidevadu:kha daurmanasyopāyāsebhya: parimocayanti | evaṃ hi subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya śaraṇaṃ bhavanti | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya layanaṃ bhavanti ? yatsubhūte tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: sattvebhyo'śleṡāya dharmaṃ deśayanti | evaṃ hi subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya layanaṃ bhavanti | subhūtirāha- kathaṃ bhagavan aśleṡo bhavati ? bhagavānāha-ya: subhūte rūpasyāsaṃbandha:, sa rūpasyāśleṡa: | yo rūpasyāśleṡa:, sa rūpasyāsaṃbandha: | yo rūpasyāsaṃbandha:, sa rūpasyānutpādo'nirodha: | yo rūpasyānutpādo'nirodha:, sa rūpasyāśleṡa: | yo rūpasyāśleṡa:, ayaṃ rūpasyāsaṃbandha:, ayaṃ rūpasyāśleṡa: | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | ya: subhūte vijñānasyāsaṃbandha:, sa vijñānasyāśleṡa: | yo vijñānasyāśleṡa:, sa vijñānasyāsaṃbandha: | yo vijñānasyāsaṃbandha:, sa vijñānasyānutpādo'nirodha: | yo vijñānasyānutpādo'nirodha:, sa vijñānasyāśleṡa: | yo vijñānasyāśleṡa: ayaṃ vijñānasyāsaṃbandha:, ayaṃ vijñānasyāśleṡa: | evaṃ hi subhūte sarvadharmā asaṃśliṡṭā asaṃbaddhā iti jñānadarśanādaśleṡo bhavati | evaṃ hi subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya layanaṃ bhavanti | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya parāyaṇaṃ bhavanti ? yatsubhūte rūpasya pāraṃ na tadrūpam | yathā ca subhūte pāraṃ tathā rūpam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | yatsubhūte vijñānasya pāraṃ na tadvijñānam | yathā ca subhūte pāraṃ tathā vijñānam | yathā ca subhūte rūpam, evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ pāraṃ tathā sarvadharmā: | subhūtirāha- yadi bhagavan yathā rūpam, evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: vijñānaṃ pāraṃ tathā sarvadharmā:, nanu bhagavan bodhisattvairmahāsattvairabhisaṃbuddhā eva bhavanti sarvadharmā: | tatkasya heto: ? na hyatra bhagavan kaścidvikalpa: | bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | yattatpāraṃ na tatra kaścidvi- kalpa: | avikalpatvātsubhūte bodhisattvairmahāsatvairabhisaṃbuddhā eva bhavanti sarvadharmā: | idamapi subhūte paramaduṡkaraṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānām, ya evaṃ ca sarvadharmānupanidhyāyanti, na ca sākṡātkurvanti, na cāvalīyante-evamasmābhirete dharmā abhisaṃboddhavyā:, evaṃ ca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya enān dharmān deśayiṡyāma: prakāśayiṡyāma ityupanidhyāyanti | evaṃ hi subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya parāyaṇaṃ bhavanti | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: @148 santo lokasya dvīpā bhavanti ? tadyathāpi nāma subhūte ye pradeśā udakaparicchinnā bhavanti nadīṡu vā mahodadhiṡu vā, te ucyante dvīpā iti | evameva subhūte pūrvāntāparāntaparicchinnaṃ rūpam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | evameva subhūte pūrvāntāparāntaparicchinnaṃ vijñānam | etena subhūte paricchedena sarvadharmā: pūrvāntāparāntaparicchinnā: | yaśca subhūte sarvadharmāṇāṃ pariccheda:, etacchāntam, etatpraṇītam, etatparinirvāṇam, etadyathāvat, etadaviparītam | evaṃ khalu subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya dvīpā bhavanti | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya ālokā bhavanti ? iha subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbuddhā: santo dīrgharātramavidyāṇḍakośapaṭalaparyavanaddhānāṃ sattvānāṃ tamobhibhūtānāṃ prajñayā avabhāsayanta: sarvājñānatamondhakāraṃ vidhunvanti | evaṃ khalu subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya ālokā bhavanti | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya pariṇāyakā bhavanti ? iha subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo rūpasya prakrtyanutpādānirodhāya dharmaṃ deśayanti | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | vijñānasya prakrtyanutpādānirodhāya dharmaṃ deśayanti | prthagjanadharmāṇāmapi prakrtyanutpādānirodhāya dharmaṃ deśayanti | śrāvakadharmāṇāmapi prakrtyanutpādānirodhāya dharmaṃ deśayanti | pratyekabuddhadharmāṇāmapi prakrtyanutpādānirodhāya dharmaṃ deśayanti | bodhisattvadharmāṇāmapi prakrtyanutpādānirodhāya dharmaṃ deśayanti | buddhadharmāṇāmapi prakrtyanutpādānirodhāya dharmaṃ deśayanti | sarvadharmāṇāmapi prakrtyanutpā- dānirodhāya dharmaṃ deśayanti | evaṃ khalu subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbuddhā: santo lokasya pariṇāyakā bhavanti | kathaṃ ca subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya gatirbhavanti ? iha subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya ākāśagatikaṃ rūpamiti dharmaṃ deśayanti | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | ākāśagatikaṃ vijñānamiti dharmaṃ deśayanti | evameva subhūte sarvadharmā ākāśa- gatikā anāgatikā agatikā ākāśasamā: | yathā ākāśamanāgatamagatamakrtamavikrta- manabhisaṃskrtamasthitamasaṃsthitamavyavasthitamanutpannamani ruddham, evameva subhūte sarvadharmā anāgatā agatā akrtā avikrtā anabhisaṃskrtā asthitā asaṃsthitā avyavasthitā anutpannā aniruddhā ākāśakalpatvādavikalpā: | tatkasya heto: ? yā subhūte rūpasya śūnyatā, na sā āgacchati vā gacchati vā | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | yā subhūte vijñānasya śūnyatā, na sā āgacchati vā gacchati vā | evameva subhūte yā sarvadharmāṇāṃ śūnyatā, na sā āgacchati vā gacchati vā | tatkasya heto: ? śūnyatāgatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | ānimittagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | apraṇi- hitagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | anabhisaṃskāragatikā hi @149 subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | anutpādagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | ajātigatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | abhāvagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | svapnagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | ātmagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | aparyantagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | śāntagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | nirvāṇagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | apratyuddhāragatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | anāgatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyati- vartante | agatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | acalagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | rūpagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānagatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | arhatpratyekabuddhatvānuttarasamyaksaṃbodhigatikā hi subhūte sarvadharmā: | te tāṃ gatiṃ na vyativartante | ataśca bodhisattvā mahāsattva anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbuddhā: santa ākāśagatikā: sarvadharmā iti dharmaṃ deśayanti | evaṃ khalu subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya gatirbhavanti || subhūtirāha-ke bhagavan imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāmājñāsyanti ? bhagavānāha-ye subhūte caritāvino bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti paurvakāṇāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmantike paripakvakuśalamūlā:, te subhūte bodhisattvā veditavyā: ye imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāmājñāsyanti | subhūtirāha-kiṃsvabhāvā bhagavaṃste bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti, ye imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāmājñāsyanti ? bhagavānāha-vainayikaviviktasvabhāvāste subhūte bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāmājñāsyanti || subhūtirāha-kiṃ bhagavan evaṃgatikā eva te bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti ? enāmeva gatimabhisaṃbudhya sattvānāmenāmeva gatiṃ deśayiṡyanti ? evaṃ te sattvānāṃ gatirbhaviṡyanti ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | evaṃgatikā eva te subhūte bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti | enāmeva gatimabhisaṃbudhya sattvānām enāmeva gatiṃ deśayiṡyanti | evaṃ te sattvānāṃ gatirbhaviṡyanti | evaṃ hi subhūte bodhisattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo'prameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ gatirbhaviṡyanti || subhūtirāha-duṡkarakārako bhagavan bodhisattvo mahāsattvo yenāyaṃ saṃnāha: saṃnaddha:- aprameyānasaṃkhyeyān sattvān parinirvāpayiṡyāmīti | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimeta- davocat-evametatsubhūte, evametat | duṡkarakāraka: sa subhūte bodhisattvo mahāsattvo yenāyaṃ saṃnāha: saṃnaddha:-aprameyānasaṃkhyeyān sattvān parinirvāpayiṡyāmīti | sa khalu punarayaṃ subhūte @150 saṃnāho bodhisattvasya mahāsattvasya mahāsaṃnāhasaṃnaddhasya na rūpasaṃbaddho na rūpasyārthāya saṃbaddha: | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | na vijñānasaṃbaddho na vijñānasyārthāya saṃbaddha: | na śrāvakabhūmi- saṃbaddho na śrāvakabhūmerarthāya saṃbaddha: | na pratyekabuddhabhūmisaṃbaddho na pratyeka[buddha]bhūmerarthāya saṃbaddha: | nāpi buddhabhūmisaṃbaddho nāpi buddhabhūmerarthāya saṃbaddha: | tatkasya heto: ? sarvadharmāsaṃnaddho batāyaṃ subhūte saṃnāho bodhisattvasya mahāsattvasya mahāsaṃnāhasaṃnaddhasya || subhūtirāha-asya bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya evaṃ mahāsaṃnāhasaṃnaddhasya evaṃ gambhīrārāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ caratastrīṇi sthānāni na pratikāṅkṡitavyāni | katamāni trīṇi ? yaduta śrāvakabhūmirvā pratyekabuddhabhūmirvā buddhabhūmirvā | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-katamaṃ tvaṃ subhūte arthavaśaṃ saṃpaśyannevaṃ vadasi-asya bodhisattvasya mahāsattvasya evaṃmahāsaṃnāhasaṃnaddhasya evaṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ caratastrīṇi sthānāni na pratikāṅkṡitavyāni | katamāni trīṇi ? yaduta śrāvakabhūmirvā pratyekabuddhabhūmirvā buddhabhūmirveti ? asthānaṃ subhūte hyetadanavakāśo'sya bodhisattvasya mahāsattvasya evaṃmahāsaṃnāhasaṃnaddhasya evaṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ carata: śrāvakabhūmirvā pratyekabuddhabhūmirvā | api tu buddhabhūmirevāsya pratikāṅkṡitavyā yenāyaṃ sarvasattvānāṃ krtaśa: saṃnāha: saṃnaddha: || subhūtirāha-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | sā na kenacidbhāvayitavyā | tāṃ hi na kaścidbhāvitavān, nāpi kaścidbhāvayati, nāpi kaścidbhāvayiṡyati, nāpi kiṃcidbhāvayita- vyam, na kvacidbhāvayitavyam | tatkasyaṃ heto: ? na hi bhagavan prajñāpāramitāyāṃ na kaściddharma: pariniṡpanna: | ākāśabhāvanaiṡā bhagavan yaduta prajñāpāramitābhāvanā | sarvadharmabhāvanaiṡā bhagavan yaduta prajñāpāramitābhāvanā | asaṅgabhāvanaiṡā bhagavan yaduta prajñāpāramitābhāvanā anantabhāvanaiṡā bhagavan yaduta prajñāpāramitābhāvanā | asadbhāvanaiṡā bhagavan yaduta prajñāpāramitābhāvanā | aparigrahabhāvanaiṡā bhagavan yaduta prajñāpāramitābhāvanā || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | ato hi subhūte gambhīrāyā: prajñāpāramitāyā vihāreṇa viharan bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīya upaparīkṡitavyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe:-kaccitsubhūte bodhisattvo mahāsattvo'syāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ nābhiniveśaṃ karoti | kaccitparabhaṇitāni paramantritāni nābhiniviśate | kaccidbodhisattvo mahāsattvo na parasya śraddhayā gacchati | kaccitsubhūte bodhisattvo mahāsattvo- 'syāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ nāvalīyate na saṃlīyate na viprṡṭhībhavati nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, na kāṅkṡati na vicikitsati na dhandhāyate, avagāhate'dhimucyate'bhinandati prajñāpāramitāyā darśanaṃ śravaṇaṃ ca | veditavyamidaṃ subhūte pūrvānte'pyanena prajñāpāramitā pariprṡṭā | tatkasya heto: ? tathā hi subhūte gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate || @151 subhūtirāha-yo bhagavan bodhisattvo mahāsattvo gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhā{1. ##W om.## bhāṡyamāṇāyāṃ.}ṡyamāṇāyāṃ nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, katamena bhagavan ākāreṇa tena prajñāpāramitā vyavacāritā bhavati ? bhagavānāha-sarvajñatānimnayā subhūte saṃtatyā tena bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitā vyavacāritā bhavati | subhūtirāha-kathaṃ bhagavan sarvajñatānimnā saṃtatirvyava- cāritā bhavati ? bhagavānāha-ākāśanimnayā subhūte saṃtatyā ākāśapravaṇayā ākāśa- prāgbhārayā subhūte saṃtatyā sarvajñatānimnā saṃtatirvyavacāritā bhavati | yā khalu puna: subhūte sarvajñatānimnayā saṃtatyā vyavacāraṇā, iyaṃ sā subhūte vyavacāraṇā | tatkasya heto: ? aprameyā hi subhūte sarvajñatā, apramāṇā hi subhūte sarvajñatā | yatsubhūte aprameyamapramāṇam, na tadrūpaṃ na vedanā na saṃjñā na saṃskārā na vijñānaṃ na prāptirnābhisamayo nādhigamo na mārgo na mārgaphalaṃ na jñānaṃ na vijñānaṃ notpattirna vināśo notpādo na vyayo na nirodho na bhāvanā na vibhāvanā, nāpi kenacitkrtaṃ nāpi kutaścidāgataṃ nāpi kvacid gacchati nāpi kvaciddeśe nāpi kvacitpradeśe sthitam, api tu aprameyapramāṇamityevaṃ saṃkhyāṃ gacchati | ākāśāprameyatayā sarvajñatāprameyatā | yā ca aprameyatā, na sā śakyā kenacidabhisaṃboddhum | na rūpeṇa na vedanayā na saṃjñayā na saṃskārairna vijñānena na dānapāramitayā na śīlapāramitayā na kṡāntipāramitayā na vīryapāramitayā na dhyānapāramitayā na prajñāpāramitayā śakyā abhisaṃboddham | tatkasya heto: ? rūpameva hi subhūte sarvajñatā | evaṃ vedanaiva saṃjñaiva saṃskārā eva | vijñānameva hi subhūte sarvajñatā | dānapāramitaiva hi subhūte sarvajñatā | śīlapāramitaiva kṡāntipāramitaiva vīryapāramitaiva dhyānapāramitaiva prajñāpāramitaiva hi subhūte sarvajñatā || atha khalu śakro devānāmindra: sārdhaṃ kāmāvacarairdevaputrairbrahmāpi sahāpati: sārdhaṃ rūpāvacarairdevaputrairyena bhagavāṃstenopasaṃkrānta: | upasaṃkramya bhagavata: pādau śirasābhivandya bhagavantaṃ tri: pradakṡiṇīkrtya ekānte tasthau | ekānte sthitaśca śakro devendra: kāmāvacarai- rdevaputrai: sārdhaṃ brahmāpi sahāpati: rūpāvacarairdevaputrai: sārdhaṃ bhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | duravagāhā bhagavan prajñāpāramitā | durdrśā bhagavan prajñāpāramitā | duranubodhā bhagavan prajñāpāramitā | idamapyarthavaśaṃ saṃpaśyatastathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhamātrasya bodhimaṇḍe niṡaṇṇasya alpotsukatāyāṃ cittamavanataṃ na dharmadeśanāyām || evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindraṃ kāmāvacarāṃśca devaputrān brahmāṇaṃ ca sahāpatiṃ rūpāvacarāṃśca devaputrānāmantrayate sma-evametaddevaputrā:, evametat | gambhīrā vateyaṃ devaputrā: prajñāpāramitā | duravagāheyaṃ devaputrā: prajñāpāramitā | durddrśeyaṃ devaputrā: prajñāpāramitā | duranubodheyaṃ devaputrā: prajñāpāramitā | idamapyarthavaśaṃ saṃpaśyatastathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya @152 anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhamātrasya bodhimaṇḍe niṡaṇṇasya alpotsukatāyāṃ cittamavanataṃ na dharmadeśanāyām-gambhīro batāyaṃ mayā dharmo'bhisaṃbuddha iti, yatra na kaścidabhisaṃbuddho na kaścidabhisaṃbhotsyate na kaścidabhisaṃbudhyate | iyaṃ sā dharmasya gambhīratā | ākāśagambhīratayā gambhīro'yaṃ dharma: | ātmagambhīratayā gambhīro'yaṃ dharma: | sarvadharmānāgamanatayā gambhīro'yaṃ dharma: | sarvadharmāgamanatayā gambhīro'yaṃ dharmo mayābhisaṃbuddha iti || evamukte śakro devānāmindra: kāmāvacarāśca devaputrā: brahmāpi sahāpati: rūpāva- carāśca devaputrā bhagavantametadavocan-āścaryaṃ bhagavan, adbhutaṃ sugata | sarvalokavipratya- nīko'yaṃ dharmo deśyate | anugrahāya ca bhagavan dharmāṇāmayaṃ dharmo deśyate | udgrahe ca lokaścaratīti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ devaparivarto nāma pañcadaśa: || @153 16 tathatāparivarta: ṡoḍaśa: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-sarvadharmānupalambho batāyaṃ bhagavan dharmo deśyate | nāyaṃ bhagavan dharma: kvacitpratihanyate | apratihatalakṡaṇo batāyaṃ bhagavan dharma: ākāśasamatayā sarvapadānupalabdhita: | apratimalakṡaṇo batāyaṃ bhagavan dharmo'dvitīya- tvāt | apratilakṡaṇo batāyaṃ bhagavan dharmo niṡpratyarthikatvāt | apado batāyaṃ bhagavan dharmo'nabhinirvrttatvāt | anutpādo batāyaṃ bhagavan dharma: sarvopapatyanupapattitvāt | apatho batāyaṃ bhagavan dharma: sarvapathānupalabdhitvāt || atha khalu śakro devānāmindro brahmā sahāpatiste ca kāmāvacarā rūpāvacarāśca devaputrā bhagavantametadavocan-anujāto batāyaṃ bhagavan bhagavata: śrāvaka āryasubhūti: sthavira: | tatkasya heto: ? tathā hi bhagavan yaṃ yameva ayamāryasubhūti: sthaviro dharmaṃ deśayati, taṃ tameva dharmaṃ śūnyatāmārabhya deśayati || atha khalvāyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindraṃ brahmāṇaṃ ca sahāpatiṃ tāṃśca kāmāva- carān rūpāvacarāṃśca devaputrānāmantrayate sma-yaddevaputrā evaṃ vadatha-anujāto'yaṃ subhūti: sthavirastathāgatasyeti | ajātatvātsubhūti: sthaviro'nujātastathāgatasya | anujātastathatāṃ subhūti: sthavirastathāgatasya | yathā tathāgatatathatā anāgatā agatā, evaṃ hi subhūtitathatā anāgatā agatā | evaṃ hi subhūti: sthavirastathāgatatathatāmanujāta: | ādita eva subhūti: sthavirastathāgatatathatāmanujāta: | tatkasya heto: ? yā hi tathāgatatathatā, sā sarvadharmatathatā | yā sarvadharmatathatā, sā tathāgatatathatā | yā ca tathāgatatathatā, yā ca sarvadharmatathatā, saiva subhūte: sthavirasya tathatā | tāṃ tathatāmanujāta: subhūti: sthavira: | ato'nujātastathāgatasya | sāpi ca tathatā atathatā | tāṃ tathatāmanujāta: | evaṃ hi subhūti: sthavirasta{1. ##Ap## anujātastathāgatasya.}thā- gatamanujāta: | tathāgatasya yā sā tathatāyā: sthititā, tayā sthititayā subhūti: sthavira- stathāgatamanujāta: | yathā tathāgatatathatā avikārā nirvikārā, avikalpā nirvikalpā, evaṃ hi subhūtitathatā avikārā nirvikārā, avikalpā nirvikalpā | evaṃ hi subhūti: sthavirastayā tathatayā avikāro nirvikāro'vikalpo nirvikalpastathāgatasyānujāta: | yathā ca tathāgatatathatā avikārā nirvikārā avikalpā nirvikalpā, na kvacitpratihanyate, evaṃ sarvadharmatathatā avikārā nirvikārā avikalpā nirvikalpā, na kvacitpratihanyate | tatkasya heto: ? yā ca tathāgatatathatā, yā ca sarvadharmatathatā, ekaivaiṡā tathatā advayādvaidhī- kārā advayatathatā | na kvacittathatā, na kutaścittathatā, na kasyacittathatā | yata: sā na kasyacittathatā, tata: sā tathatā advayādvaidhīkārā advayatathatā | evaṃ hi subhūti: sthaviro- 'nujātastathāgatasyākrtatathatayā | yā ca akrtatathatā, na sā kadācinna tathatā | yataśca @154 sā na kadācinna tathatā, tata: sā tathatā advayādvaidhīkārā advayatathatā | evaṃ hi subhūti: sthaviro'nujātastathāgatam | yathā tathāgatatathatā sarvatra sarvadharmeṡvavikalpā nirvikalpā, evaṃ subhūtitathatā sarvatra sarvadharmeṡvavikalpā nirvikalpā | evameva ca tathāgatatathatayābhinirmita: subhūtiśceti dvayamapyaluptametadabhinnaṃ bhedakānupalabdhita: | evaṃ hi subhūti: sthavirastathāgata- manujāta: | yathā tathāgatatathatā nānyatra sarvadharmatathatāyā:, evaṃ hi subhūtitathatā nānyatra sarvadharmatathatāyā: | yā nānyatra sarvadharmatathatāyā:, na sā kas{1. ##R## kvacit ##for## kasyacit.}yacinna tathatā | saiva sā tathatā sarvadharmatathatā | tāṃ tathatāṃ subhūti: sthaviro'nanyatathatānugamenopagata: | na cātra kaścinna kvacidanugatimupagata: | evaṃ hi subhūti: sthavirastathāgatamanujāta: | yathā tathāgatatathatā nātītā na anāgatā na pratyutpannā, evaṃ sarvadharmatathatā nātītā nānāgatā na pratyutpannā | evaṃ hi subhūti: sthavirastāṃ tathatāmanujātastathāgatamanujāta ityucyate | tathāgatatathatayāpi hyanugatastathatāṃ tathāgatatathatayā atītatathatāmanugata: | atītatathatayā tathāgatatathatāmanugata: | tathāgatatathatayā anāgatatathatāmanugata: | anāgatatathatayā tathāgatatathatāmanugata: | tathāgata- tathatayā pratyutpannatathatāmanugata: | pratyutpannatathatayā tathāgatatathatāmanugata: | tathāgatatathatayā atītānāgatapratyutpannatathatāmanugata: | atītānāgatapratyutpannatathatayā tathāgatatathatāmanugata: | iti hi subhūtitathatā ca atītānāgatapratyutpannatathatā ca tathāgatatathatā ca advayametadadvaidhī- kāram | evaṃ sarvadharmatathatā ca subhūtitathatā ca advayametadadvaidhīkāram | yaiva ca bhagavato bodhisattvabhūtasya tathatā, saiva bhagavato'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya tathatā | iyaṃ sā tathatā, yayā tathatayā bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddha: san tathāgata iti nāmadheyaṃ labhate | asyāṃ khalu punastathātagatathatāyāṃ nirdiśyamānāyāmiyaṃ mahāprthivī tasyāṃ velāyāṃ paḍvikāramaṡṭādaśamahānimittamakampat, prākampat, saṃprākampat, acalat prācalat saṃprācalat, avedhat prāvedhat saṃprāvedhat, araṇat prāraṇat saṃprāraṇat, akṡubhyat prākṡubhyat saṃprākṡubhyat, agarjat prāgarjat saṃprāgarjat tathāgatasyaivānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyamānasyeti | punaraparaṃ subhūti: sthavirastān devaputrānāmanntrayate sma-evaṃ hi devaputrā: subhūti: sthavirastathāgatamanujāta: || punaraparaṃ subhūti: sthaviro na rūpamanujāto na vedanāṃ na saṃjñāṃ na saṃskārān na vijñānamanujāto na srotaāpattiphalamanujāto na sakrdāgāmiphalaṃ na anāgāmiphalaṃ na arhattvaphalamanujāto na pratyekabuddhatvamanujāto na buddhatvamanujāta: | tatkasya heto: ? tathā hi te dharmā na saṃvidyante nopalabhyante yairanujāyeta, ye cānujāyeran | evaṃ hi subhūti: sthavirastathāgatamanujāta: || atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-gambhīracaryeyaṃ bhagavan yaduta tathatā | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evametacchāriputra, evametat | @155 gambhīracaryeyaṃ śāriputra yaduta tathatā | asmin khalu punastathatānirdeśe nirdiśyamāne trayāṇāṃ bhikṡuśatānāmanupādāyāsravebhyaścittāni vimuktāni, pañcānāṃ ca bhikṡuṇīśatānāṃ virajo vigatamalaṃ dharmeṡu dharmacakṡurviśuddham, pañcabhiśca devaputrasahasrai: pūrvaparikarmakrtairanutpatti- keṡu dharmeṡu kṡānti: pratilabdhā, ṡaṡṭeśca bodhisattvānāmanupādāyāsravebhyaścittāni vimuktāni || atha khalvāyuṡmān śāriputrasteṡāṃ bodhisattvānāmanupādāyāsravebhyaścittāni vimuktāni viditvā bhagavantametadavocat-ko bhagavan hetu: ka: pratyayo yadeteṡāṃ bodhisattvānāmanupā- dāyāsravebhyaścittāni vimuktāni ? bhagavānāha-etai: śāriputra bodhisattvai: pañcabuddhaśatāni paryupāsitāni, sarvatra ca dānaṃ dattaṃ śīlaṃ rakṡitaṃ kṡāntyā saṃpāditaṃ vīryamārabdhaṃ dhyānā- nyutpāditāni | te khalu punarime prajñāpāramitayā aparigrhītā upāyakauśalyena ca virahitā abhūvan | kiṃcāpi śāriputra eteṡāṃ bodhisattvānāmasti mārga: śūnyatā vā ānimittacaryā vā apraṇihitamanasikāratā vā, atha ca punaretairupāyakauśalyavikalatvādbhūtakoṭi: sākṡā- tkrtā, śrāvakabhūmau nirjātā:, na buddhabhūmau | tadyathāpi nāma śāriputra pakṡiṇa: śakune- ryojanaśatiko vā dviyojanaśatiko vā triyojanaśatiko vā caturyojanaśatiko vā pañca- yojanaśatiko vā ātmabhāvo bhavet | sa trāyastriṃśeṡu deveṡu vartamāno jambūdvīpamāgantavyaṃ manyeta | sa khalu puna: śāriputra pakṡī śakunirajātapakṡo vā bhavet, śīrṇapakṡo vā bhavet, chinnapakṡo vā bhavet | sa trāyastriṃśato devanikāyādātmānamut{1. ##W## utsrjyeha ##for## utsrjet-iha.}srjet-iha jambūdvīpe pratiṡṭhāsyāmīti manyeta | atha tasya pakṡiṇa: śakunestata: patata: ākāśe antarīkṡe sthitasya antarā cittasyaivaṃ bhavet-aho batāhaṃ punareva trāyastriṃśeṡu deveṡu pratiṡṭheyamiti | tatkiṃ manyase śāriputra api nu sa pakṡī śakuni: pratibala: punareva trāyastriṃśeṡu deveṡu pratiṡṭhātum ? āyuṡmān śāriputra āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-sacetpunarevaṃ cintayet-aho batāhamakrto'nupahato jambūdvīpe pratiṡṭheyamiti | tatkiṃ manyase śāriputra api nu sa pakṡī śakunirakrto'nupahato jambūdvīpe pratiṡṭhet ? śāriputra āha-no hīdaṃ bhagavan | krtaśca sa bhagavan upahataśca bhavejjambūdvīpe ca patita: san maraṇaṃ vā nigacchet maraṇamātrakaṃ vā du:kham | tatkasya heto: ? evaṃ hyetadbhagavan bhavati-yadasya mahāṃścātmabhāvo bhavati, pakṡau cāsya na bhavata:, uccācca prapatati || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-evametacchāriputra, evametat | kiṃ- cāpi śāriputra bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpādya gaṅgānadī- vālukopamān kalpāṃstiṡṭhan dānaṃ dadyāt, śīlaṃ rakṡet, kṡāntyā saṃpādayet, vīryamārabheta, dhyānāni samāpadyeta, mahaccāsya prasthānaṃ bhavet, mahāṃścāsya cittotpādo bhavedanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhum | sacedayaṃ prajñāpāramitayā aparigrhīta upāyakauśalyena ca virahito bhavet, evaṃ śrāvakabhūmiṃ vā pratyekabuddhabhūmiṃ vā patati || @156 punaraparaṃ śāriputra bodhisattvo mahāsattvo'tītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ tacchīlaṃ taṃ samādhiṃ tāṃ prajñāṃ tāṃ vimuktiṃ tadvimuktijñānadarśanaṃ samanvāharati, ādhārayati nimittayogena, na sa tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ śīlaṃ na jānāti na paśyati | na samādhiṃ na prajñāṃ na vimuktiṃ na vimuktijñānadarśanaṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ jānāti, na paśyati | so'jānannapaśyan śūnyatāyā: śabdaṃ śrṇoti | sa taṃ śabdaṃ nimittī- karoti | taṃ śabdaṃ nimittīkrtya anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayitumicchati | tato veditavyametat-sthāsyatyayaṃ śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau veti | tatkasya heto: ? evaṃ hyetacchāriputra bhavati-yatprajñāpāramitayā aparigrhīta: upāyakauśalyena ca virahito bhavati || śāriputra āha-yathāhaṃ bhagavan bhagavato bhāṡitasyārthamājānāmi-yo bodhisattva: prajñāpāramitayā aparigrhīta: upāyakauśalyena ca virahita:, kiṃcāpi sa bahunāpi puṇya- saṃbhāreṇa yukta: kalyāṇamitravirahitaśca bhavati, saṃśayastasyānuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ prāptum | tasmāttarhi bhagavan bodhisattvena mahāsattvena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmena prajñāpāra- mitā bhāvayitavyā, upāyakuśalena ca bhavitavyam | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputrametada- vocat-evametacchāriputra, evametat | ya: śāriputra bodhisattva: prajñāpāramitayā aparigrhīta:, upāyakauśalyena ca virahita:, kiṃcāpi sa bahunā puṇyasaṃbhāreṇa yukta: kalyāṇamitravirahitaśca bhavati, saṃśayastasyānuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ prāptum | tasmāttarhi śāriputra bodhisattvena mahāsattvena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmena prajñāpāramitā bhāvayitavyā, upāyakuśalena ca bhavitavyam || atha khalu śakro devānāmindra: sārdhaṃ kāmāvacarairdevaputrai:, brahmāpi sahāpati: rūpāvacarai- rdevaputrai: sārdhaṃ bhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā, durabhisaṃbhavā bhagavan anuttarā samyaksaṃbodhi: | paramadurabhisaṃbhavā bhagavan anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhum | atha khalu bhagavāṃstān śakradevendrapramukhān kāmāvacarān devaputrān sahāpatimahābrahmapramukhān rūpāvacarāṃśca devaputrānāmantrayate sma-evametaddevaputrā:, evametat | gambhīreyaṃ devaputrā: prajñāpāramitā | durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: | paramadurabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃ- bodhirabhisaṃboddhuṃ duṡprajñairhīnavīryairhīnādhimuktikairanupāyakuśalai: pāpamitrasaṃsevibhi: || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yadbhagavānevamāha- durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: | paramadurabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhumiti, kathaṃ bhagavan durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: ? paramadurabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhum, yatra na kaścidabhisaṃbudhyate ? tatkasya heto: ? śūnyatvādbhagavan sarvadharmāṇām | na sa kaściddharma: saṃvidyate yo dharma: śakyo'bhisaṃboddhum | tathā hi bhagavan sarvadharmā: śūnyā: | yasyāpi bhagavan dharmasya prahāṇāya dharmo deśyate, so'pi dharmo na saṃvidyate | evaṃ yaścābhi- saṃbudhyeta anuttarāṃ samyaksaṃbodhim, yaccābhisaṃboddhavyam, yaśca jānīyāt, yacca jñātavyam, @157 sarva ete dharmā: śūnyā: | anenāpi bhagavan paryāyeṇa mamaivaṃ bhavati-svabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhuṃ na durabhisaṃbhaveti | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat- asaṃbhavatvātsubhūte durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: | asadbhūtatvātsubhūte durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: | avikalpatvātsubhūte durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: | aviṭhapitvātsubhūte durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: | paramadurabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhum || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-śūnyamityanenāpyāyu- ṡman subhūte paryāyeṇa durabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: | paramadurabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhum | tatkasya heto: ? na hyāyuṡman subhūte ākāśasyaivaṃ bhavati- ahamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsye iti | evaṃ ca āyuṡman subhūte ime dharmā abhisaṃbo- ddhavyā: | tatkasya heto: ? ākāśasamā hyāyuṡman subhūte sarvadharmā: | yadi cāyuṡman subhūte svabhisaṃbhavā bhavedanuttarā samyaksaṃbodhi:, na tvevaṃ gaṅgānadīvālukopamā bodhisattvā vivarterannanuttarāyā: saṃyaksaṃbodhe: | yasmāttarhyāyuṡman subhūte gaṅgānadīvālukopamā bodhisattvā vivartante'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, tasmādāyuṡman subhūte evaṃ vijñāyate-durabhisaṃbhavā anuttarāṃ samyaksaṃbodhi: | paramadubhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhumiti || evamukte āyuṡman subhūtirāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-kiṃ punarāyuṡman śāriputra rūpaṃ vivartate anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? śāriputra āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra rūpātsa dharma:, yo vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra vedanā saṃjñā saṃskārā vijñānaṃ vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārebhyo'nyatra vijñānāt sa dharma:, yo vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra yā rūpatathatā, sā vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra yā vedanātathatā saṃjñātathatā saṃskāratathatā, yā vijñānatathatā, sā vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra rūpatathatāyā: sa dharma:, yo vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra vedanātathatāyā: saṃjñātathatāyā: saṃskāratathatāyā:, anyatra vijñānatathatāyā: sa dharma:, yo vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra rūpamabhisaṃbudhyate anuttarāṃ samyaksaṃbodhim ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra vedanā saṃjñā saṃskārā vijñānamabhisaṃbudhyate anuttarāṃ samyaksaṃbodhim ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman @158 śāriputra anyatra rūpātsa dharma:, yo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārebhya:, anyatra vijñānātsa dharma:, yo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra rūpatathatā anuttarāṃ saṃbodhimabhisaṃbudhyate ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra vedanātathatā saṃjñātathatā saṃskāratathatā vijñānatathatā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra rūpatathatāyā: sa dharma:, yo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha- kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra vedanātathatāyā: saṃjñātathatāyā: saṃskāratathatāyā:, anyatra vijñānatathatāyā: sa dharma:, yo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra rūpaṃ boddhavyamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra vedanā saṃjñā saṃskārā vijñānaṃ boddhavyamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra rūpātsa dharma:, yo boddhavyo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārebhya:, anyatra vijñānātsa dharma: yo boddhavyo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra rūpatathatā boddhavyā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūti- rāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra vedanātathatā saṃjñātathatā saṃskāratathatā vijñānatathatā boddhavyā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra rūpatathatāyā: sa dharma:, yo boddhavyo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra anyatra vedanā- tathatāyā: saṃjñātathatāyā: saṃskāratathatāyā:, anyatra vijñānatathatāyā: sa dharma:, yo boddhavyo- 'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-takiṃ manyase āyuṡman śāriputra tathatā vivartate anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-tatkiṃ manyase āyuṡman śāriputra tathatāyāṃ sa dharma:, yo vivartate anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-tatkatama: punarāyuṡman śāriputra sa dharmo yo vivartate anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: ? yastasyāmeva dharmatāyāṃ sthita: sarvadharmāsthānayogena ? katamo vā puna: sa śāriputra dharmo yā tathatā ? kaccidvā punarāyuṡman śāriputra tathatā vivartiṡyate ? āha-no hīdamāyuṡman subhūte | subhūtirāha-evamāyuṡman śāriputra satyata: sthitito'nupalabhyamānānāṃ sarvadharmāṇāṃ katama: sa dharma:, yo vivartiṡyate anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | evamukte āyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ @159 subhūtimetadavocat-yayā dharmanayajātyā āyuṡmān subhūti: sthaviro nirdiśati, tayā na sa kaściddharmo yo vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | ye ca khalu punarime āyuṡman subhūte trayo bodhisattvayānikā: pudgalāstathāgatenākhyātā:, eṡāṃ trayāṇāṃ vyavasthānaṃ na bhavati | ekameva hi yānaṃ bhavati yaduta buddhayānaṃ bodhisattvayānaṃ yathā āyuṡmata: subhūternirdeśa: || atha khalvāyuṡmān pūrṇo maitrāyaṇīputra āyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-kiṃ punarāyu- ṡman śāriputra āyuṡmān subhūti: sthavira: ekamapi bodhisattvaṃ nābhyupagacchati śrāvakayānikaṃ vā pratyekabuddhayānikaṃ vā mahāyānikaṃ vā | praṡṭavyastāvadayamāyuṡmān subhūti: sthavira: | atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kiṃ punastvamāyuṡman subhūte ekamapi bodhisattvaṃ nābhyupagacchasi śrāvakayānikaṃ vā pratyekabuddhayānikaṃ vā mahāyānikaṃ vā ? subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra yā tathatāyāstathatā, tatra tathatāyāmekamapi bodhisattvaṃ samanupaśyasi śrāvakayānikaṃ vā pratyekabuddhayānikaṃ vā mahāyānikaṃ vā ? śāriputra āha-na hyetadāyuṡman subhūte | tathatāpi tāvat tribhirākārairnopalabhyate, prāgeva bodhisattva: | subhūtirāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra tathatā ekenāpyākāreṇopalabhyate ? āha-na hyetadāyuṡman subhūte | subhūtirāha-kaccitpunastvamāyuṡman śāriputra tathatāyāmekamapi bodhisattvadharmaṃ samanupaśyasi ? āha-na hyetadāyuṡman subhūte | subhūtirāha-evamāyuṡman śāriputra satyata: sthititastasya bodhisattvadharmasyānupalabhyamānasya kutastavaivaṃ bhavati-ayaṃ śrāvakayānika:, ayaṃ pratyekabuddhayānika:, ayaṃ mahāyānika iti ? evameteṡāmāyuṡman śāriputra bodhisattvānāṃ tathatāyāṃ pravibhāvyamānānāmaviśeṡatāṃ nirviśeṡatāṃ nirnānākaraṇatāṃ śrutvā yasya bodhisattvasya mahāsattvasya cittaṃ nāvalīyate na saṃlīyate na prṡṭhībhavati, veditavyametat-niryāsyatyayaṃ bodhisattvo mahāsattvo bodhyā iti || atha khalu bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sādhu sādhu subhūte | evametatsubhūte, evametat | pratibhāti te subhūte yathāpi nāma tathāgatānubhāvena buddhādhiṡṭhānenedaṃ vadasi | evameteṡāṃ bodhisattvānāṃ tathatāyāṃ pravibhāvyamānānāmaviśeṡatāṃ nirviśeṡatāṃ nirnānākaraṇatāṃ śrutvā yasya bodhisattvasya mahāsattvasya cittaṃ nāvalīyate na saṃlīyate na prṡṭhībhavati, veditavya- metat-niryāsyatyayaṃ bodhisattvo mahāsattvo bodhyā iti | atha khalvāyuṡmān śāriputro bhagavantametadavocat-katamayā bhagavan bodhyā niryāsyatyayaṃ bodhisattvo mahāsattva: ? bhagavānāha-anuttarayā śāriputra samyaksaṃbodhyā niryāsyatyayaṃ bodhisattvo mahāsattva: || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-anuttarāyāṃ bhagavan samyaksaṃbodhau niryātukāmena bodhisattvena mahāsattvena kathaṃ sthātavyaṃ kathaṃ śikṡitavyam ? bhagavānāha-anuttarāyāṃ subhūte samyaksaṃbodhau niryātukāmena bodhisattvena mahāsattvena sarvasattveṡu samaṃ sthātavyam | sarvasattveṡu samaṃ cittamutpādayitavyam | na viṡamacittena pare ālambitavyā: | maitracittena pare ālambi- @160 tavyā: | hitacittena pare ālambitavyā: | kalyāṇacittena pare ālambitavyā: | nihatamānacittena pare ālambitavyā: | apratihatacittena pare ālambitavyā: | avihiṃsā- cittena pare ālambitavyā: | aviheṭhanācittena pare ālambitavyā: | sarvasattveṡu mātrsaṃjñā- mupasthāya pitrsaṃjñā putrasaṃjñā duhitrsaṃjñāṃ copasthāpya pare ālambitavyā: | evaṃ hi subhūte bodhisattvena mahāsattvena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmena sarvasattvānāmantike sthātavyam, evaṃ śikṡitavyam-sarvasattvānāmahaṃ nātha iti | svayaṃ ca sarvapāpanivrttau sthātavyam | dānaṃ dātavyaṃ śīlaṃ rakṡitavyaṃ kṡāntyā saṃpādayitavyaṃ vīryamārabdhavyaṃ dhyānaṃ samāpattavyaṃ prajñāyāṃ parijaya: kartavya:, anulomapratilomapratītyasamutpādo vyavalokayitavya:, anyeṡāmapi tatra samādāpakena tadvarṇavādinā tatsamanujñena ca bhavitavyam | evaṃ satyeṡu yāvadbodhisattva- nyāmāvakrāntau sattvaparipācane ca sthitvā anyeṡāmapi tatra samādāpakena tadvarṇavādinā tatsamanujñena ca bhavitavyam | tasyaivaṃ sprhayata evaṃ śikṡamāṇasya anāvaraṇaṃ rūpaṃ yāvaddharma- sthitiranāvaraṇā bhaviṡyatīti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ tathatāparivarto nāma ṡoḍaśa: || @161 17 avinivartanīyākāraliṅganimittaparivarta: saptadaśa: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-avinivartanīyasya bhagavan bodhi- sattvasya mahāsattvasya ke ākārā:, kāni liṅgāni, kāni nimittāni ? kathaṃ vā bhagavan vayaṃ jānīyāma ayamavinivartanīyo bodhisattvo mahāsattva iti ? bhagavānāha-yā ca subhūte prthagjanabhūmi:, yā ca śrāvakabhūmi:, yā ca pratyekabuddhabhūmi:, yā ca buddhabhūmi:, iyaṃ tathatābhūmirityucyate | sarvāścaitāstathatāyā advayā advaidhīkārā avikalpā nirvikalpā iti tāṃ tathatāṃ tāṃ dharmatāmavataranti | tathatāyāṃ sthitastathatāṃ na kalpayati na vikalpayati, evamavatarati | evamavatīrṇo yathātathatāṃ śrutvāpi tato'pi cāpakramya na kāṅkṡati na vimatiṃ karoti, na vicikitsati, naivamiti na dhandhāyati, api tu evametattathataivetyadhimuñcatyavagāhate, na ca yatkiṃcanapralāpī bhavati, arthasaṃhitāmeva vācaṃ bhāṡate nānarthasaṃhitām, na ca pareṡāṃ krtākrtāni vyavalokayati | ebhi: subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo nānyeṡāṃ śramaṇānāṃ brahmaṇānāṃ vā mukhamullokayati-ime {1. ##W## bhadanta.}bhagavanta: śramaṇā brāhmaṇā vā jñeyaṃ jānanti, drśyaṃ paśyantīti | na cānyān devānnamaskaroti, na cānyebhyo devebhya: puṡpaṃ vā dhūpaṃ vā gandhaṃ vā mālyaṃ vā vilepanaṃ vā cūrṇaṃ vā vastraṃ vā chatraṃ vā dhvajaṃ vā ghaṇṭāṃ vā patākāṃ vā dīpaṃ vā dātavyaṃ manyate, na cānyaṃ devaṃ vyapāśrayate | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: | sa khalu puna: subhūte avi- nivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo nāpāyeṡupapadyate, na ca strībhāvaṃ parigrhṇāti || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo daśakuśalān karmapathān samādāya vartate | sa ātmanā ca prāṇātipātātprativirato bhavati, parānapi ca prāṇātipāta- viramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca adattānātprativirato bhavati, parānapi ca adattā- dānaviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca kāmamithyācārātprativirato bhavati, parānapi ca kāmamithyācāraviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca surāmaireyamadyapramādasthānātprativirato bhavati, parānapi surāmaireyamadyapramādasthānaviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca anrtavacanā- tprativirato bhavati, parānapi ca anrtavacanaviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca piśunavacanātprativirato bhavati, parānapi ca piśunavacanaviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca paruṡavacanātprativirato bhavati, parānapi ca puruṡavacanaviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca saṃbhinnapralāpātprativirato bhavati, parānapi ca saṃbhinnapralāpaviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca abhidhyāta: prativirato bhavati, parānapi ca abhidhyānaviramaṇāya samādāpayati | @162 ātmanā ca vyāpādātprativirato bhavati, parānapi ca vyāpādaviramaṇāya samādāpayati | ātmanā ca mithyādarśanātprativirato bhavati, parānapi ca mithyādarśanaviramaṇāya samādāpa- yati | evaṃ khalu subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattva: svayaṃ ca daśakuśalān karmapathān samādāya vartate, parānapi ca daśakuśaleṡu karmapatheṡu saṃdarśayati samādāpayati samuttejayati saṃpraharṡayati pratiṡṭhāpayati drḍhīkaroti | sa svapnāntaragato'pi daśakuśalān karmapathānekaikato vā bāhulyato vā sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ nādhyāpadyate, cittenāpi na samudācarati | tasya khalu puna: subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya svapnāntaragatasyāpi daśakuśalā: karmapathā āmukhībhavanti | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgai- rebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe- rdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo yaṃ yaṃ dharmaṃ paryavāpnoti, dadāti ca, taṃ taṃ evaṃcitta: paryavāpnoti, dadāti ca-imamahaṃ dharmaṃ sarvasattvānāmarthāya paryavāpnomi dadāmi ca, hitāya sukhāya ca | iti caiṡa bhavatu, anayā dharmadeśanayā dhārmikā abhiprāyā: sarvasattvānāṃ paripūryantāmiti | tacca dharmadānaṃ sarvasattvasādhāraṇaṃ karoti | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo gambhīreṡu dharmeṡu bhāṡyamāṇeṡu na kāṅkṡati, na vimatiṃ karoti, na vicikitsati na dhandhāyati, hitavacanaśca bhavati, mitavacanaśca bhavati, snigdhavacanaśca bhavati, alpastyānamiddhaśca bhavati, niranuśayaśca bhavati | so'bhikrāman vā pratikrāman vā na bhrāntacitto'bhikrāmati vā, pratikrāmati vā | upa- sthitasmrtirabhikrāmati, upasthitasmrti: pratikrāmati | na vilambitaṃ pādaṃ bhūmerutkṡipati, na vilambitaṃ pādaṃ bhūmau nikṡipati | sukhamevotkṡipati, sukhaṃ nikṡipati | na ca sahasā pādaṃ bhūmerutkṡipati, na ca sahasā pādaṃ bhūmau nikṡipati, paśyanneva bhūmipradeśamākrāmati | tasya khalu puna: subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya śarīre cīvaraparibhogo na yūkilo bhavati | sa caukṡasamudācāraśca bhavati | alpābādhaśca bhavati | alpādīnavaśca bhavati | yāni khalu punaranyeṡāṃ sattvānāmaśīti: krmikulasahasrāṇi kāye saṃbhavanti, tāni tasya kāye sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ na saṃbhavanti | tatkasya heto: ? tathā hi tasya tāni kuśalamūlāni sarvalokābhyudgatāni bhavanti || yathā yathā ca tasya tāni kuśalamūlāni vivardhante, tathā tathā sa bodhisattvo mahāsattva: kāyapariśuddhiṃ ca parigrhṇīte, vākpariśuddhiṃ ca parigrhṇīte, cittapariśuddhiṃ ca parigrhṇīte | subhūtirāha-kā punarbhagavaṃstasya bodhisattvasya mahāsattvasya cittapariśuddhirvedi- @163 tavyā ? bhagavānāha-yathā yathā subhūte tasya bodhisattvasya mahāsattvasya tāni kuśalamūlāni vivardhante, tathā tathā sa bodhisattvo mahāsattvaścittālpakrtyatāṃ ca parigrhṇīte, cittāśāṭhyatāṃ ca cittāmāyāvitāṃ ca cittākuṭilatāṃ cittāvaṅkatāṃ ca parigrhṇīte, yayā ca subhūte cittapariśuddhyā śrāvakapratyekabuddhabhūmimatikrānto bhavati | iyaṃ subhūte tasya bodhisattvasya mahāsattvasya cittapariśuddhirveditavyā | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvā- gato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo na lābhasatkāraślokaguruko bhavati, na cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglāna pratyayabhaiṡajyapariṡkāraguruko bhavati, nerṡyāmātsarya- bahulo bhavati | na ca gambhīreṡu dharmeṡu bhāṡyamāṇeṡu saṃsīdati | sthirabuddhiśca bhavati, gambhīra- buddhiśca bhavati, satkrtya ca parato dharmaṃ śrṇoti | yaṃ ca satkrtya parato dharmaṃ śrṇoti, taṃ sarvaṃ prajñāpāramitāyāṃ saṃsyandayati | yāni ca laukikāni śilpasthānakarmasthānāni, tāni sarvāṇi prajñāpāramitāmāgamya dharmatayā saṃsyandayati | na ca kaṃciddharmaṃ samanupaśyati, yaṃ na dharmadhātunā yojayati | sarvameva ca taṃ prayujyamānaṃ samanupaśyati | ebhirapi subhūte ākārai- rebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattva: avinivartanīyo'nuttarāyā: samya- ksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte māra: pāpīyānaṡṭau mahānirayānabhinirmāya tatra ekaikasmin mahāniraye bahūni bodhisattvaśatāni bahūni bodhisattvasahasrāṇi bahūni bodhisattvaśatasahasrāṇyabhinirmāya avinivartanīyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamevaṃ vadet-ye tathāgatena avinivartanīyā bodhisattvā mahāsattvā vyākrtā:, te eteṡu mahānirayeṡūpapannā: | tvamapyevaṃ mahānirayeṡu prapatsyase, yatastvama- vinivartanīyo vyākrta: | punareva tvametadbodhicittaṃ pratideśaya, pratini:srja | kiṃ te buddhatvena ? evaṃ tvaṃ na nirayeṡūpapatsyase | evaṃ tvaṃ kurvan svargopago bhaviṡyasīti | sacedevamapi bodhisattvasya mahāsattvasya cittaṃ na kṡubhyati, na calati, evaṃ jānāti-asthānametadanavakāśa:, padavinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo'pāyeṡupapadyate iti | ebhirapi subhūte ākārai- rebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃ- bodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte māra: pāpīyān śramaṇaveṡeṇa avinivartanīyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattva- mupasaṃkramyaivaṃ vakṡyati-yadetattvayā pūrvaṃ śrutaṃ tatpratideśaya, yattvayā pūrvaṃ parigrhītaṃ tatpratini:- srja | sacettvamevaṃ pratideśayiṡyasi, sacettvamevaṃ pratini:śrakṡyasi, evaṃ vayaṃ tvāṃ puna: punarupasaṃkramiṡyāma: | yadetattvayedānīṃ śrutam, naitadbuddhavacanam | kavikrtaṃ kāvyametat | yatpunaridamahaṃ bhāṡe, etadbuddhabhāṡitam, etadbuddhavacanamiti | etacchrutvā sacedbodhisattva: kṡubhyati calati, veditavyametatsubhūte-nāyaṃ vyākrto bodhisattvastathāgatai: | aniyato'yaṃ @164 bodhisattvo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | nāyamavinivartanīyadhātau sthita iti | sacetpuna: subhūte bodhisattvo mahāsattvo na kṡubhyati {1. ##W om.## na calati.}na calati, śrutvāpi cemāṃ vācaṃ mārasya pāpīyasa: dharmatāmeva pratisarati, anutpādamevānirodhamevānabhisaṃskārameva pratisarati, na parasya śraddhayā gacchati | tadyathāpi nāma subhūte arhan bhikṡu: kṡīṇāsravo na parasya śraddhayā gacchati dharmatāyāṃ pratyakṡakārī | asaṃhāryo bhavati māreṇa pāpīyasā | evameva subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo'navamardanīya: śrāvakayānikai: pudgalai: pratyekabuddhayānikaiśca | apratyudāvartanīyadharmā bhavati, śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā niyato bhavati sarvajñatāyāṃ samyaksaṃbodhiparāyaṇa: | sa khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattvo yadā avinivartanīyadhātau sthito bhavati, tadā aparapraṇeyo bhavati | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamupasaṃkramya kaścidevaṃ vakṡyati- saṃsāracārikaiṡā, naiṡā bodhisattvacārikā | ihaiva tvaṃ du:khasyāntaṃ kuru | na bhūyastāni saṃsārāvacarāṇi du:khadaurmanasyāni pratyanubhaviṡyasīti | aho bata tavāyamihaiva tāvadātma- bhāvo'nabhinirvrtto bhaviṡyati, kuta: punastvamanyamātmabhāvaṃ parigrahītavyaṃ manyase iti vā | sacedevamapi na kṡubhyati na calati, tamenaṃ māra: pāpīyān svayamevaṃ vakṡyati-icchasi tvaṃ draṡṭuṃ tān bodhisattvān mahāsattvān yairgaṅgānadīvālukopamān kalpān buddhā bhagavanta: pratyupasthitāścīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyaya bhaiṡajyapariṡkārai:, gaṅgānadīvālukopamānāṃ buddhānāṃ bhagavatāmantikeṡu brahmacaryaṃ caritam, gaṅgānadīvālukopamā eva buddhā bhagavanta: paryupāsitā: pariprṡṭā: paripraśnīkrtāśca asyaiva bodhisattvayānasyārthāya kathaṃ bodhisattvai- rmahāsattvai: sthātavyamiti ? yathā ca bodhisattvairmahāsattvai: sthātavyam, tathā ca taistathāgatai- revākhyātam | tathāpi sthitvā tathā caritvā tathaiva yogamāpadya adyāpi taireva tāvanna anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddhā | tathā avavādānuśāsanyāṃ sthitaistathā śikṡamāṇai: sarvajñatā nānuprāptā | kuta: punastvamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimanuprāpsyasīti ? sacedevamapi na kṡubhyati na calati, taṃ māra: pāpīyāṃstasminneva prthivīpradeśe bhikṡūnabhinirmāyaivaṃ vakṡyati-ete bhīkṡavo'rhanta: kṡīṇā- sravā: saṃvrttā:, ye bodhaye saṃprasthitā abhūvan, tatra tarhi arhattvamanuprāptā arhattve sthitā: | kuta: punastvamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimanuprāpsyatīti ? sacetkhalu punarevamapi bhāṡyamāṇe evaṃ nirdi- śyamāne bodhisattvasya mahāsattvasya cittaṃ na kṡubhyati na calati, ayaṃ bodhisattvo mahāsattvo- 'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: | sacedbodhisattvasya mahāsattvasya cittaṃ parata: śrutvaivaṃ vivekapadāni dharmatāyā na parihīyate, na pratyudāvartate'sya mānasam, na cānyathābhāvaścittasya bhavati, tāni ca sarvāṇi mārakarmāṇi tathā saṃjānāti-asthānaṃ subhūte anavakāśa:, yatsa bodhisattvo mahāsattvastathā caran pāramitāsu na sarvajñatāmanuprāpnu- @165 17 avinivartanīyākāraliṅganimittaparivarta: saptadaśa: | yāt-asthānametadanavakāśo yattathā caratastathā śikṡamāṇasya bodhisattvasya mahāsattvasya yathā tathāgatairākhyātaṃ tayā caryayā avirahitasya ebhi: pāramitāpratisaṃyuktairmanasikārairviharato māra: pāpīyānnāvatāraṃ lapsyate | sacedbodhisattvo mahāsattvo mārakarmāṇi budhyate, parataśca śrutvā vivekapadāni na parihīyate, na pratyudāvartate'sya mānasam, na cāsya cittamanyathā bhavati, tāni ca mārakarmāṇi tathā saṃjānāti | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo na rūpasaṃjñāmabhisaṃskaroti, na rūpasaṃjñāmutpādayati | evaṃ na vedanāsaṃjñāṃ na saṃjñāsaṃjñāṃ na saṃskārasaṃjñām | na vijñāna- saṃjñāmabhisaṃskaroti, na vijñānasaṃjñāmutpādayati | tatkasya heto: ? tathā hi avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattva: svalakṡaṇaśūnyairdharmairbodhisatt{1. ##R## bodhisattvanyāmavakrānta:.}vanyāmāvakrānta: | tamapi dharmaṃ nopalabhate nābhisaṃskaroti notpādayati | tata ucyate anutpādajñānakṡāntiko bodhisattvo mahāsattvo'vi- nivartanīya iti | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte māra: pāpīyān bhikṡuveṡeṇopasaṃkramya bodhisattvaṃ mahāsattvamevaṃ vicchandayiṡyati-ākāśasamaiṡā yaduta sarvajñatā | asanneṡa dharmo yaduta sarvajñatā | asaṃvidyamāna eṡa dharmo yaduta sarvajñatā | ko'trājñāsyati, ko'trābhisaṃbhotsyate ? naitena kaścinniryāsyati- yaścābhisaṃbudhyeta, yaccābhisaṃboddhavyam, yaśca ājānīyāt, yacca ājñātavyam | sarvatra te dharmā ākāśasamā: | nirarthakaṃ tvaṃ vihanyase | mārakarmairvaitatparidīpitaṃ yaduta anuttarā samyaksaṃbodhi- rabhisaṃboddhavyeti, naitadbuddhabhāṡitamiti | tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā evaṃ jñātavyamevaṃ samanvāhartavyamevaṃ veditavyam-mārakarmaivaitat, yeyaṃ vivecanatā | evaṃ cintayitvā tatra drḍhacittena bhavitavyam, aprakampyacittenāsaṃhāryacittena bhavitavyam | ebhirapi subhūte ākārai- rebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe- rdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattva: śrāvakapratyekabuddhabhūminirvrtta: sarvajñatāyāṃ pravrtto bhavati | sa ākāṅkṡan prathamaṃ dhyānaṃ samāpadyate | tathā dvitīyaṃ tathā trtīyaṃ tathā caturthaṃ dhyānaṃ samāpadyate | sa ebhiścaturbhirdhyānairviharati, dhyānaparijayaṃ ca karoti, dhyānāni ca samāpadyate, na ca dhyānavaśenopapadyate | sa punareva kāmāvacarān dharmānadhyā- lambate | idamapi subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyalakṡaṇaṃ veditavyam || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo na nāmaguruko bhavati, na kīrtiśabdaślokaguruko bhavati, na nāmni sajjate | so'saṃkṡubhitacitto bhavati, sarvasattveṡu @166 hitacittaśca bhavati | so'bhikrāman vā pratikrāman vā abhrāntacitto'bhikrāmati, abhrānta- citta: pratikrāmati | smrtimānevābhikrāmati, smrtimāneva pratikrāmati | sacetso'gāra- madhyāvasati, nāsya bhavatyadhimātra: kāmeṡu kāmābhiṡvaṅgo vā abhiprāyo vā | sa nirvitsaṃjñyeva kāmān paribhuṅkte | sa uttrastasaṃjñyeva kāmān paribhuṅkte | tadyathāpi subhūte caurakāntāramadhyagata: puruṡa: āhārakrtyaṃ kurvannutrastasaṃjñyevāhāraṃ kuryāt, gamanasaṃjñyevāhāraṃ kuryāt, kadā nu khalu nāma ahamita ścaurakāntārādatikrānto bhaviṡyāmītyevaṃsaṃjñī aviśrabdhamāhāramāharati | evameva subhūte avinivartanīyā bodhisattvā mahāsattvā agāramadhyāvasanto yān yāneva kāmān paribhuñjate, tāṃstānanarthikā eva agrddhā eva asaktā eva kāmān paribhuñjate | anarthikā eva ca te bhavanti priyarūpasātarūpai: pañcabhi: kāmaguṇai: | te'gāramadhyāvasanto na samaviṡameṇa jīvikāṃ kalpayanti | dharmeṇaiva jīvikāṃ kalpayanti nādharmeṇāpi | maraṇamupagacchanti na tveva pareṡāmapamardanaṃ kurvanti | tatkasya heto: ? tathā hi tai: satpuruṡairmahāpuruṡairamahāpuruṡairatipuruṡai: puruṡapravarai: puruṡaśobhanai: puruṡarṡabhai: puruṡodārai: puruṡaśauṭīrai: puruṡapuṃgavai: puruṡadhuryai: puruṡapadmai: puruṡapuṇḍarīkai: puruṡājāneyai: puruṡanāgai: puruṡasiṃhai: puruṡadamyasārathibhi: sarvasattvā: paramasukhe niyojayitavyā: | evaṃ hi subhūte agāramadhyāvasanti bodhisattvā mahāsattvā yathāpi nāma prajñāpāramitābalādhānaprāptatvāt | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgatā bodhisattvā mahāsattvā avinivartanīyā anuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavyā: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya vajrapāṇirmahāyakṡo nityānubaddho bhavati | sa durdharṡo bhavati, anatikramaṇīyaśca bhavati manuṡyairvā amanuṡyairvā, durāsada: sarvasattvānām | sa na vikṡiptacitto bhavati, na vikalendriyo bhavati, paripūrṇe- ndriyaśca bhavati nāparipūrṇendriya: | puruṡavrṡabhendriyasamanvāgataśca bhavati nāsatpuruṡa: | sa yānīmāni strīṇāṃ vaśīkaraṇāni manntrajāpyaupadhividyābhaiṡajyādīni, tāni sarvāṇi sarvaṃ na prayojayati | śuddhājīvaśca bhavati na mithyājīva: | na vigrahavivādaśīla: | rjudrṡṭikaśca bhavati | nātmotkarṡī na parapaṃsaka: | sa ebhiścānyaiśca guṇai: samanvāgato bhavati | sa na striyaṃ na ca puruṡaṃ vyākaroti-putro vā te bhaviṡyati, duhitā vā te bhaviṡyatīti | tasyaivamādikā evaṃrūpā ādeyatādoṡā na bhavanti | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya ye ākārā yāni liṅgāni yāni nimittāni yairākārairyairliṅgairyairnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo- 'vinivartanīyo veditavyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, tānākārāṃstāni liṅgāni tāni nimittāni deśayiṡyāmi | te puna: katame ? tadyathā-na te skandhāyatanadhātupratītyasamutpādayogānuyoga- manuyuktā viharanti, na saṃgaṇikārāmakathāyogānuyogaṃmanuyuktā viharanti, na rājakathāyogānu- yogamanuyuktā viharanti, na caurakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na senākathāyogānu- @167 yogamanuyuktā viharanti, na yuddhakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na grāmanagaranigamajana- padarāṡṭrarājadhānīkathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, nātmakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, nāmātyamahāmātrakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na strīpuruṡanapuṃsakakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na yānodyānavihārapr#asādahradasarastaḍāga puṡkariṇīvanārāmaśailakathāyogānuyogamanu- yuktā viharanti, na yakṡarākṡasapretapiśācakaṭapūtanakumbhāṇḍakathā yogānuyogamanuyuktā viharanti, nānnapānavastrābharaṇagandhamālyavilepanakathāyogānuyoga manuyuktā viharanti, na vīthīcatvaraśrṅgā- ṭakaviśikhāpaṇaśibikākuṭumbakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na gītanrtyākhyāyikānaṭa- nartakacāraṇakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na sāgaranadīdvīpakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na dharmaviruddhakathāyogānuyogamanuyuktā viharanti, na prthagjanaratikathāyogānuyoga- manuyuktā viharanti, api tu prajñāpāramitākathāyogānuyogamanuyuktā viharanti | avirahitāśca bhavanti sarvajñatāpratisaṃyuktairmanasikārai: | na ca te kalahabhaṇḍanavigrahavivādakathāyogānuyoga- manuyuktā viharanti | dharmakāmā eva ca te bhavanti, nādharmakāmā: | abhedavarṇavādinaśca te bhavanti, na bhedavarṇavādina: | mitrakāmāśca te bhavanti, nāmitrakāmā: | dharmavādinaśca te bhavanti, nādharmavādina: | te tathāgatadarśanamevākāṅkṡanta ākāṅkṡanti anyeṡu lokadhātuṡu ye tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhāstiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, teṡāmantike upapattaye citta- mutpādayanti | te ākāṅkṡantastatropapadyante | evaṃ te avirahitā bhavanti tathāgatadarśanena tathāgataparyupāsanena tathāgataparyupasthānena ca || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyā bodhisattvā mahāsattvā: kāmāvacarebhyo devebhyaścayutā rūpāvacarebhya ārūpyāvacarebhyo vā devebhyaścyutā: santa: ihaiva madhyadeśe jambūdvīpe pratyājāyante | yatra sattvā: kalāsu kovidā:, kāvyeṡu kovidā:, manntreṡu kovidā:, vidyāsu kovidā:, śāstreṡu kovidā:, nimitteṡu kovidā:, dharmārthakovidā: | alpakā: pratyantajanapadeṡu pratyājāyante, yadbhūyastvena madhyadeśe pratyājāyante | ye'pi pratyanteṡu janapadeṡu pratyājāyante, te'pi mahānagareṡu pratyājāyante | ete'pi teṡāṃ guṇā: saṃvidyante | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya naivaṃ bhavati-avini- vartanīyo vāham, na vāhamavinivartanīya iti | nāsyaivaṃ vicikitsotpadyate, na cāsya saṃśayo bhavati, svasyāṃ bhūmau nāpyasya saṃsīdanā bhavati | tadyathāpi nāma subhūte srotaāpanna: srotaāpattiphale svakāyāṃ bhūmau na kāṅkṡati na vicikitsati | na cāsya saṃśayo bhavati | svasyāṃ bhūmau nāpyasya saṃsīdanā bhavati | utpannotpannāni ca mārakarmāṇi kṡipramevābudhyate | na cotpannotpannānāṃ mārakarmaṇāṃ vaśena gacchati | tadyathāpi nāma subhūte puruṡa ānantaryakārī ānantaryacittena avirahito bhavati, yāvanmaraṇāvasthāyām, na taccittaṃ śaknoti prativinoda- @168 yituṃ vā viṡkambhayituṃ vā | anuvartata evāsya taccittaṃ yāvanmaraṇakālasamaye'pi | evameva subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyacittaṃ sthitaṃ bhavati, svakāyāmavinivartanīyāyāṃ bhūmāvavikampyaṃ bhavati | sadevamānuṡāsureṇāpi lokena na śakyaṃ cālayituṃ vā kampayituṃ vā | utpannotpannāni ca mārakarmāṇyeva budhyate | na cotpannotpannānāṃ mārakarmaṇāṃ vaśena gacchati | tasya svasyāṃ bhūmau niṡkāṅkṡasya nirvicikitsasya jātivyati- vrttasyāpi na śrāvakacittaṃ na pratyekabuddhacittaṃ votpadyate | jātivyativrttasyāpyevaṃ bhavati- nāhaṃ nābhisaṃbhotsye | abhisaṃbhotsye evāhamanuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ svasyāṃ bhūmau sthita: | aparapraṇeyo bhavati, anavamardanīyaśca bhavati svasyāṃ bhūmau | tatkasya heto: ? tathā hi sa sthito'saṃhāryeṇa cittena asaṃhāryeṇa jñānena samanvāgato bhavati | sacetkhalu punarmāra: pāpīyān buddhaveṡeṇopasaṃkrāmet, tamupasaṃkramyaivaṃ vadet-ihaiva tvamarhattvaṃ sākṡātkuru | na tvaṃ vyākrto'- nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | na tava te ākārāstāni liṅgāni tāni nimittāni vā saṃvidyante, yairākārairyairliṅgairyairnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | kiṃ vātra tvaṃ carasīti ? sacetpunarbodhisattvasya mahāsattvasya anyathā cittaṃ bhavati, veditavya- metatsubhūte nāyaṃ bodhisattvo vyākrta: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhāviti | sacetpunarevaṃ samanvāharati-māro batāyaṃ pāpīyān buddhaveṡamabhinirmāyopasaṃkrānta:, mārādhiṡṭhito vā māranirmito veti, nāyaṃ tathāgata: | yathoktaṃ tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena tathā tannānyathā | sacedevaṃ pratyavekṡate, evaṃ samanvāharati-māro batāyaṃ pāpīyān buddhādhiṡṭhānaṃ krtvā māṃ vivecayitukāmo'nuttarāyā: samyaksaṃbodhita iti | sacenmāra: pratyudāvartate, veditavyametatsubhūte vyākrto'yaṃ bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau paurvakaistathā- gatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhai: | sthito'yaṃ bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyāyāṃ bodhisattvabhūmau | sacetsubhūte bodhisattvasya mahāsattvasya ime ākārā imāni liṅgāni imāni nimittāni saṃvidyante, veditavyametatsubhūte yathā asyeme guṇā: | {1. ##R## abaddho.}addhā batāyaṃ bodhisattvo mahāsattvo vyākrta: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhai: | sthito'yaṃ bodhisattvo mahāsattvo'vini- vartanīyāyāṃ bodhisattvabhūmau | tatkasya heto: ? tathā hyasya te ākārāstāni liṅgāni tāni nimittāni saṃvidyante, yāni avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattva: saddharmaparigrahasya krtaśa: ātmaparityāgamapi karoti, jīvitaparityāgamapi karoti | tasmādbodhisattvo mahāsattvo'vini- vartanīya: saddharmaparigrahāya paramudyogamāpadyate atītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ premṇā ca gauraveṇa ca | dharmakāyā buddhā bhagavanta iti dharme prema ca gauravaṃ copādāya @169 saddharmaparigrahaṃ karoti | nāyaṃ kevalamatītānāmeva buddhānāṃ bhagavatāṃ saddharmaparigraha:, pratyutpannānā- mapi buddhānāṃ bhagavatāmeṡa eva saddharmaparigraha:, anāgatānāmapi buddhānāṃ bhagavatāmeṡa eva saddharmaparigraha:-ahamapi tatra teṡāmanāgatānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ saṃkhyāṃ gaṇanāṃ praviṡṭa iti, ahamapi tatra vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, mamāpyeṡa eva saddharmaparigraha iti | sa imamapyarthavaśaṃ saṃpaśyan saddharmaparigrahasya krtaśa ātmaparityāgamapi karoti, jīvitapari- tyāgamapi karoti | na ca tatra saṃsīdati, na ca kausīdyamāpadyate | ebhirapi subhūte ākārairebhirliṅgairebhirnimittai: samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvastathāgatasyārhata: samyaksaṃ- buddhasya dharmaṃ deśayato na kāṅkṡati, na vicikitsati | subhūtirāha-kiṃ tathāgatasyaiva bhagavan dharmaṃ deśayato na kāṅkṡati na vicikitsati, na śrāvakasya ? bhagavānāha-śrāvakasyāpi subhūte dharmaṃ deśayato na kāṅkṡati na vicikitsati | tatkasya heto: ? tathā hi tena bodhisattvena mahāsattvena anutpattikeṡu dharmeṡu kṡānti: pratilabdhā | tena sarvadharmāṇāṃ dharmatā- maviruddhāṃ śrṇoti | śrṇvaṃśca na kāṅkṡati, na vicikitsati | ebhi: subhūte guṇai: samanvā- gato bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo bhavati | imānyapi subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya ākāraliṅganimittāni veditavyānyanuttarāyā: samyaksaṃbodheriti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmavinivartanīyākāra- liṅganimittaparivarto nāma saptadaśa: || @170 18 śūnyatāparivarto'ṡṭādaśa: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-āścaryaṃ bhagavan mahāguṇasamanvāgato bodhisattvo mahāsattva: | apramāṇaguṇasamanvāgato bhagavan bodhisattvo mahāsattva: | aparimita- guṇasamanvāgato bhagavan bodhisattvo mahāsattva: | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat- evametatsubhūte, evametat | tatkasya heto: ? avinivartanīyena hi subhūte bodhisattvena mahāsattvena anantamaparyantaṃ jñānaṃ pratilabdhamasaṃhāryaṃ sarvaśrāvakapratyekabuddhai: || subhūtirāha-pratibalo bhagavan avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya gaṅgānadī- vālukopamān kalpānākārān liṅgāni nimittāni nirdeṡṭum | ata eva bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya gambhīrāṇi gambhīrāṇi sthānāni prajñāpāramitāpratisaṃyuktāni sūcayitavyāni | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sādhu sādhu subhūte yastvaṃ gambhīrāṇī gambhīrāṇi sthānānyārabhya nigamayitukāma: | gambhīramiti subhūte śūnyatāyā etadadhivacanam | ānimittasya apraṇihitasya anabhisaṃskārasya anutpādasya ajāterabhāvasya virāgasya nirodhasya nirvāṇasya vigamasyaitatsubhūte adhivacanaṃ yaduta gambhīramiti || subhūtirāha-eteṡāmeva bhagavan kevalametaddharmāṇāmadhivacanaṃ na puna: sarvadharmāṇām ? bhagavānāha-sarvadharmāṇāmapyetatsubhūte adhivacanaṃ yaduta gambhīramiti | tatkasya heto: ? rūpaṃ hi subhūte gambhīram | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ hi subhūte gambhīram | kathaṃ ca subhūte rūpaṃ gambhīram ? kathaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: ? kathaṃ ca subhūte vijñānaṃ gambhīram ? yathā subhūte tathatā, tathā gambhīraṃ rūpam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | yathā subhūte tathatā, tathā gambhīraṃ vijñānam | tatra subhūte yathā rūpatathatā, tathā gambhīraṃ rūpam | yathā vedanā- tathatā saṃjñātathatā saṃskāratathatā | tatra subhūte yathā vijñānatathatā, tathā gambhīraṃ vijñānam | yatra subhūte na rūpam, iyaṃ rūpasya gambhīratā | yatra subhūte na vedanā na saṃjñā na saṃskārā na vijñānam, iyaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārāṇām, iyaṃ vijñānasya gambhīratā || subhūtirāha-āścaryaṃ bhagavan yāvatsūkṡmeṇopāyena rūpataśca nivārito nirvāṇaṃ ca sūcitam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | yāvatsūkṡmeṇopāyena vijñānataśca nivārito nirvāṇaṃ ca sūcitam | bhagavānāha-imāni subhūte gambhīrāṇi gambhīrāṇi sthānāni prajñāpāramitā- pratisaṃyuktāni yaścintayiṡyati tulayiṡyati upanidhyāsyati-evaṃ mayā sthātavyaṃ yathā prajñā- pāramitāyāmājñaptam | evaṃ mayā śikṡitavyaṃ yathā prajñāpāramitāyāmākhyātam | evaṃ mayā pratipattavyaṃ yathā prajñāpāramitāyāmupadiṡṭam | tathā saṃpādayamānastathopanidhyāyaṃstathopaparīkṡa- māṇastathā prayujyamānastathā ghaṭamānastathā vyāyacchamāna ekadivasamapyatra yogamāpadyate | ayaṃ bodhisattvo mahāsattvastenaikadivasena kiyatkarma karoti ? tadyathāpi nāma subhūte kaścideva puruṡo rāgacarito vitarkacarita: | tasya puruṡasya rāgacaritasya vitarkacaritasya striyā abhirūpayā prāsādikayā darśanīyayā saha saṃketa: krto bhavet | sā khalu puna: strī @171 paraparigrhītā bhavet | na vaśayedātmānamagāranniṡkramitum | tatkiṃ manyase subhūte kiṃprati- saṃyuktāstasya puruṡasya vitarkā: pravarteran ? subhūtirāha-strīpratisaṃyuktā eva bhagavaṃstasya puruṡasya vitarkā: pravarteran-iyamāgacchati, iyamāgatā | tayā sārdhamevaṃ kariṡyāmi, evaṃ ramiṡyāmi, evaṃ krīḍiṡyāmi, evaṃ pravicārayiṡyāmīti | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte divasasyātyayena tasya puruṡasya kiyanto vitarkā utpadyeran ? | subhūtirāha-bahavo bhagavan divasasyātyayena tasya puruṡasya vitarkā utpadyeran | bhagavānāha-yāvanta: subhūte tasya puruṡasya divasasyā- tyayena vitarkā utpadyeran, iyata: subhūte kalpān bodhisattvo mahāsattvaśchorayati viprṡṭhīkaroti saṃsārādvyantīkaroti, ya iha prajñāpāramitāyāṃ yathājñaptaṃ yathākhyātaṃ yathopadiṡṭaṃ yathoddiṡṭaṃ yathā- nirdiṡṭaṃ tiṡṭhati śikṡate pratipadyate upanidhyāyati yogamāpadyate, tāṃśca doṡān vivarjayati, yairdoṡairbodhisattvo mahāsattvo vivartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | evaṃ hi subhūte yaśca bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyogamanuyukta:, anena vihāreṇa viharan yaduta prajñāpāra- mitāpratisaṃyuktairmanasikārai:, ekadivasena tāvatkarma karoti | yaśca prajñāpāramitāvirahito bodhisattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan dānaṃ dadyāt, ayameva tato viśiṡyate yo'yaṃ bodhisattvo mahāsattva evamekadivasamapi prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyate || punaraparaṃ subhūte yaśca bodhisattvo mahāsattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan srotaāpannebhyo dānaṃ dadyāt, pratiṡṭhāpayet, {1. ##R om. from## evaṃ ##upto## pratiṡṭhāpayet.}evaṃ sakrdāgāmiṡvanāgāmiṡvarhatsu dānaṃ dadyāt, pratiṡṭhāpayet | pratyekabuddheṡu dānaṃ dadyāt pratiṡṭhāpayet | tathāgateṡvarhatsu samyaksaṃbuddheṡu dānaṃ dadyāt pratiṡṭhāpayet, virahitaśca prajñāpāramitayā | yaśca bodhisattvo mahāsattvo yathopadiṡṭaṃ yathoddiṡṭaṃ yathānirdiṡṭaṃ prajñāpāramitāyāṃ tathaiva yogamāpadyeta ekadivasamapi | ayaṃ bodhisattvo mahāsattvastata: paurvakādbodhisattvādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || punaraparaṃ subhūte yo bodhisattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan srotaāpanneṡu yāvatsamyaksaṃbuddheṡu dānaṃ dadyāt pratiṡṭhāpayet, śīleṡu ca paripūrṇakārī bhavet, virahitaśca prajñāpāramitayā bhavet | yaśca bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāvihārī tato manasikārā- dvyutthāya dharmaṃ deśayet, ayameva subhūte bodhisattvo mahāsattvastata: paurvakādbodhisattvādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || punaraparaṃ subhūte yo bodhisattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan srotaāpanneṡu yāvatsamyaksaṃbuddheṡu dānaṃ dadyāt pratiṡṭhāpayet, śīleṡu ca paripūrṇakārī bhavet, kṡāntyā ca samanvāgato bhavet, virahitaśca prajñāpāramitayā | yaśca bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitā- vihārī tato manasikāradvyutthāya {2. ##R## dānaṃ ##for## dharmadānaṃ.}dharmadānaṃ dadyāt, ayameva subhūte bodhisattvo mahāsattvo mahāsattvastata: paurvakādbodhisattvādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || @172 punaraparaṃ subhūte yo bodhisattvo ma{1. ##W om.## mahāsattvo.}hāsattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpāṃstiṡṭhan srotaāpanneṡu yāvatsamyaksaṃbuddheṡu dānaṃ dadyāt pratiṡṭhāpayet, śīleṡu paripūrṇakārī, kṡāntyā ca samanvāgata:, ārabdhavīrya: san dhyāneṡu bodhipakṡeṡu ca dharmeṡu yogamāpadyeta, virahitaśca prajñāpāramitayā | yaśca khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattvastathā dharmadānaṃ datvā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayet, ayameva subhūte bodhisattvo mahāsattvastata: paurvakā- dbodhisattvādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || punaraparaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattvastathā dharmadānaṃ datvā prajñāpāramitoktena pariṇāmena anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayet, ayaṃ tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || punaraparaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattvastathā dharmadānaṃ datvā prajñāpāramitoktena pariṇāmena anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayet, pariṇāmya ca pratisaṃlāne {2. ##R om.## na.}na punareva yogamāpadyeta | yaśca khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattvastathā dharmadānameva dadyāt, na puna: pratisaṃlāne yogamā- padyeta, sa bodhisattvo mahāsattvo na tāvatpuṇyaṃ prasavati, yāvadya evaṃ dharmadānaṃ dadad bodhisattvo mahāsattva: pratisaṃlāne ca punareva yogamāpadyamāna: prajñāpāramitayā ca parigrhītastatprati- saṃlānamavirahitaṃ karoti prajñāpāramitayā, ayaṃ bodhisattvo mahāsattvo bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || subhūtirāha-yadā bhagavan abhisaṃskāro vikalpa ityuktaṃ bhagavatā, tadā kathaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavatītyucyate ? bhagavānāha-so'pīdānīṃ subhūte puṇyābhisaṃskāro bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: śūnyaka ityevākhyāyate, riktaka ityevākhyāyate, tucchaka ityevākhyāyate, asāraka ityevākhyāyate | yathā yathā khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattva evaṃ sarvadharmān pratyavekṡate, tathā tathā subhūte bodhisattvo mahāsattvo'virahito bhavati prajñāpāramitayā | yathā yathā ca subhūte bodhisattvo mahāsattvo'virahito bhavati prajñāpāramitayā, tathā tathā aprameyamasaṃkhyeyaṃ puṇyaṃ prasavati || subhūtirāha-aprameyasya ca bhagavan asaṃkhyeyasya ca kiṃ nānākaraṇaṃ vā, ka: prativiśeṡo vā ? bhagavānāha-aprameyamiti subhūte yatra pramāṇānyuparamante | asaṃkhyeyamiti subhūte yanna śakyaṃ saṃkhyayāpi kṡapayitum || subhūtirāha-syādbhagavan paryāyo yadrūpamaprameyaṃ bhavet, evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | syādbhagavan paryāyo yadvijñānamaprameyaṃ bhavet ? bhagavānāha-yatsubhūtirevamāha-syādbhagavan paryāyo yadrūpamaprameyaṃ bhavet, evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | syādbhagavan paryāyo yadvijñānamaprameyaṃ bhavediti | syātsubhūte paryāyo yena rūpamevāprameyaṃ bhavet, evaṃ vedanaiva saṃjñaiva saṃskārā eva | syātsubhūte paryāyo yena vijñānamevāprameyaṃ bhavet | subhūtirāha-kasya punarbhagavan etadadhivacanamaprameyamiti ? bhagavānāha-śūnyatāyā: subhūte etadadhivacanamaprameyamiti | ānimittasyaitadadhivacanam | apraṇihitasya subhūte etadadhivacanamaprameyamiti || @173 subhūtirāha-kiṃ śūnyatāyā eva bhagavan kevalametadadhivacanamaprameyamiti, ānimitta- syaiva apraṇihitasyaiva bhagavan kevalametadadhivacanamaprameyamiti, nānyeṡāṃ dharmāṇām ? bhagavānāha-tatkiṃ subhūte nanu mayā sarvadharmā: śūnyā ityākhyātā: ? subhūtirāha- śūnyā eva bhagavan sarvadharmāstathāgatenākhyātā: | bhagavānāha-ye ca subhūte śūnyā:, akṡayā api te | yā ca śūnyatā, aprameyatāpi sā | tasmāttarhi subhūte eṡāṃ dharmāṇāmarthato viśeṡo vā nānākaraṇaṃ vā nopalabhyate | abhilāpā ete subhūte tathāgatenākhyātā: abhilapitā:- aprameyamiti vā, asaṃkhyeyamiti vā, akṡayamiti vā, {1. ##W om.## śūnyamiti vā.}śūnyamiti vā, ānimittamiti vā apraṇihitamiti vā, anabhisaṃskāra iti vā, anutpāda iti vā, ajātiriti vā, abhāva iti vā, virāga iti vā, nirodha iti vā, nirvāṇamiti vā | deśanābhinirhāranirdeśa eṡa subhūte tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhenākhyāta: || subhūtirāha-āścaryaṃ bhagavan yāvadyadiyaṃ tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena sarvadharmāṇāṃ dharmatā deśitā, sā ca sarvadharmāṇāṃ dharmatā anabhilāpyā | yathāhaṃ bhagavan bhagavato bhāṡitasyārthamājānāmi, tathā sarvadharmā api bhagavan anabhilāpyā: | bhagavānāha-evameta- tsubhūte, evametat | sarvadharmā api subhūte anabhilāpyā: | tatkasya heto: ? yā ca subhūte sarvadharmāṇāṃ śūnyatā, na sā śakyā abhilaṡitum | subhūtirāha-kiṃ punarbhagavan anabhi- lapyasyārthasya vrddhirvāsti, parihāṇirvā vidyate ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | subhūtirāha- sacedbhagavan anabhilapyasyārthasya na vrddhirna parihāṇi:, dānapāramitāyā api bhagavan na vrddhirna parihāṇirbhaviṡyati | evaṃ śīlapāramitāyā api, kṡāntipāramitāyā api, vīryapāramitāyā api, dhyānapāramitāyā api, prajñāpāramitāyā api bhagavan na vrddhirna parihāṇirbhaviṡyati | sacedbhagavan āsāṃ ṡaṇṇāṃ pāramitānāṃ na vrddhirna parihāṇi:, kathaṃ bhagavan vivardhamānānāṃ ṡaṇṇāṃ pāramitānāṃ balena bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbudhyate ? kathaṃ ca anuttarāyā: samyaksaṃbodherabhyāsannībhavati ? na ca bhagavan apratipūrayan pāramitāṃ bodhisattvo mahāsattvo'bhyāsannībhavatyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | bhagavānāha-evameta- tsubhūte, evametat | na khalu puna: subhūte pāramitārthasya kācidvrddhirvāsti parihāṇirvā vidyate | api tu khalu puna: subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: prajñāpāramitāṃ bhāvayata upāyakuśalasya naivaṃ bhavati-iyaṃ dānapāramitā vivardhate, iyaṃ dānapāramitā parihīyate iti | api tu khalu punarasyaivaṃ bhavati-nāmadheyamātrametadyaduta dānapāramiteti | sa dānaṃ dadat tān manasikārāṃstāṃścittotpādāṃstāni kuśalamūlāni anuttarāyāṃ samyaksaṃ bodhau pariṇāmayati | yathā anuttarā samyaksaṃbodhistathā pariṇāmayati || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: prajñāpāramitāṃ bhāvayata: upāyakuśalasya naivaṃ bhavati-iyaṃ śīlapāramitā vivardhate, iyaṃ śīlapāramitā @174 parihīyate iti | api tu khalu punarasyaivaṃ bhavati-nāmadheyamātrametadyaduta śīlapāramiteti | sa śīlaṃ samādāya vartamānastān manasikārāṃstāṃścittotpādāṃstāni kuśalamūlāni anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | yathā anuttarā samyaksaṃbodhistathā pariṇāmayati || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: prajñāpāramitāṃ bhāvayata: upāyakuśalasya naivaṃ bhavati-iyaṃ kṡāntipāramitā vivardhate, iyaṃ kṡāntipāramitā parihīyate iti | api tu khalu punarasyaivaṃ bhavati-nāmadheyamātrametadyaduta kṡāntipāramiteti | sa kṡāntyā saṃpādayaṃstān manasikārāṃstāṃścittotpādāṃstāni ca kuśalamūlāni anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | yathā anuttarā samyaksaṃbodhistathā pariṇāmayati || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: prajñāpāramitāṃ bhāvayata upāyakuśalasya naivaṃ bhavati-iyaṃ vīryapāramitā vivardhate, iyaṃ vīryapāramitā parihīyate iti | api tu khalu punarasyaivaṃ bhavati-nāmadheyamātrametadyaduta vīryapāramiteti | sa vīrya- mārabhamāṇastān manasikārāṃstāṃścittotpādāṃstāni ca kuśalamūlāni anuttarāyai samyaksaṃbodhaye pariṇāmayati | yathā anuttarā samyaksaṃbodhistathā pariṇāmayati || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: prajñāpāramitāṃ bhāvayata: upāyakuśalasya naivaṃ bhavati-iyaṃ dhyānapāramitā vivardhate, iyaṃ dhyānapāramitā parihīyate iti | api tu khalu punarasyaivaṃ bhavati-nāmadheyamātrametadyaduta dhyānapāramiteti | sa dhyānāni samāpadyamānastān manasikārāṃstāṃścittotpādāṃstāni ca kuśalamūlāni anu- ttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | yathā anuttarā samyaksaṃbodhistathā pariṇāmayati || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata: prajñāpāramitāṃ bhāvayata: upāyakuśalasya naivaṃ bhavati-iyaṃ prajñāpāramitā vivardhate, iyaṃ prajñāpāramitā parihīyate iti | api tu khalu punarasyaivaṃ bhavati-nāmadheyamātrametadyaduta prajñāpāramiteti | sa prajñāpāramitāyāṃ caran prajñāpāramitāṃ bhāvayaṃstān manasikārāṃstāṃścittotpādāṃstāni ca kuśalamūlāni anu- ttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | yathā anuttarā samyaksaṃbodhistathā pariṇāmayati || atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-kā punareṡā bhagavan anuttarā samyaksaṃbodhi: ? bhagavānāha-tathataiṡā subhūte anuttarā samyaksaṃbodhi: | na ca subhūte tathatā vivardhate vā, parihīyate vā | sacedbodhisattvo mahāsattvastatpratisaṃyuktairmanasikārairabhīkṡṇaṃ bahulaṃ viharati, evaṃ sa āsannībhavatyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, taiśca manasikārairna parihīyate | evaṃ khalu subhūte anabhilapyasyārthasya na vrddhirna parihāṇirbhavati | evaṃ pāramitānāṃ na vrddhirna parihāṇirbhavati | evaṃ sarvadharmāṇāmapi subhūte na vrddhirna parihāṇirbhavati | evaṃ hi subhūte bodhisattvo mahāsattva ebhirevaṃrūpairmanasikārairviharan āsannībhavatyanuttarāyā: samyaksaṃbodheriti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ śūnyatāparivarto nāmāṡṭādaśa: || @175 19 gaṅgadevībhaginīparivarta ekonaviṃśa: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-kiṃ punarbhagavan prathamacittotpādena bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate, utāho paścimacittotpādena bodhi- sattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? paurvako bhagavaṃścittotpāda: paścimakena cittotpādena asamavahita:, paścimakaścittotpāda: paurvakeṇa cittotpādena asamavahita: | kathaṃ bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya kuśalamūlānāmupacayo bhavati ? evamukte bhagavānāyu- ṡmantaṃ subhūtimetadavocat-tatkiṃ manyase subhūte tailapradyotasya jvalato'rciṡā prathamābhini- pātena sā vartirdagdhā, utāho paścimābhinipātenārciṡā sā vartirdagdhā ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | na hi bhagavan arciṡā prathamābhinipātena sā vartirdagdhā | na ca prathamā- bhinipātamanāgamya arciṡā sā vartirdagdhā | na ca bhagavan paścimābhinipātenārciṡā sā vartirdagdhā, na ca paścimābhinipātamanāgamya arciṡā sā vartirdagdhā | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte api nu sā vartirdagdhā ? subhūtirāha-dagdhā bhagavan, dagdhā sugata | bhagavānāha-evameva subhūte na ca prathamacittotpādena bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃbudhyate, na ca prathamacittotpādamanāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | na ca paścimacittotpādena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate, na ca paścimacittotpāda- manāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | na ca taiścittopādairna cānyatra tebhyaścitto- tpādebhyo'bhisaṃbudhyate | abhisaṃbudhyate ca bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhim || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-gambhīro'yaṃ bhagavan pratītyasamu- tpāda: | na ca nāma bhagavan prathamacittotpādenaiva bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃbudhyate, na ca nāma prathamacittotpādamanāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃ- budhyate | na ca nāma paścimacittotpādenaiva bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbudhyate, na ca nāma paścimacittotpādamanāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate, na ca nāma taiścittotpādairna cānyatra tebhyaścittotpādebhyo'bhisaṃbudhyate | abhisaṃbudhyate ca bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhim || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-tatkiṃ manyase subhūte yaccittaṃ niruddham, api nu tatpunarutpatsyate ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yaccittamanutpannam, api nu tannirodhadharmi ? āha-nirodhadharmi bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yannirodhadharmi, api nu tannirotsyate ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yaccittamanutpannam, api nu tannirodhadharmi ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yannirodhadharmi, api nu {1. ##R## tadutpatsyate ##for## tannirotsyate.}tannirotsyate ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yaccittamanutpādā- @176 nirodhadharmi, api nu tannirotsyate ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yo dharma: prakrtyā svabhāvaniruddha eva, sa dharmo nirotsyate ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yā dharmāṇāṃ dharmatā sā nirotsyate ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte tathaiva sthāsyati yathā tathatā ? āha-tathaiva bhagavan sthāsyati yathā tathatā | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yadi tathaiva sthāsyati yathā tathatā, tadā mā kūṭasthā bhūt ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte gambhīrā tathatā ? āha-gambhīrā bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase tathatāyāṃ cittam ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte cittaṃ tathatā ? āha- no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte anyattathatāyāścittam ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-samanupaśyasi tvaṃ subhūte tathatām ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte ya evaṃ carati sa gambhīre carati ? āha-yo bhagavan evaṃ carati, sa na kvaciccarati | tatkasya heto: ? tathā hyasya te samudācārā na pravartante, na samudācaranti | bhagavānāha-ya: subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāṃ carati, sa kva carati ? āha-carati bhagavan paramārthe | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yo bodhisattvo mahāsattva: paramārthe carati, sa nimitte carati ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte api nu tasya nimittamavibhāvitam ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte api nu bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāra- mitāyāṃ carato nimittaṃ vibhāvitaṃ bhavati ? subhūtirāha-na sa bhagavan bodhisattvo mahāsattva evaṃ prayujyate-kathamahaṃ bodhisattvacaryāṃ carannihaiva nimittaprahāṇamanuprāpnuyāmiti | sacetpunaranu- prāpnuyāt, apratipūrṇai: sarvabuddhadharmai: śrāvako bhavet | etattadbhagavan bodhisattvasya mahāsattvasyo- pāyakauśalyaṃ yat, tacca nimittaṃ jānāti, yallakṡaṇaṃ yannimittamānimitte ca parijayaṃ karoti || atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-ya āyuṡman subhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragatastrīṇi vimokṡamukhāni bhāvayati-śūnyatāmānimittamapraṇi- hitaṃ ca, api nu tasya prajñāpāramitā vivardhate ? subhūtirāha-sacedāyuṡman śāriputra divasabhāvanayā vivardhate, evaṃ svapnāntaragatasyāpi vivardhate | tatkasya heto: ? avikalpo hi āyuṡman śāriputra svapnaśca divasaścokto bhagavatā | sacedāyuṡman śāriputra bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitālābhī divase divase prajñāpāramitāyāṃ carati, tato'sya prajñāpāra- mitābhyāsata: svapnāntaragatasyāpi bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāvaipulyena bhavi- tavyam | śāriputra āha-yatpunarāyuṡman subhūte strī vā puruṡo vā svapnāntaragata: karma śubhamaśubhaṃ vā karoti, kiṃ bhavati tasya karmaṇa ācayo vā upacayo vā ? subhūtirāha-yathā svapnopamā: sarvadharmā uktā bhagavatā, tathā na tasya karmaṇo bhavatyācayo vā upacayo vā | atha punarāyuṡman śāriputra sa puruṡa: prativibuddha: san vikalpayan hatasaṃjñāmutpādayati, @177 bhavati tasya karmaṇa ācayo vā upacayo vā | kathaṃ ca āyuṡman śāriputra vikalpayan hatasaṃjñāmutpādayati ? sacetsvapnāntaragata: prāṇātipātaṃ krtvā prativibuddha: sannevaṃ vikalpayati- aho hata:, sādhu hata:, suṡṭhu hata:, mayā hata:, ityevaṃ vikalpayan hatasaṃjñāmutpādayati | śāriputra āha-sacedāyuṡman subhūte sa puruṡa: prativibuddha: san vikalpayan hatasaṃjñāmutpāda- yati-aho hata:, sādhu hata:, suṡṭhu hata:, mayā hata iti, bhavati tasya karmaṇa ācayo vā upacayo vā ? buddho bhagavānapi vikalpayan kṡayasaṃjñāmutpādayati | tasyāpi karmaṇa ācayo vā upacayo vā bhavet ? subhūtirāha-no hīdamāyuṡman śāriputra | tatkasya heto: ? sarvakalpavikalpaprahīṇo hi tathāgata: | tadyathāpi nāma ākāśameva āyuṡman śāriputra nānā- rambaṇaṃ karmotpadyate, nānārambaṇaṃ cittamutpadyate | tasmāttarhyāyuṡman śāriputra sārambaṇameva karmotpadyate, na anārambaṇam | sārambaṇameva cittamutpadyate, na anārambaṇam | drṡṭaśrutamata- vijñāteṡvāyuṡman śāriputra dharmeṡu {1. ##RW## buddhe: ##for## buddhi:.}buddhi: pravartate | tatra kācidbuddhi: saṃkleśaṃ parigrhṇāti, kācidbuddhirvyavadānaṃ parigrhṇāti | tasmāttarhi āyuṡman śāriputra sārambaṇaiva cetanotpadyate na anāra{2. ##RW## anāramvaṇam.}mbaṇā, sārambaṇameva karmotpadyate na anārambaṇam | śāriputra āha-yadāyuṡman subhūte sarvārambaṇāni viviktāni ākhyātāni bhagavatā, tadā kasmādāyuṡman subhūte sāramba- ṇaiva cetanotpadyate na anārambaṇā ? subhūtirāha-nimittīkrtya āyuṡman śāriputra vidyamāna- mevārambaṇamārambaṇīkrtya sārambaṇaiva cetanotpadyate, na anārambaṇā | cetanāpyāyuṡman śāri- putra viviktā, nimittamapi viviktam | evamavidyāpratyayā: saṃskārā api viviktā:, saṃskāra- pratyayaṃ vijñānamapi, yāvajjātipratyayaṃ jarāmaraṇamapi viviktam | evameva āyuṡman śāriputra sarvārambaṇāni viviktāni | nimittena viviktā cetanā lokavyavahāramupādāyotpadyata iti || śāriputra āha-yadāyuṡman subhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragato dānaṃ dadyāt, tacca dānamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati | pariṇāmitaṃ kiṃ taddānaṃ vaktavyam ? subhūtirāha-ayamāyuṡman śāriputra maitreyo bodhisattvo mahāsattva: saṃmukhībhūta: | eṡa tathāgatena vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | eṡo'trārthe kāyasākṡī | eṡa praṡṭavya: | eṡa enamarthaṃ visarjayiṡyati | atha khalvāyuṡmān śāriputro maitreyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat- ayamāyuṡman maitreya subhūti: sthavira evamāha-ayaṃ maitreyo bodhisattvo mahāsattva: | eṡa enamarthaṃ visarjayiṡyatīti | visarjaya āyuṡmannajita enamartham | atha khalu maitreyo bodhisattvo mahāsattva āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-yadāyuṡmān subhūtirevamāha-ayaṃ maitreyo bodhisattvo mahāsattva: | eṡa enamarthaṃ visarjayiṡyatīti | kiṃ punarāyuṡman subhūte yadetannāmadheyaṃ maitreya iti ? etadenamarthaṃ visarjayiṡyati, uta rūpaṃ visarjayiṡyati, uta vedanā saṃjñā saṃskārā:, atha vijñānaṃ visarjayiṡyati, utāho varṇo visarjayiṡyati, atha saṃsthānaṃ visarjayiṡyati, utāho yā rūpasya śūnyatā, sā visarjayiṡyati ? evaṃ yā vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām, @178 yā vijñānasya śūnyatā, sā visarjayiṡyati ? yā khalu punarāyuṡman subhūte rūpasya śūnyatā, na sā pratibalā visarjayitum | evaṃ vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārāṇām | yā khalu punarāyuṡman subhūte vijñānasya śūnyatā, na sā pratibalā visarjayitum | tamapyahamāyuṡman subhūte dharmaṃ na samanupaśyāmi, yo dharmo visarjayet | tamapyahaṃ dharmaṃ na samanupaśyāmi, yo dharmo visarjayitavya: | tamapyahaṃ dharmaṃ na samanupaśyāmi, yena dharmeṇa visarjayet | tamapyahaṃ dharmaṃ na samanupaśyāmi, yo dharmo vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau || atha khalvāyuṡmān śāriputro maitreyaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-kaccitpunarāyu- ṡman maitreya tvayā ete dharmā evaṃ sākṡātkrtā:, yathainān vācā bhāṡase ? maitreya āha-na mayā āyuṡman śāriputra ete dharmā evaṃ sākṡātkrtā:, yathainān vācā bhāṡe | evamapyahamenānāyu- ṡman śāriputra dharmānna vedmi, nopalabhe, na samanupaśyāmi, yathā vācā bhāṡe, cittena vā cintayāmi | api tu khalu punarāyuṡman śāriputra na kāyena sprśyeta, na vācā bhāṡyeta, na manasā samanvāhiyeta | evaṃsvabhāvā: sarve dharmā asvabhāvatvāt | atha khalvāyuṡmata: śāriputrasyaitadabhūt-gambhīsprajño batāyaṃ maitreyo bodhisattvo mahāsattva:, yathāpi nāma dīrgharātraṃ prajñāpāramitāyāṃ caritāvī nirdiśati || atha khalu bhagavānāyuṡmantaṃ śāriputramāmantrayate sma-kutaste śāriputra etadabhūt- gambhīraprajño batāyaṃ maitreyo bodhisattvo mahāsattva iti ? samanupaśyasi tvaṃ śāriputra taṃ dharmaṃ yena dharmeṇa samanvāgato'rhanniti prabhāvyate ? śāriputra āha-na hyetadbhagavan | bhagavānāha- evameva śāriputra bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carato naivaṃ bhavati-ayaṃ dharmo vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, ayaṃ dharmo vyākariṡyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, ayaṃ dharmo vyākriyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, ayaṃ dharmo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate | evaṃ caran bodhisattvo mahāsattvaścarati prajñāpāramitāyām | sa carannottrasyati, na saṃtrasyati, na saṃtrāsamāpadyate | labdhabalādhānatvānnāhaṃ nābhisaṃbhotsya ityevaṃ yogamāpadyate | sacedevaṃ carati, carati prajñāpāramitāyām || punaraparaṃ śāriputra vyālakāntāramadhyagatena bodhisattvena mahāsattvena nottrasitavyam, na saṃtrasitavyam, na saṃtrāsamāpattavyam | tatkasya heto: ? tathā hi tena bodhisattvena mahāsattvena sarvaṃ parityaktavyaṃ sarvasattvānāmarthāya | tenaivaṃ cittamutpādayitavyam-yadi cenmāṃ vyālā bhakṡayeyu:, tebhya eva taddānaṃ dattaṃ bhavatu | mama ca dānapāramitāparipūrirbhaviṡyati | anuttarā ca me samyaksaṃbodhirāsannībhaviṡyati | tathā ca kariṡyāmi, yathā me anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbuddhasya sata: tiryagyonigatā: sattvā: sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarvatra me buddhakṡetre na bhaviṡyanti, na prajñāsyante, divyopabhogaparibhogāśca bhaviṡyantīti || punaraparaṃ śāriputra corakāntāramadhyagatena bodhisattvena mahāsattvena nottrasitavyam, na saṃtrasitavyam, na saṃtrāsamāpattavyam | tatkasya heto: ? sarvasvaparityāgakuśalābhiratā hi @179 bodhisattvā mahāsattvā bhavanti | utsrṡṭakāyenāpi ca bodhisattvena mahāsattvena bhavitavyaṃ parityaktasarvapariṡkāropakaraṇena | tenaivaṃ cittamutpādayitavyam-sacenmama sattvā: sarvapariṡkāropa- karaṇāni hareyu:, tebhya eva taddānaṃ dattaṃ bhavatu | yadi cenmāṃ kecijjīvitādvyaparopayeyu:, tatra na mayā vyāpādakrodharoṡā utpādayitavyā: | teṡāmapi ca mayā na kāyena na vācā na manasā aparāddhavyam | evaṃ ca me tasmin samaye dānapāramitā ca śīlapāramitā ca kṡāntipāramitā ca paripūriṃ gamiṡyati | anuttarā ca me samyaksaṃbodhirabhyāsannībhaviṡyati | tathā ca kariṡyāmi, tathā ca pratipatsye, yathā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya sataścora- kāntārāṇyapi tasmin buddhakṡetre sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ na bhaviṡyanti, na prajñāsyante | tathā ca buddhakṡetrapariśuddhaye vyāpatsye, yathā me anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya satastasmin buddhakṡetre ete cānye ca doṡā: sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ na bhaviṡyanti, na prajñāsyante || punaraparaṃ śāriputra pānīyakāntāramadhyagatena bodhisattvena mahāsattvena nottrasitavyaṃ na saṃtrasitavyaṃ na saṃtrāsamāpattavyam | tatkasya heto: ? asaṃtrastānuttrastadharmāṇo hi bodhisattvā mahāsattvā bhavanti | evaṃ cānena cittamutpādayitavyam-sarvasattvānāṃ mayā sarvatrṡṇācchedāya śikṡitavyam | na ca bodhisattvena mahāsattvenottrasitavyam, na saṃtrasitavyam, na saṃtrāsamāpa- ttavyam | sacedahaṃ trṡṇayā kālaṃ kariṡyāmi, pretaloke mamopapattirbhaviṡyatīti | api tu khalu puna: sarvasattvānāmantike mahākaruṇācittamutpādayitavyam-aho bata alpapuṇyā amī sattvā:, yadeteṡāṃ loke evaṃrūpāṇi pānīyakāntārāṇi prajñāyante | tathā punarahaṃ kariṡyāmi, tathā pratipatsye, yathā me anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya satastasmin buddhakṡetre sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ pānīyakāntārāṇi na bhaviṡyanti, na prajñāsyante | tathā ca sarvasattvān puṇyai: saṃniyokṡye, yathā aṡṭāṅgopetapānīyalābhino'mī bhaviṡyanti | tathā ca drḍhaṃ vīryamārapsye sarvasattvānāṃ krtaśa:, yathā vīryapāramitā ca me tasmin samaye paripūriṃ gamiṡyatīti || punaraparaṃ śāriputra bubhukṡākāntāramadhyagatena bodhisattvena mahāsattvena nottrasitavyaṃ na saṃtrasitavyaṃ na saṃtrāsamāpattavyam | evaṃ cānena saṃnāha: saṃnāhya:-tathā drḍhaṃ vīryamārapsye, tathā ca svaṃ buddhakṡetraṃ pariśodhayiṡyāmi, yathā me anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya satastasmin buddhakṡetre evaṃrūpāṇi bubhukṡākāntārāṇi sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ na bhaviṡyanti, na prajñāsyante | sukhitā eva te sattvā bhaviṡyanti sukhasamaṅgina: sarvasukhasamarpitā: | tathā ca kariṡyāmi, yathā teṡāṃ sattvānāṃ yo ya evābhiprāyo bhaviṡyati, yadyadevākāṅkṡiṡyanti manasā, tattadeva prādurbhaviṡyati tadyathāpi nāma devānāṃ trāyastriṃśānāṃ manasaiva sarvamutpadyate, yathā teṡāṃ sattvānāṃ manasaiva sarvaṃ prādurbhaviṡyati, manasā sarvamutpatsyate, tathā drḍhaṃ vīryamārapsye | yathā teṡāṃ sattvānāṃ dhārmikā abhiprāyā: paripūriṃ gamiṡyanti, avaikalyaṃ ca jīvitapariṡkārai: sarvasattvānāṃ @180 bhaviṡyati sarvathā sarvata: sarvadā, tathā ca svacittapariśuddhaye vyāyasye sarvasattvānāṃ krtaśa:, yathā dhyānapāramitā ca me tasmin samaye paripūriṃ gamiṡyatīti || punaraparaṃ śāriputra vyādhikāntāramadhyagatena bodhisattvena mahāsattvena nottrasitavyaṃ na saṃtrasitavyaṃ na saṃtrāsamāpattavyam | evaṃ cānenopaparīkṡitavyaṃ cintayitavyaṃ tulayitavyam- neha sa kaściddharmo yo vyādhyā bādhyate, nāpi sa kaściddharmo yo vyādhirnāma | evaṃ tena śūnyatā pratyavekṡitavyā | na cottrasitavyaṃ na saṃtrasitavyaṃ na saṃtrāsamāpattavyam | na ca śāriputra bodhisattvena mahāsattvenaivaṃ cittamutpādayitavyam-cireṇānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsye iti nottrasitavyaṃ na saṃtrasitavyaṃ na saṃtrāsamāpattavyam | tatkasya heto: ? yo hi cittakṡaṇa:, iyatī saiṡā apūrvā koṭiryaduta akoṭi: | evaṃ tena bodhisattvena mahāsattvena [na] duṡkarasaṃjñotpādayitavyā-bahnī dīrghā caiṡā apūrvā koṭiriti, ekacittakṡaṇasamāyuktā hyeṡā apūrvā koṭiryaduta akoṭi: | evaṃ śāriputra bodhisattvena mahāsattvena cireṇānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsye iti nottrasitavyaṃ na saṃtrasitavyaṃ na saṃtrāsamāpattavyam | ya: khalu puna: śāriputra bodhisattvo mahāsattva ebhyaścānyebhyaśca drṡṭaśrutamatavijñātebhyo bhayabhairavebhyo notrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, jñātavyamidaṃ śāriputra bhavyo'yaṃ kulaputro vā kuladuhitā vā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhumiti | evaṃ ca śāriputra bodhisattvena mahāsattvena mahāsaṃnāha: saṃnaddhavya:-tathā kariṡyāmi, tathā drḍhaṃ vīryamārapsye, yathā me anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya satastasmin buddhakṡetre sarvasattvānāṃ sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarvavyādhayo na bhaviṡyanti, na prajñāsyante | tathā kariṡyāmi, yathā tathāgatānāmuktavādī yathoktakārī ca bhaviṡyāmi | tathā ca prajñāpāramitāyāṃ parijayaṃ kariṡyāmi sarvasattvānāṃ krtaśa:, yathā prajñāpāramitāpi me tasmin samaye paripūriṃ gamiṡyatīti || atha khalu tatra parṡadi anyatarā strī saṃnipatitā saṃniṡaṇṇābhūt | sā utthāyā- sanādekāṃsamuttarāsaṅgaṃ krtvā dakṡiṇaṃ jānumaṇḍalaṃ prthivyāṃ pratiṡṭhāpya yena bhagavāṃstenāñjaliṃ praṇamya bhagavantametadavocat-ahaṃ bhagavan atra sthāne nottrasiṡyāmi, na saṃtrasiṡyāmi, na saṃtrāsamāpatsye | anuttrastā ca {1. ##W om.## asaṃtrastā.}asaṃtrastā ca sarvasattvebhyo dharmaṃ deśayiṡyāmīti | atha khalu bhagavāṃstasyāṃ velāyāṃ suvarṇavarṇasmitaṃ prādurakarot | tadanantāparyantān lokadhātūnābhayā spharitvā yāvadbrahmalokamabhyudgamya punareva pratyudāvrtya bhagavantaṃ tri: pradakṡiṇīkrtya bhagavata eva mūrdhni antaradhīyata | samanantaraṃ prāduṡkrte ca bhagavatā tasmin smite atha khalu sā strī suvarṇapuṡpāṇi grhītvā bhagavantaṃ suvarṇapuṡpairabhyavākiradabhiprākirat | atha khalu tāni suvarṇapuṡpāṇyasaktāni antarīkṡe vihāyasi sthitānyabhūvan || atha khalvāyuṡmānānanda utthāyāsanādekāṃsamuttarāsaṅgaṃ krtvā dakṡiṇaṃ jānumaṇḍalaṃ prthivyāṃ pratiṡṭhāpya yena bhagavāṃstenāñjaliṃ praṇamya bhagavantametadavocat-ko bhagavan hetu:, @181 ka: pratyaya: smitasya prāduṡkaraṇāya ? nāhetukaṃ nāpratyayaṃ tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: smitaṃ prāduṡkurvanti | evamukte bhagavānāyuṡmantamānandametadavocat-iyamānanda {1. ##Mss. use both## gaṅgadevā ##and## ^devī ##promiscuously##.} gaṅgadevā bhaginī anāgate'dhvani suvarṇapuṡpo nāma tathāgato bhaviṡyati arhan samyaksaṃbuddho vidyā- caraṇasaṃpanna: sugato lokavidanuttara: puruṡadamyasārathi: śāstā devānāṃ ca manuṡyāṇāṃ ca | buddho bhagavāṃ^lloka utpatsyate, tārakopame kalpe'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate | seya- mānanda gaṅgadevā bhaginī strībhāvaṃ vivartya puruṡabhāvaṃ pratilabhya itaścyutvā akṡobhyasya tathāgata- syārhata: samyaksaṃbuddhasya buddhakṡetre abhiratyāṃ lokadhātāvupapatsyate | tatra copapannā akṡobhyasya tathāgatāsyārhata: samyaksaṃbuddhasyāntike brahmacaryaṃ cariṡyati | tataścyutā satī buddhakṡetrādbuddhakṡetraṃ saṃkramiṡyati avirahitā tathāgatadarśanena | tato'pi buddhakṡetrādbuddhakṡetrāṇi saṃkramiṡyati | yānyavirahitāni bhaviṡyanti buddhairbhagavadbhistatra tatra saṃkramiṡyati | tadyathāpi nāma ānanda rājā cakravartīṃ prāsādātprāsādaṃ saṃkrāmet, sa yāvajjīvaṃ pādatalābhyāṃ dharaṇītalaṃ nākrāmet, sa yāvanmaraṇāvasthāyāṃ bhūmitalaṃ padbhyāmanākramya kālaṃ kuryāt, evameva ānanda iyaṃ gaṅgadevā bhaginī buddhakṡetraṃ saṃkramiṡyati | tatra ca avirahitā bhaviṡyati buddhairbhagavadbhiryāvannānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate || atha khalvāyuṡmata ānandasyaitadabhūt-ye tatrākṡobhyasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃ- buddhasyāntike bodhisattvā mahāsattvā bhaviṡyanti, tathāgatasaṃnipāta eva sa veditavya: | atha khalu bhagavānāyuṡmata ānandasya imamevaṃrūpaṃ cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya āyuṡmantamānanda- metadavocat-evametadānanda, evametat | uttīrṇapaṅkāste bodhisattvā:, mahāsattavā:, ye akṡobhyasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya buddhakṡetre brahmacaryaṃ caranti | bodhipariniṡpatyupagatāste ānanda bodhisattvā mahāsattvā veditavyā: | tasya khalu punarānanda suvarṇapuṡpasya tathā- gatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya na pramāṇabaddha: śrāvakasaṃgho bhaviṡyati | tatkasya heto: ? tāvanto hyānanda tatra śrāvakā bhaviṡyanti yeṡāṃ nāsti pramāṇam | api tvaprameyā asaṃkhyeyā ityevaṃ saṃkhyāṃ gamiṡyanti | tena khalu punarānanda kālena tena samayena tasmin buddhakṡetre na vyālakāntārāṇi bhaviṡyanti, na caurakāntārāṇi na pānīyakāntārāṇi na vyādhikāntārāṇi na durbhikṡakāntārāṇi bhaviṡyanti | etāni cānyāni ca ānanda asātakāntārāṇi tasmin buddhakṡetre sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ na bhaviṡyanti, na prajñāsyante | suvarṇapuṡpasya khalu puna- rānanda tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya imānyevaṃrūpāṇi bhayabhairavakāntārāṇi sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ tadānīṃ na bhaviṡyanti, na prajñāsyante || evamukte āyuṡmānānando bhagavantametadavocat-anayā bhagavan gaṅgadevayā bhaginyā katamasya tathāgatasyāntike prathamacittotpādakuśalamūlamavaropitamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? evamukte bhagavānāyuṡmantamānandametadavocat-anayā ānanda gaṅgadevayā bhaginyā dīpaṃkarasya @182 tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasyāntike prathamacittotpādakuśalamūlamavaropitam, anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmitaṃ ca | sa ca dīpaṃkarastathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: suvarṇapuṡpairevāva- kīrṇo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ prārthayamānayā | yadā mayā pañcabhirutpalairdīpaṃkarastathāgato'rhan samyaksaṃbuddho'vakīrṇa:, anutpattikeṡu ca mayā dharmeṡu kṡānti: pratilabdhā, tato'haṃ dīpaṃkareṇa tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau-bhaviṡyasi tvaṃ māṇavaka anāgate'dhvani śākyamunirnāma tathagato'rhan samyaksaṃbuddho vidyācaraṇasaṃpanna: sugato lokavidanuttara: puruṡadamyasārathi: śāstā devānāṃ ca manuṡyāṇāṃ ca buddho bhagavāniti | tadā etasyā bhaginyā mama vyākaraṇaṃ śrutvā evaṃ cittamudapādi-aho bata ahamapyevaṃ vyākriyeya anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau yathāyaṃ māṇavako {1. ##W om.## vyākrto.}vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | evaṃ ca ānanda etasyā bhaginyā dīpaṃkarasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasyāntike prathamacittotpādakuśala- mūlamavaropitamabhūdanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | evamukte āyuṡmānānando bhagavantametadavocat- krtaparikarmā bateyaṃ bhagavan krtaparyantā gaṅgadevā bhaginī vyākrtā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | evamukte bhagavānāyuṡmantamānandametadavocat-evametadānanda, evametat yathā vadasi-krtapari- karmā bateyaṃ krtaparyantā gaṅgadevā bhaginī vyākrtā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ gaṅgadevībhaginīparivarto nāma ekonaviṃśatitama: || @183 20 upāyakauśalyamīmāṃsāparivarto viṃśatitama: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-prajñāpāramitāyāṃ bhagavaṃścaratā bodhi- sattvena mahāsattvena kathaṃ śūnyatāyāṃ parijaya: kartavya:, kathaṃ vā śūnyatāsamādhi: samāpattavya: ? bhagavānāha-iha subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ caratā rūpaṃ śūnyamiti pratyavekṡitavyam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ śūnyamiti pratyavekṡitavyam | tathā ca pratyavekṡitavyamavikṡiptayā cittasaṃtatyā yathā pratyavekṡamāṇo rūpamiti tāṃ dharmatāṃ dharmatayā na samanupaśyet | tāṃ ca asamanupaśyan dharmatāṃ na sākṡātkuryādbhūtakoṭim | evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-yadbhagavānevamāha-na bodhisattvena mahāsattvena śūnyatā sākṡātkartavyeti | kathaṃ bhagavan tasmin samādhau sthito bodhisattvo mahāsattva: śūnyatāṃ na sākṡātkaroti ? bhagavānāha-yata: subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvākāravaropetāṃ śūnyatāṃ pratyavekṡate, na ca sākṡātkariṡyāmīti pratyavekṡate, na ca sākṡātkartavyeti pratyavekṡate, parijayaṃ kariṡyāmīti pratyavekṡate, parijayasyāyaṃ kāla:, nāyaṃ kāla: sākṡātkriyāyā iti pratyavekṡate, asamāhita evārambaṇe cittamupanibadhnāti-prajñāpāramitā ca me parigrhītā bhaviṡyati, na ca sākṡātkrteti | atrāntarā bodhisattvo mahāsattvo na parihīyate bodhipakṡairdharmai:, na ca āsravakṡayaṃ karoti, atra ca parijayaṃ karoti | yasmin samaye bodhisattvo mahāsattva: śūnyatāsamādhivimokṡamukhena viharati, tasmin samaye bodhisattvena mahāsattvena ānimittena ca samādhinā vihartavyam, na ca ānimittaṃ sākṡātkartavyam | tatkasya heto: ? evamārūḍha- kuśalamūladharmasamanvāgato hi bodhisattvo mahāsattva:-paripākasyāyaṃ kāla:, nāyaṃ kāla: sākṡātkriyāyā iti pratyavekṡate | prajñāpāramitayā ca parigrhīto bhūtakoṭiṃ na sākṡātkaroti | tadyathāpi nāma subhūte kaścideva puruṡa: paramaśūraśca bhavet, paramavīryasamanvāgataśca bhavet, drḍhapratiṡṭhānaśca bhavet, abhirūpaśca bhavet, prāsādikaśca bhavet, paramadarśa- nīyaśca bhavet, bahuguṇasamanvāgataśca bhavet, paramaguṇasamanvāgataśca bhavet, paramaiśvarya- śīlaśrutatyāgādiguṇaiśca samanvāgato bhavet, medhāvī ca bhavet, vacanasamarthaśca bhavet, pratibhānasaṃpannaśca bhavet, pratipattisaṃpannaśca bhavet, kālajñaśca bhavet, deśajñaśca bhavet, sthānajñaśca bhavet, iṡvastre ca paramagatiṃ gato bhavet, bahupraharaṇāvaraṇaśca bhavet, sarvāsu ca kalāsu paramakuśalo bhavet, supariniṡpannatayā sarveṡveva ca śilpasthāneṡu paramagatiko bhavet, smrtimāṃśca bhavet, matimāṃśca bhavet, ghrtimāṃśca bhavet, dhrtimāṃśca bhavet, nītimāṃśca bhavet, sarvaśāstraviśāradaśca bhavet, mitravāṃśca bhavet, arthavāṃśca bhavet, balavāṃśca bhavet, ahīnāṅgaśca bhavet, paripūrṇendriyaśca bhavet, sarvopakaraṇasaṃpannaśca bhavet, bahujanasya ca priyo mana āpaśca bhavet | sa yadyadeva kiṃcitkāryamārabhet, tatra tatra sarvatra nistaraṇasamartho bhavet, nayena ca vyavaharet, sarvatra cāsya mahālābho bhavet | tena mahālābhena samanvāgata: san bahujanaṃ saṃvibhajet, satkartavyaṃ ca satkuryāt, gurukartavyaṃ ca gurukuryāt, mānayitavyaṃ ca mānayet, @184 pūjayitavyaṃ ca pūjayet | tatkiṃ manyase subhūte api nu sa puruṡastatonidānaṃ bhūyasyā mātrayā āttamanasko bhavet, pramuditaśca bhavet, prītisaumanasyajātaśca bhavet ? subhūtirāha- evametadbhagavan, evametatsugata | bhagavānāha-sa khalu puna: subhūte puruṡastayā mahāsaṃpattyā samanvāgato mātāpitrputradārān grhītvā kenacideva kāraṇasāmagrīyogena mahāṭavīkāntāraṃ pratipanno bhavet mahāpratibhayaṃ bālānāṃ bhīṡaṇaṃ romaharṡaṇam | sa tatra praviṡṭa: saṃstān mātāpitrputradārānabhayenābhinimantrayet-mā bhaiṡṭa, mā bhaiṡṭa, ahamito yuṡmān mahābhayabhairavā- daṭavīkāntārātkṡemeṇa svastinā śīghramapakrāmayiṡyāmi, śīghraṃ parimocayiṡyāmīti | tatra khalu puna: subhūte aṭavīkāntāre tasya puruṡasya bahava: pratyarthikā: bahava: pratyamitrā: pratyupasthitā bhaveyu: | tatkiṃ manyase subhūte api nu sa śūra: puruṡastai: pratyarthikai: pratyamitrairamyutthitairavi- nivartyo drḍhavīryabalasamanvāgata: prajñāvānatisnigdha: sānukrośo dhīro mahāsaṃbhārasamanvāgatastān mātāpitrputradārān parityajya tato mahābhayabhairavādaṭavīkāntārādātmānamekama- pakrāmayitavyaṃ manyeta ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | tatkasya heto: ? tathā hi bhagavaṃstasya puruṡasya tanmātāpitrputradāramaparityaktam, ādhyātmikaśca bāhyaśca balavān saṃbhāra: | tasya tatra aṭavīkāntāre bahutarakarāśca śūratarakarāśca drḍhapraharaṇatarakarāśca teṡāṃ pratyarthikānāṃ pratya- mitrāṇāmanye udāratarakā: pratyarthikā: pratyamitrāstiṡṭhanti rakṡanti | te tasya pratyarthikā: pratyamitrā avatāraprekṡiṇo'vatāragaveṡiṇo'vatāraṃ na lapsyante | tena sa bhagavan pratibala: puruṡo'kṡa{1 ##R## akrto ##for## akṡato.}to'nupahatastanmātāpitrputradāramātmānaṃ ca tato mahābhayabhairavādaṭavīkāntārācchakta: kṡemeṇa svastinā śīghramapakrāmayituṃ yāvadgrāmaṃ vā nagaraṃ vā nigamaṃ vā anuprāpta: syāt || evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evameva subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvasattvahitānukampī maitrīvihārī karuṇāvihārī muditāvihārī upekṡāvihārī upāya- kauśalyena prajñāpāramitayā ca parigrhīta: kuśalamūlāni samyagbuddhānujñātayā pariṇāmanayā pariṇāmya kiṃcāpi śūnyatāmānimittamapraṇihitaṃ ca samādhivimokṡamukhānyavatarati, na tveva bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti, yaduta śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā | tatkasya heto: ? tathā hyasya balavattamā drḍhatamāśca parigrāhakā:, yaduta prajñāpāramitā upāyakauśalyaṃ ca | tena asyāparityaktā: sarvasattvā:, tenaiṡa pratibala: svastinā kṡemeṇa anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃ- bodbhum | yasmin samaye subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvasattvānāmantike maitrīcittamārambaṇī- krtya tān paramayā maitryā paribadhnāti, atrāntare bodhisattvo mahāsattva: kleśapakṡaṃ mārapakṡaṃ cātikramya śrāvakabhūmiṃ pratyekabuddhabhūmiṃ cātikramya tatra samādhāvavatiṡṭhate | aprāptaśca sa subhūte āsravakṡayaṃ paramapāramitāyāṃ śūnyatāyāṃ parijayaṃ karoti | yasmin samaye subhūte bodhisattvo mahāsattva: śūnyatāsamādhivimokṡamukhena viharati, atrāntare bodhisattvo mahāsattvo na cedānīṃ nānimittena samādhinā viharati | na cānena ānimitta: samādhi: sākṡātkrto @185 bhavati | tadyathāpi nāma subhūte pakṡī śakunirākāśe'ntarīkṡe carati, na ca bhūmau patati, na ca kaṃcinniśrayaṃ niśritya tiṡṭhati, ākāśa evāntarīkṡe viharati, na ca tatrāpi niśrito na pratiṡṭhita: | evameva subhūte bodhisattvo mahāsattva: śūnyatāvihāreṇa viharati, śūnyatāyāṃ parijayaṃ karoti, ānimittavihāreṇa ca viharati, ānimitte ca parijayaṃ karoti, apraṇi- hitavihāreṇa ca viharati, apraṇihite ca parijayaṃ karoti | na ca śūnyatāyāṃ vā ānimitte vā apraṇihite vā patatyaparipūrṇairbuddhadharmai: | tadyathāpi nāma subhūte balavāniṡvastrācārya iṡvastraśikṡāyāṃ suśikṡita: supariniṡṭhita: | sa ūrdhvaṃ kāṇḍaṃ kṡipet | ūrdhvaṃ kāṇḍaṃ kṡiptvā tadanyai: kāṇḍaistatkāṇḍaṃ bhūmau patat pratinivārayet, vārayet, tasya paurvakasya kāṇḍasya kāṇḍaparaṃparayā bhūmau patanaṃ na dadyāt, tāvattatkāṇḍaṃ bhūmau na patet, yāvannākāṅkṡet- aho batedaṃ kāṇḍaṃ bhūmau patediti | evameva subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ caran upāyakauśalyaparigrhīta: tāvattāṃ paramāṃ bhūtakoṭiṃ na sākṡātkaroti, yāvanna tāni kuśalamūlānyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau paripakvāni suparipakvāni | yadā tāni kuśalamūlānyanu- ttarāyāṃ samyaksaṃbodhau paripakvāni bhavanti suparipakvāni, tadā tāṃ paramāṃ bhūtakoṭiṃ sākṡā- tkaroti | tasmāttarhi subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ caratā prajñāpāramitāṃ bhāva- yatā evameteṡāṃ dharmāṇāṃ gambhīradharmatā pratyavekṡitavyā upanidhyātavyā, na ca sākṡātkartavyā || evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-duṡkarakārako bhagavan bodhisattvo mahāsattva: | paramaduṡkarakārako bhagavan bodhisattvo mahāsattva:, ya: śūnyatāyāṃ carati, śūnyatayā ca viharati, śūnyatāṃ ca samādhiṃ samāpadyate, na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | atyāśvaryamidaṃ bhagavan, paramāścaryamidaṃ sugata | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavo- cat-evametatsubhūte, evametat | duṡkarakārako bodhisattvo mahāsattva: | paramaduṡkarakārako bodhisattvo mahāsattva: ya: śūnyatāyāṃ carati, śūnyatāyāṃ ca viharati, śūnyatāṃ ca samādhiṃ samāpadyate, na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | tatkasya heto: ? tathā hi subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya sarvasattvā aparityaktā: | tasyeme evaṃrūpā: praṇidhānaviśeṡā bhavānta-mayaite sarvasattvā: parimocayitavyā iti | yadā bodhisattvo mahāsattva evaṃ cittamabhinirharati-sarvasattvā mamāparityaktā:, mayaite parimocayitavyā iti, śūnyatāṃ ca samādhivimokṡamukhamabhinirharati, ānimittaṃ ca samādhivimokṡamukhamabhinirharati, apraṇihitaṃ ca samādhivimokṡamukhamabhini- rharati, tadā upāyakauśalyasamanvāgato bodhisattvo mahāsattvo veditavya:-nāyamantarā bhūtakoṭiṃ sākṡātkariṡyatyaparipūrṇairbuddhadharmai: | tatkasya heto: ? tathā hi asyopāyakauśalyaṃ rakṡāṃ karoti | sa caivāsya cittotpādo yattasya sarvasattvā aparityaktā: | sa evamanena cittotpādenopāyakauśalyena samanvāgato'ntarā bhūtakoṭiṃ na sākṡātkaroti || punaraparaṃ subhūte yadā bodhisattvo mahāsattva imāni gambhīrāṇi sthānāni pratyavekṡate, pratyavekṡitukāmo vā bhavati-tadyathā śūnyatāṃ samādhivimokṡamukham, ānimittaṃ samādhivimokṡa- @186 mukham, apraṇihitaṃ samādhivimokṡamukham, tenaivaṃ cittamabhinirhartavyam-dīrgharātramamī sattvā: sattvasaṃjñayā upalambhe caranti | teṡāṃ ttvānāmupalambhadrṡṭikānāmupalambhadrṡṭiprahāṇāya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya {1 ##W## dharman.}dharmaṃ deśayiṡyāmi | iti saṃcintya śūnyatāṃ samādhi- vimokṡamukhaṃ samāpadyate, na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | ānimittaṃ samādhivimokṡamukhaṃ samāpadyate, na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | apraṇihitaṃ samādhivimokṡamukhaṃ samāpadyate, na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | evaṃ bodhisattvo mahāsattvo'nena cittotpādena anena copāya- kauśalyena samanvāgato nāntarā bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti, na ca parihīyate maitrīsamādhito na karuṇāmuditopekṡāsamādhita: | tatkasya heto: ? upāyakauśalyaparigrhīto hi bodhisattvo mahāsattvo bhūyasyā mātrayā vivardhate śuklairdharmai: | tīkṡṇatarāṇi cāsya śraddhādīnīndriyāṇi bhavanti, balabodhyamārgaṃ ca pratilabhate || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṃ bhavati-dīrgharātramamī sattvā dharmasaṃjñayā upalambhe caranti | teṡāmupalambhadrṡṭikānāmupalambhadrṡṭiprahāṇāya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbudhya dharmaṃ deśayiṡyāmīti | so'nena cittotpādena paurvakeṇa copāyakauśalyena samanvāgata: śūnyatāṃ samādhivimokṡamukhaṃ samāpadyate | na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | na ca parihīyate maitrīkaruṇāmuditopekṡāsamādhita: | tatkasya heto: ? upāyakauśalyaparigrhīto bodhisattvo mahāsattvo bhūyasyā mātrayā vivardhate śuklairdharmai: | tīkṡṇatarāṇi cāsya śraddhādīnīndriyāṇi bhavanti | balabodhyaṅgāni mārgaṃ ca pratilabhate || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṃ bhavati-dīrgharātramamī sattvā nimittasaṃjñayā nimitte caranti | teṡāṃ nimittasaṃjñāprahāṇāya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya dharmaṃ deśa- yiṡyāmīti | sa ānimittaṃ samādhivimokṡamukhaṃ samāpadyate sattvānāṃ krtaśa: | so'nena citto- tpādena paurvakeṇa copāyakauśalyena samanvāgata: ānimittaṃ samādhivimokṡamukhaṃ samāpadyate, na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | na ca parihīyate maitryā: karuṇāyā muditāyā upekṡāyā: sarvasamādhita: | tatkasya heto: ? upāyakauśalyaparigrhīto hi bodhisattvo mahāsattvo bhūyasyā mātrayā vivardhate śuklairdharmai: | tīkṡṇatarāṇi cāsya śraddhādīnīndriyāṇi bhavanti | balāni bodhya- ṅgāni mārgaṃ ca pratilabhate || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṃ bhavati-dīrgharātramamī sattvā nityasaṃjñayā sukhasaṃjñayā ātmasaṃjñayā śubhasaṃjñayā ca viparyastā: | tathā kariṡyāmi yathā anuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃbudhya nityasaṃjñāyā: sukhasaṃjñāyā: ātmasaṃjñāyā: śubhasaṃjñāyā viparyāsasya prahāṇāya dharmaṃ deśayiṡyāmi-anityametatsarvaṃ na nityamiti | du:khametatsarvaṃ na sukhamiti | anātmaka- metatsarvaṃ naitatsātmakamiti | aśubhametatsarvaṃ naitacchubhamiti | so'nena cittotpādena samanvā- gata: paurvakeṇa copāyakauśalyena prajñāpāramitayā ca parigrhīto nāntarā bhūtakoṭiṃ sākṡā- @187 skaroti aparipūrṇeṡu buddhadharmeṡu | evamapraṇihitaṃ samādhivimokṡamukhamupasaṃpadya viharati | na ca bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti | na ca parihīyate maitrīto bā karuṇāto vā muditāto vā upekṡāto vā | tatkasya heto: ? upāyakauśalyaparigrhīto bodhisattvo mahāsattvo bhūyasyā mātrayā vivardhate śuklairdharmai: | tīkṡṇatarāṇi cāsya śraddhādīnīndriyāṇi bhavanti | balāni bodhya- ṅgāni mārgaṃ ca pratilabhate | yo hi kaścitsubhūte bodhisattvo mahāsattva imaṃ cittotpāda- mutpādayati, ityapīme sattvā dīrgharātramupalambhe caritāvina: etarhyupalambhe caranti | nimitta- saṃjñāyāṃ caritāvina: etarhyapi nimittasaṃjñāyāṃ caranti | viparyāse caritāvina: etarhyapi viparyāse caranti | piṇḍasaṃjñāyāṃ caritāvina: etarhyapi piṇḍasaṃjñāyāṃ caranti | abhūtasaṃjñāyāṃ caritāvina: etarhyapi abhūtasaṃjñāyāṃ caranti | mithyādrṡṭau caritāvina: etarhyapi mithyādrṡṭau caranti | tathā kariṡyāmi yathaiṡāmete doṡā: sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ na bhaviṡyanti, na {1 ##W## prajñāyante.}prajñāsyante | ityevaṃ sarvasattvān samanvāharati | evaṃ ca bodhisattvo mahāsattvo'nena smrtisama- nvāhāreṇa anena cittotpādena samanvāgata: upāyakauśalyena ca samanvāgata: prajñāpāramitayā ca parigrhīta: evameteṡāṃ gambhīrāṇāṃ dharmāṇāṃ dharmatāṃ pratyavekṡamāṇa: śūnyatāto vā āni- mittato vā apraṇihitato vā anabhisaṃskārato vā anutpādato vā ajātito vā abhāvato vā | asthānametatsubhūte'navakāśa:, yatsa bodhisattvo mahāsattva evaṃ jñānasamanvāgato'nabhisaṃskāre vā patet, traidhātukena vā sārdhaṃ saṃvaset, naitatsthānaṃ vidyate || evaṃ hi subhūte bodhisattvo mahāsattva: paripraṡṭavyo bodhisattvena mahāsattvena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmena-katameṡāṃ dharmāṇāṃ parijaya: kartavya: ? kiyadrūpāṇi ca cittānyabhinirhartavyāni ? yāni cittānyabhinirharan bodhisattvo mahāsattvo na śūnyatāṃ sākṡātkaroti, na ānimittaṃ sākṡātkaroti, na apraṇihitaṃ sākṡātkaroti, na anabhi- saṃskāraṃ sākṡātkaroti, na anutpādaṃ sākṡātkaroti, na ajātiṃ sākṡātkaroti, na abhāvaṃ sākṡātkaroti, prajñāpāramitāṃ ca bhāvayati | sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattvo bodhisattvena mahāsattvenaivaṃ prṡṭa{2 ##W## prṡṭaṃ.} evaṃ vyākaroti-śūnyataiva bodhisattvena mahāsattvena manasi kartavyā | ānimittameva apraṇihitameva anabhisaṃskāra eva anutpāda eva ajātireva abhāva eva bodhisattvena mahāsattvena manasi kartavya iti | sacettaṃ sarvasattvāparityāgacittotpādaṃ nopa- darśayet, upāyakauśalyaṃ vā na vyākuryāt, veditavyametatsubhūte nāyaṃ vyākrto bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāvavinivartanīyatve tai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhai: | tatkasya heto: ? yo hyasāvavinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasyāveṇiko dharma:, taṃ dharmaṃ na sūcayati, na prabhāvayati, nopadarśayati, na prajānāti, pariprṡṭo na vyākaroti, na visarjayati, na tāṃ bhūmimavakrāmayati, yo'vinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya bhūmiriti || subhūtirāha-syātpunarbhagavan paryāyo yena paryāyeṇa bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo @188 bhavet ? bhagavānāha-syātsubhūte sa paryāyo yena paryāyeṇa sa bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo bhavet | sacedbodhisattvo mahāsattva imāṃ prajñāpāramitāṃ śrutvā vā aśrutvā vā evaṃ pratipadyeta, evaṃ visarjayet-avinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo veditavya: | subhūtirāha-tena hi bhagavan bahavo bodhāya caranti | alpakā: punarya evaṃ visarjayanti | bhagavānāha-tathā hi subhūte alpakāste bodhisattvā mahāsattvā ye vyākrtā avinivartanīyāyāṃ jñānabhūmau | ye punaste vyākrtā bhaviṡyanti, te evaṃ visarjayiṡyanti | te te bodhisattvā mahāsattvā uttaptāvaropitakuśalamūlā veditavyā: | te te bodhisattvā mahāsattvā asaṃhāryā: sadevamānuṡā- sureṇa lokena | sacetpuna: subhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragato'pi svapnopamā: sarvadharmā iti vyavalokayati, na ca sākṡātkaroti, idamapi subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyalakṡaṇaṃ veditavyam || punaraparaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragato'pi śrāvakabhūmau vā pratyeka- buddhabhūmau vā traidhātukāya ca sprhāmanuśaṃsācittaṃ notpādayati, idamapi subhūte avinivarta- nīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyalakṡaṇaṃ veditavyam || punaraparaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragato'pyanekaśatāyā: parṡado'neka- sahasrāyā yāvadanekakoṭīniyutaśatasahasrāyā: parṡado madhyagataṃ maṇḍalamāle niṡaṇṇaṃ bhikṡusaṃgha- parivrtaṃ bodhisattvasaṃghapuraskrtaṃ dharma% deśayantaṃ tathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhamātmānaṃ paśyati | idamapi subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasyāvinivartanīyalakṡaṇaṃ veditavyam || punaraparaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragato'pi vaihāyasamabhyudgamya sattvebhyo dharmaṃ deśayati, tāṃ ca vyāmaprabhāṃ saṃjānīte, tāṃśca bhikṡūnabhinirmimīte, ye'nyāsu dikṡu gatvā anyeṡu lokadhātuṡu buddhakrtyaṃ kurvanti, dharmaṃ ca deśayanti | evamapi subhūte svapnāntara- gato'vinivartanīyo bodhisattvo mahāsattva: saṃjānīte | idamapi subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyalakṡaṇaṃ veditavyam || punaraparaṃ subhūte svapnāntaragato bodhisattvo mahāsattvo nottrasyati, na saṃtrasyati, na saṃtrāsamāpadyate | grāmaghāte vā nagaraghāte vā nigamaghāte vā janapadaghāte vā rāṡṭraghāte vā agnidāhe vā vartamāne vyālamrgān vā tato'nyānapi vā kṡudramrgajātīn drṡṭvā śiraśchede vā pratyupasthite tato'nyānyapi vā mahābhayabhairavāṇi du:khadaurmanasyāni vā prāpya tato'nyeṡāmapi vā sattvānāṃ mahābhayabhairavāṇi du:khāni drṡṭvā nāsya bhayabhairavamutpadyate, nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate | tataśca svapnāntarātprativibuddhasya samanantaravyutthitasyaivaṃ bhavati- svapnopamamidaṃ sarvaṃ traidhātukam | evaṃ ca mayā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya samyagdeśayatā dharmo deśayitavya iti | idamapi subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyalakṡaṇaṃ veditavyam || @189 punaraparaṃ subhūte avinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya svapnāntaragatasya nairayi- kān sattvān drṡṭvā evaṃ bhavati-tathā kariṡyāmi yathā me'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya buddhakṡetre sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarve'pyapāyā na bhaviṡyantīti | idamapi subhūte avini- vartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya apāyapariśuddhilakṡaṇaṃ veditavyam || tatra subhūte kathaṃ vijñāyeta asyāvinivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya buddhakṡetre sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarve'pyapāyā na bhaviṡyantīti ? sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragato'pi nirayagatāṃstiryakpretagatān vā sattvān drṡṭvā smrtiṃ pratilabhate | sa tāṃ smrtiṃ pratilabhya evaṃ cintayati-tathā kariṡyāmi yathā me'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbu{1 ##W## abhisaṃbudhya.}ddhasya buddhakṡetre sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarve'pyapāyā na bhaviṡyantīti | evaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya apāyapariśuddhilakṡaṇaṃ veditavyam | idamapi subhūte avivartanīyasya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyalakṡaṇaṃ veditavyam | punaraparaṃ subhūte svapnāntaragato bodhisattvo mahāsattvo nagaradahi vā grāmadāhe vā vartamāne prativibuddha: saṃstata: svapnādevaṃ samanvāharati yathā-mayā svapnāntaragatena ye ākārā: yāni liṅgāni yāni nimittāni drṡṭāni, yairākārairyairliṅgairyairnimittairavivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo dhārayitavya:, te ākārāstāni liṅgāni tāni nimittāni mama saṃvidyante | etena satyena satyavacanena ayaṃ nagaradāho vā grāmadāho vā vartamāna upaśāmyatu, śītībhavatu, astaṃ gacchatu | sacetsubhūte grāmadāho vā nagaradāho vā upaśāmyati, śītībhavati, astaṃ gacchati, veditavyametatsubhūte vyākrto'yaṃ bodhisattvo mahāsattvastai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairavinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodheriti | sacennopaśāmyati, na śītībhavati, nāstaṃ gacchati, veditavyametatsubhūte nāyaṃ vyākrto bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti | sacetpuna: subhūte so'gnidāho'tikramya grhādgrhaṃ rathyāyā rathyāmanyatarānyatarāṃ rathyāṃ vā grhaṃ vā gacchati, dahati, nopaśāmyati, na śītībhavati, nāstaṃ gacchati, veditavyametatsubhūte dharmapratyākhyānaṃ duṡprajñasaṃvartanīyaṃ tena bodhisattvena mahāsattvena karmopacitam | tato'syaitaddrṡṭadharmasaṃvartanīyameva karma vipacyate | tata eva dharmapratyākhyānā- tsāvaśeṡaṃ karmaivaṃ vipacyate | ityayaṃ subhūte heturayaṃ pratyayo'sya bodhisattvasya mahāsattvasya avinivartanīyalakṡaṇatāyā iti | ayamapi subhūte bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyo'nu- ttarāyā: samyaksaṃbodherdhārayitavya: || punaraparaṃ subhūte yairākārairyairliṅgairyairnimittairavinivartanīyo bodhisattvo mahāsattvo dhāra- yitavya:, tānākārāṃstāni liṅgāni tāni nimittāni deśayiṡyāmi | tatsādhu ca suṡṭhu ca śrṇu, manasi kuru, bhāṡiṡye'haṃ te | sādhu bhagavannityāyuṡmān subhūtirbhagavata: pratyaśrauṡīt | bhagavānetadavocat-sacetsubhūte kaścideva puruṡo vā strī vā dārako vā dārikā vā @190 amanuṡyeṇa grhīto bhavedāviṡṭa: | tatra bodhisattvena mahāsattvena upasaṃkramya evamadhiṡṭhānaṃ samanvāhartavyam | sacedahaṃ tai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairvyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, pariśuddho me'dhyāśaya: anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhum | yathāhamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāma:, pariśuddho me manasikāro'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | apagataṃ me śrāvakacittaṃ pratyekabuddhacittaṃ ca, tena mayā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃboddhavyā | nāhaṃ nānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsye | abhisaṃbhotsya evāhamanuttarāṃ samyaksaṃbodhim | ye'pi te aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavantastiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, na teṡāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ kiṃcidajñātaṃ vā adrṡṭaṃ vā aviditaṃ vā asākṡātkrtaṃ vā anabhisaṃbuddhaṃ vā | yathā te buddhā bhagavanto jānanto mamādhyāśayam-ityapyahamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsye iti | anena satyena satyavacanena iyaṃ strī vā puruṡo vā dārako vā dārikā vā yena amanuṡyagraheṇa grhīto vā āviṡṭo vā, so'pakrāmatu | sacetso'manuṡya: evaṃ bhāṡamāṇena bodhisattvena mahāsattvena nāpakrāmati, veditavyametatsubhūte nāyaṃ vyākrto bodhisattvo mahāsattvastai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti | sacetpuna: subhūte evaṃ bhāṡamāṇasya bodhisattvasya mahāsattvasya so'manuṡyo'pakrāmati, vediṃtavyametatsubhūte vyākrto'yaṃ bodhisattvo mahāsattvastai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃ- buddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmupāyakauśalyamīmāṃsāparivarto nāma viṃśatitama: || @191 21 mārakarmaparivarta ekaviṃśatitama: | tatra khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattva evaṃ bhāṡiṡyate-yena satyena satyavaca- nena ahaṃ vyākrta: tai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, tena satyena satyavacanena ayamamanuṡyo'pakrāmatviti | tatra subhūte māra: pāpīyānautsukyamāpatsyate tasya amanuṡyasyāpakramaṇāya | tatkasya heto: ? māro hyatra pāpīyāṃstasya bodhisattvasya mahāsattvasya cirayānasaṃprasthitasyāntike balavattaraṃ tejovattaraṃ codyogamāpatsyate-kathamayamamanuṡyo'pakrāme- diti | evaṃ so'manuṡyo mārādhiṡṭhānenāpakramiṡyati | evaṃ ca tasya bodhisattvasya mahā- sattvasya bhaviṡyati-mamaiṡo'nubhāvena amanuṡyo'pakrānta iti | na puna: sa evaṃ jñāsyati-mārasyaiṡo- 'nubhāvena amanuṡyo'pakrānta iti | sa tena tāvanmātrakeṇautsukyamāpatsyate | sa tenautsukyena tato'nyān bodhisattvān mahāsattvānavamaṃsyate uccagghayiṡyati ullāpayiṡyati kutsayiṡyati paṃsayiṡyati-ahaṃ vyākrtastai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhā- viti | sa tena tāvanmātrakeṇa bhūyo mānaṃ janayiṡyati, mānaṃ saṃjanayiṡyati, mānaṃ vardhayi- ṡyati, mānaṃ saṃvardhayiṡyati, mānaṃ stambhayiṡyati, mānamupastambhayiṡyati, mānaṃ brṃhayiṡyati, mānamupabrṃhayiṡyati, mānamutpādayiṡyati | sa tena mānena atimānena mānātimānena mithyāmānena abhimānena dūrīkariṡyati sarvajñatām, dūrīkariṡyatyanuttaraṃ buddhajñānam, svayaṃbhū- jñānam, sarvajñajñānam | dūrīkariṡyatyanuttarāṃ samyaksaṃbodhim | sa tathārūpāṇi kalyāṇamitrāṇi kalyāṇadharmaṇa udārādhimuktikānadhyāśayasaṃpannānupāyakuśalā- navinivartanīyadharmasamanvāgatāṃ śca bodhisattvān mahāsattvān drṡṭvā abhimānamutpādya avamanyamānastathārūpāṇi kalyāṇamitrāṇi na seviṡyate, na bhajiṡyate, na paryupāsiṡyate, na pariprakṡyati | tadeva mārabandhanaṃ gāḍhīkari- ṡyati | tasya dve bhūmī pratikāṅkṡitavye-śrāvakabhūmirvā pratyekabuddhabhūmirvā | evaṃ subhūte satyādhiṡṭhānena māra: pāpīyānacirayānasaṃprasthitasya bodhisattvasya mahāsattvasya alpaśraddhasya alpaśrutasya kalyāṇamitravirahitasya prajñāpāramitayā aparigrhītasya upāyakauśalyavirahitasya antarāyaṃ kariṡyatyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | idamapi subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya mārakarma veditavyam || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya nāmāpadeśenāpi mārakarma bhaviṡyati | kathaṃ ca subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya nāmāpedeśenāpi mārakarma bhaviṡyati ? iha subhūte bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ nāmāpadeśenāpi nāmādhiṡṭhānenāpi māra: pāpīyānupasaṃkramiṡyati | anyatarānyatareṇa veṡeṇopasaṃkramya evaṃ vakṡyati-tairvyākrtastvaṃ paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃ- buddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? tava hīdaṃ nāmadheyam | idaṃ te māturnāma- dheyam | idaṃ te piturnāmadheyam | idaṃ te bhrāturnāmadheyam | idaṃ te bhaginyā nāmadheyam | idaṃ te mitrāmātyajñātisālohitānāṃ nāmadheyam | yāvadāsaptamaṃ mātāmahapitāmahayugasya nāmadheyamudīrayiṡyati-amuṡyāṃ diśi tvaṃ jāta:, amuṡmin janapade amuṡmin grāme vā @192 nagare vā nigame vā jāta iti | sacet{1 ##R## prakṡyati ##for## prakrtyā.}prakrtyā mrduko bhaviṡyati, tamenamevaṃ vakṡyati-pūrvamapi tvameva mrduko'bhū: | sacet{1. ##R## prakṡyati ##for## prakrtyā.}prakrtyā tīkṡṇendriyo bhaviṡyati, tatastamevaṃ vakṡyati-pūrvamapi tvaṃ tīkṡṇendriyo'bhū: | sacedāraṇyako bhaviṡyati, sacetpiṇḍapātiko bhaviṡyati, sacetpāṃsukūliko bhaviṡyati, sacetkhalupaścādbhaktiko bhaviṡyati, sacedekāsaniko bhaviṡyati, sacedyāthā- saṃstariko bhaviṡyati, sacettraicīvariko bhaviṡyati, sacet śmaśāniko bhaviṡyati, sacedvrkṡa- mūliko bhaviṡyati, sacennaiṡadyiko bhaviṡyati, sacedabhyavakāśiko bhaviṡyati, sacennāmantiko bhaviṡyati, sacedalpeccha: saṃtuṡṭa: pravivikto bhaviṡyati, sacedapagatapādamrakṡaṇo bhaviṡyati, sacenmrdubhāṡī alpavāg bhaviṡyati, tamenaṃ māra: pāpīyāṃstena tena drṡṭadhārmikeṇa guṇenāde- kṡyati-pūrvamapi tvamanena cānena ca guṇena samanvāgato'bhū: | niyatastaṃ vyākrtastai: paurvakai- stathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau avinivartanīyāyāṃ bodhisattvabhūmau | tatkasya heto: ? tathā hi te amī evaṃrūpā dhutaguṇā: saṃvidyante | niścayena tvaṃ pūrvamapyetai- reva dhutaguṇai: samanvāgato'bhū: | evaṃ sa tena paurvakeṇa nāmāpadeśena nāmādhiṡṭhānena pratyutpannadhutaguṇasaṃlekhena ca manyanāmutpādayiṡyati | tasyaivaṃ bhaviṡyati-vyākrto'haṃ tai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, yathā me amī guṇā: saṃvidyante | taṃ ca māra: pāpīyānevaṃ vakṡyati-avinivartanīyastvaṃ vyākrtastathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? tathā hi tava ete evaṃrūpā dhutaguṇā saṃvidyante | tasya khalu puna: subhūte māra: pāyīyān kadācidbhikṡuveṡeṇopasaṃkrami- ṡyati, kadācidbhikṡuṇīveṡeṇa, kadācidupāsakaveṡeṇa, kadācidupāsikāveṡeṇa, kadāci- dbrāhmaṇaveṡeṇa, kadācidgrhapativeṡeṇa, kadācinmātrveṡeṇa, kadācitpitrveṡeṇa, kadāci- dbhātrveṡeṇa, kadācidbhaginīveṡeṇa, kadācinmitrāmātyajñātisālohitaveṡeṇa upasaṃkramiṡyati | upasaṃkramyaivaṃ vakṡyati-vyākrtastvaṃ paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhau avinivartanīyāyāṃ bodhisattvabhūmau | tatkasya heto: ? tathā hi te evaṃrūpā dhutaguṇā: saṃvidyante, ye'vinivartanīyānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ guṇā: | ye khalu puna: subhūte mayā avinivartanīyānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ guṇā ākhyātā:, ākārā liṅgāni nimittāni cākhyātāni, tāni tasya na bhaviṡyanti | veditavyametatsubhūte tato'nyairbodhisattvai- rmahāsattvai:-mārādhiṡṭhito batāyaṃ bodhisattvo mahāsattva iti | tatkasya heto: ? ye ākārā yāni liṅgāni yāni nimittāni avinivartanīyānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānām, tāni tasya na bhaviṡyanti | sa khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattvo'nena nāmādhiṡṭhānena abhimānamutpāda- yiṡyati | abhimānamutpādya mānābhibhūta: stambhābhibhūto mārādhiṡṭhānenābhibhūtastadanyān bodhisattvān mahāsattvānavamaṃsyate uccagghayiṡyati ullāpayiṡyati kutsayiṡyati paṃsayiṡyati | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena nāmādhiṡṭhānena mārakarma veditavyam || @193 punaraparaṃ subhūte bodhisattvena mahāsattvena nāmāpadeśena nāmavyākaraṇena mārakarma veditavyam | kathaṃ ca subhūte bodhisattvena mahāsattvena nāmāpadeśena nāmavyākaraṇena mārakarma veditavyam ? iha subhūte māra: pāpīyān bhikṡuveṡeṇopasaṃkramya bodhisattvaṃ mahāsattvamevaṃ vyākariṡyati-tavānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya sata: idaṃ nāmadheyaṃ bhaviṡyatīti yadeva tena cittenānuvartitamanuvitarkitamanuvicāritaṃ bhavati-aho bata me'nuttarāṃ samyaksaṃ- bodhimabhisaṃbuddhasya sata: idamevaṃrūpaṃ nāmadheyaṃ bhavediti, tadeva nāmadheyaṃ vyākariṡyati | tatra duṡprajñajātīyasya anupāyakuśalasya bodhisattvasyaivaṃ bhaviṡyati-yathā mayā nāmadheyamanuvartitamanu- vitarkitamanuvicāritam, aho bata me'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhasya sata: idaṃ nāmadheyaṃ bhavediti, tathā tena bhikṡuṇā nirdiṡṭamiti | sa evaṃ yacca nāmadheyaṃ svayamanuvicintitam, yacca tena māreṇa pāpīyasā mārakāyikābhirvā devatābhirabhinirmitena mārādhiṡṭhitena vā bhikṡuṇā nāmadheyamudīritam, tadubhayaṃ tulayitvā yathā ca mama cittotpāda utpanna:, yathā ca anena bhikṡuṇā nirdiṡṭaṃ mama nāmadheyaṃ sameti nāmnā, nāmavyākrto'haṃ tai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti maṃsyate | yāni ca mayā subhūte avinivartanīyānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmākārā liṅgāni nimittāni ākhyātāni, tāni tasya na bhaviṡyanti | sa tairvirahito'nena nāmāpadeśena nāmavyākaraṇena manyanāmutpādayiṡyati | sa manyanāmutpādya tato'nyān bodhisattvān mahāsattvānavamaṃsyate-ahaṃ vyākrto'nuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhau, naite vyākrtā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti | evaṃ sa tena mānena atimānena mānātimānena abhimānena mithyāmānena ca tadanyān bodhisattvān mahāsattvānavamanyamāno dūrīkariṡyati sarvajñatām, dūrīkariṡyati buddhajñānam | tasya prajñāpāramitayā aparigrhītasya upāyakauśalyavirahitasya kalyāṇamitravirahitasya pāpamitraparigrhītasya dvayorbhūmyoranyatarā bhūmi: pratikāṅkṡitavyā-śrāvakabhūmirvā pratyekabuddhabhūmirvā | sacetpunaściraṃ suciraṃ saṃdhāvya saṃsrtya enāmeva prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmo bhavet, yadi cāsāvupasarpet kalyāṇamitrāṇi, abhīkṡṇaṃ ca tānyupasaṃkramiṡyati, tenaiva cātmabhāvaprati- lambhena tāvatpūrvakāṃścittotpādān vigarhiṡyati, vāntīkariṡyati, jugupsiṡyati, pratini:- srakṡyati, pratideśayiṡyati, tathāpi buddhabhūmistasya durlabhā bhaviṡyati | tatkasya heto: ? tāva- dgurutaraṃ hi subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya mananāpattisthānam | tadyathāpi nāma subhūte bhikṡo: śrāvakayānikasya śrāvakabhūmau catasro mūlāpattayo gurvyo bhavanti, yato'nyatarānyatarā- māpattimadhyāpadya abhikṡurbhavatyaśramaṇo'śākyaputrīya:, iyameva tābhyaścatasrbhya āpattibhyo gurutarā āpatti:, yo'yaṃ mānacittotpāda:, yaduta nāmāpadeśena bodhisattvasya mahāsattvasyāva- mānanayā mahānakuśalaścittotpāda utpanna: | ayaṃ tābhyaścatasrbhya āpattibhyo gurutaraścitto- tpādo veditavya: || tiṡṭhantu subhūte catasro gurvyo mūlāpattaya: | pañcabhyo'pi subhūte ānantaryebhya: @194 karmabhyo gurutaro'yaṃ cittotpāda:, yo'yaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya nāmāpadeśena mānasahagata- ścittotpāda utpanna: | ayaṃ tebhya: pañcabhya ānantaryebhya: karmabhyo gurutaraścittotpādo veditavya: | iti hi subhūte anenāpi nāmāpadeśena sūkṡmasūkṡmāṇi mārakarmāṇyutpatsyante | tāni bodhisattvena mahāsattvena boddhavyāni | anyebhyaścāvabodhayitavyāni, buddhvā ca vivarjayitavyāni || punaraparaṃ subhūte māra: pāpīyān vivekaguṇena bodhisattvaṃ mahāsattvamupasaṃkramya codayiṡyati smārayiṡyati | kathaṃ ca subhūte māra: pāpīyān vivekaguṇena bodhisattvaṃ mahā- sattvamupasaṃkramya codayiṡyati smārayiṡyati ? iha subhūte māra: pāpīyān bodhisattvaṃ mahāsattva- mupasaṃkramiṡyati, upasaṃkramyaivaṃ vakṡyati-vivekasya tathāgato varṇavādī araṇyavanaprasthagiri- guhāśmaśānapalālapuñjādiṡu vihartavyamiti | na cāhaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya evaṃ- vidhaṃ vivekaṃ vadāmi, yaduta āraṇyakāni prāntāni śayanāsanāni vijanapadāni viviktāni vividhāni vanaprasthagiriguhāśmaśānapalālapuñjādīni || subhūtirāha-katama: puna: sa bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya anyo viveko yadi vā āraṇyakāni prāntāni śayanāsanāni vijanapadāni viviktāni vividhāni vanaprasthagiri- guhāśmaśānapalālapuñjādīni ? yadi tāni nādhyāvasati, kiyadrūpa: punarbhagavan bodhisattvasya mahāsattvasyānyo viveka: ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sacetsubhūte bodhi- sattvo mahāsattvo vivikto bhavati śrāvakapratisaṃyuktairmanasikārai:, vivikto bhavati pratyekabuddha- pratisaṃyuktairmanasikārai:, evaṃ sa bodhisattvo mahāsattvo vivikto viharati | grāmānte'pi hi viharan prajñāpāramitopāyakauśalyaparigrhīta: sarvasattvamaitrīmahākaruṇāvihāreṇa viharet | anena vihāreṇa viharan vivikta eva sa viharati | ayaṃ khalu puna: subhūte mayā bodhisattvasya mahāsattvasya śrāvakapratyekabuddhapratisaṃyuktamana sikāraviveko'nujñāta: | anena vivekena viharan bodhisattvo mahāsattvo rātriṃdivānyatināmayati, vivikto viharati | sacedbodhisattvo mahāsattvo'raṇyavanaprasthagiriguhāśmaśānaprāntaśa- yanāsaneṡvanena vihāreṇa viharati, vivikto bodhisattvo mahāsattvo viharati | yaṃ puna: subhūte māra: pāpīyān vivekamupadekṡyati araṇya- vanaprasthagiriguhāśmaśānaprāntaśayanāsanavihārān, sa tena vivekena śrāvakapratyekabuddhaprati- saṃyuktairmanasikārai: saṃkīrṇa eva san prajñāpāramitāyāmanabhiyujyamāno na sarvajña{1 ##W## sarvajñānaṃ.}jñānaṃ paripūrayati | evaṃ sa saṃkīrṇavihāreṇa viharan so'pariśuddhena manasikāreṇa viharan apariśuddhakāyavāṅmana:- karmānta eva bhaviṡyati | apariśuddhakāyavāṅmana: karmānta eva saṃstato'nyānapi bodhisattvān mahāsattvān grāmāntavihāriṇo'saṃkīrṇān śrāvakapratyekabuddhapratisaṃyuktairmanasikārai: prajñopāya- mahākaruṇāvihāravihāriṇo'vamaṃsyate | araṇye'pi viharan so'pariśuddhakāyavāṅmana:karmānta: san saṃkīrṇavihāryeva bhavati, na viviktavihārī | sa prajñopāyamahākaruṇāvihāravihāriṇo @195 grāmānte viharata: pariśuddhakāyavāṅmana:karmasamudācārān śrāvakapratyekabuddhapratisaṃyuktamanasi- kāraviviktānasaṃkīrṇān śrāvakapratyekabuddhapratisaṃyuktairmanasikārai- stāṃstāvatso'vamanyamāno na dhyānasamādhisamāpattivimokṡābhijñānāṃ lābhī bhaviṡyati | na cāsya tā: paripūriṃ gamiṡyanti | tatkasya heto: ? tathā hi so'nupāyakuśalo bhavati || kiṃcāpi subhūte bodhisattvo mahāsattvo yojanaśatikeṡvaṭavīkāntāreṡu viharedapa- gatavyālamrgapakṡisaṃgheṡu apagatakṡudramrgavyālayakṡarākṡasānuvicariteṡu apagatacaurakāntārabhaya- bhairavopadraveṡu saṃtiṡṭhet, varṡaṃ vā varṡaśataṃ vā varṡaśatasahasraṃ vā varṡaśatasahasraṃ vā varṡakoṭīṃ vā varṡakoṭīśataṃ vā varṡakoṭisahasraṃ vā varṡakoṭīśatasahasraṃ vā varṡakoṭīniyutaśatasahasraṃ vā, tato vā upari | imaṃ ca vivekaṃ mayopadiṡṭaṃ na jānīyāt, yena vivekena bodhisattvo mahāsattvo'dhyāśaya- saṃprasthito'dhyāśayasaṃpanno viharati | taṃ so'nupāyakuśalo bodhisattvo mahāsattvo'jānannaraṇya- paramo viharati | tatra ca viveke niśrita: ālīno'dhyavasito'dhyavasāyamāpanna: | naiva me subhūte etāvatā sa bodhisattvaścittamārādhayati | tatkasya heto: ? ya: subhūte viveko bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ mayā ākhyāta:, tena vivekena viharannasmin viveke na saṃdrśyate | {1 ##W## tamevaṃ.}tamenaṃ māra: pāpīyānupasaṃkramya uparyantarīkṡe vihāyasi sthitvā evaṃ vakṡyati-sādhu sādhu kulaputra, eṡa bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ tathāgatena viveka ākhyāta: | anenaiva tvaṃ kulaputra vivekena vihara | evaṃ tvaṃ kṡipramanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyase | sa tato vivekātpunareva araṇyādgrāmāntamavatīrya tadanyān bodhisattvān mahāsattvān peśalān bhikṡūn sabrahmacāriṇa: kalyāṇadharmaṇo'saṃkīrṇān śrāvakapratyekabuddhapratisaṃyuktairmanasikārai: pariśuddhakāyavāṅmana:karmā- ntān jīvānavamaṃsyate | sa evaṃ vakṡyati-saṃkīrṇavihāreṇa bateme āyuṡmanto viharanti, na viviktavihāreṇa | ākīrṇavihāreṇa bateme āyuṡmanto viharanti, na viviktavihāreṇa viharantīti | ye te bodhisattvā mahāsattvā viviktavihāreṇa viharanti, tān saṃkīrṇavihāreṇa codayiṡyati, ākīrṇavihāreṇa codayiṡyati | ye ca te saṃkīrṇavihāreṇa viharanti, tān sa viviktavihāreṇa samudācariṡyati, tatra gauravamutpādayiṡyati | yatra ca gauravamutpādayitavyam, tatra mānamutpādayiṡyati | tatkasya heto: ? ahamamanuṡyaiścodye, ahamamanuṡyai: smārye | eṡa subhūte vihāro yenāhaṃ vihāreṇa viharāmi | kaṃ grāmāntavihāriṇamamanuṡyāścodayiṡyanti, kaṃ grāmāntare viharantamamanuṡyā: smārayiṡyanti, ityevaṃ hi bodhiṃsattvayānikān pudgalānavama%syate | ayaṃ subhūte bodhisattvacaṇḍālo veditavya:, bodhisattvadūṡī veditavya:, bodhisattvapratirūpako veditavya:, bodhisattvaprativarṇiko veditavya:, bodhisattvakāraṇḍavako veditavya:, caura: śramaṇaveṡeṇa, cauro bodhisattvayānikānāṃ pudgalānām, caura: sadevakasya lokasya | tajjātīya: khalu: puna: subhūte pudgalo na sevitavyo na bhaktavyo na paryupāsitavya: | tatkasya heto: ? abhimānapatitā hi te tathārūpā: pudgalā veditavyā: | anyeṡāmapi tathārūpāṇāmalpa- @196 sthāmānāmacirayānasaṃprasthitānāṃ saṃdūṡaṇaṃ kuryu: | aviśuddhadharmāṇo hi te tathārūpā: pudgalā veditavyā: | anā{1 ##AP W## anācāryā:.}ryā hi te tathārūpā: pudgalā veditavyā: | anāryadharmāṇo hi te tathārūpā: pudgalā veditavyā: | yasya khalu puna: subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya aparityaktā: sarvasattvā:, aparityaktā sarvajñatā, aparityaktā anuttarā samyaksaṃbodhi:, tena bodhisattvena mahāsattvena adhyāśayena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmena sarvasattvānāmarthaṃ kartukāmena tajjātīyā: pudgalā na sevitavyā:, na bhaktavyā:, na paryupāsitavyā: | api tu khalu puna: subhūte sarvasattvānāmarthāya abhyutthitena eteṡāṃ ca anyeṡāṃ ca mārakarmaṇāmavabodhāya nityamevodvignacittena bhavitavyaṃ sarvasattvānāṃ mārgamapratilabhamānānāmupadeṡṭumuttrastamānasena asaṃsrṡṭena traidhātukena | tatrāpi tāvanmaitrāyamāṇena karuṇāyamānena mahākaruṇāmutpādya anukampāmupādāya samyakprati- panneṡu sattveṡu muditacittenānupalabdhidharmatayā dharmāṇāmupekṡakeṇa evaṃ cittamutpādayitavyam- tathā kariṡyāmi yathā sarve mārakarmadoṡā: sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ sarvatra sarvadā ca na bhaviṡyanti, notpatsyante | sacedutpatsyante, kṡiprameva pratigamiṡyanti, evaṃ śikṡiṡye iti | ayamapi bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ svayamabhijñāya parākramo veditavya: | idamapi subhūte bodhisattvena mahāsattvena vivekaguṇena mārakarma veditavyamiti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ mārakarmaparivarto nāma ekaviṃśatitama: || @197 atha khalu bhagavān punarapyāyuṡmantaṃ subhūtimāmantrayate sma-iha subhūte bodhisattvena mahāsattvena adhyāśayasaṃprasthitena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhukāmena ādita eva kalyāṇamitrāṇi sevitavyāni bhaktavyāni paryupāsitavyāni | subhūtirāha-katamāni tāni punarbhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya kalyāṇamitrāṇi veditavyāni, yāni bodhisattvena mahāsattvena adhyāśayasaṃprasthitena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmena ādita eva kalyāṇamitrāṇi sevitavyāni bhaktavyāni paryupāsitavyāni ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-buddhā eva subhūte bhagavanta:, ye ca te'vinivartanīyā bodhisattvā mahāsattvā bodhisattvacaryākuśalā:, ya enaṃ pāramitāsvavavadanti anuśāsati, ye'smai prajñāpāra- mitāṃ deśayantyupadiśanti | imāni tāni subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya kalyāṇamitrāṇi veditavyāni | prajñāpāramitaiva subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya kalyāṇamitraṃ veditavyam | sarvā eva ca subhūte ṡaṭ pāramitā bodhisattvasya mahāsattvasya kalyāṇamitrāṇi veditavyāni | ṡaḍeva pāramitā: śāstā, ṡaṭ pāramitā mārga:, ṡaṭ pāramitā āloka:, ṡaṭ pāramitā ulkā, ṡaṭ pāramitā avabhāsa:, ṡaṭ pāramitāstrāṇam, ṡaṭ pāramitā: śaraṇam, ṡaṭ pāramitā layanam, ṡaṭ pāramitā: parāyaṇam, ṡaṭ pāramitā dvīpa:, ṡaṭ pāramitā mātā, ṡaṭ pāramitā: pitā, ṡaṭ pāramitā jñānāya bodhāya anuttarāyai samyaksaṃbodhaye saṃvartante | tatkasya heto: ? atra hi subhūte prajñāpāramitā pariniṡṭhitā bhavati yaduta ṡaṭpāramitāsu | ye'pi te subhūte atīte'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya parinirvrtā:, teṡāmapi buddhānāṃ bhagavatāmitonirjātaiva sarvajñatā, yaduta ṡaḍbhya: pāramitābhya: | ye'pi te subhūte bhaviṡyantyanāgate'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsyante, teṡāmapi buddhānāṃ bhagavatāmitonirjātaiva sarvajñatā, yaduta ṡaḍbhya: pāra- mitābhya: | ye'pi te subhūte aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡvaparimāṇeṡvacintyeṡu lokadhātuṡu tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā etarhyanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhāstiṡṭhanti, dhriyante, yāpayanti, dharmaṃ ca deśayanti, teṡāmapi buddhānāṃ bhagavatāmitonirjātaiva sarvajñatā, yaduta ṡaḍbhya: pāramitābhya: | ahamapi subhūte tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha etarhayanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbuddha: | mamāpi hi subhūte itonirjātaiva sarvajñatā, yaduta ṡaḍbhya: pāramitābhya: | tatkasya heto: ? āsu hi subhūte ṡaṭsu pāramitāsu saptatriṃśabdodhiṃpakṡā dharmā antargatā:, catvāro brahmavihārā:, catvāri saṃgrahavastūni | yāvāṃśca kaścidbuddhadharmo buddhajñānaṃ svayaṃbhūjñānamacintya- jñānamatulyajñānamaprameyajñānamasaṃkhyeyajñānamasa- majñānamasamasamajñānaṃ sarvajñajñānam, sarvaṃ tat ṡaṭsu pāramitāsvantargatam | tasmāttarhi subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya ṡaṭ pāramitā eva kalyāṇamitrāṇi veditavyāni, ṡaḍeva pāramitā: śāstā, ṡaṭ pāramitā mārga:, ṡaṭ pāramitā āloka:, ṡaṭ pāramitā ulkā, ṡaṭ pāramitā avabhāsa:, ṡaṭ pāramitāstrāṇam, ṡaṭ @198 pāramitā: śaraṇam, ṡaṭ pāramitā layanam, ṡaṭ pāramitā: parāyaṇam, ṡaṭ pāramitā dvīpa:, ṡaṭ pāramitā mātā, ṡaṭ pāramitā: pitā, ṡaṭ pāramitā jñānāya bodhāya sarva- jñatāyai anuttarasamyaksaṃbodhiprāptaye saṃvartante | sarvasattvānāmapratyupakāriṇāmapi upakāribhūto bhavati, yadā bodhisattvo mahāsattva: ṡaṭpāramitāsu śikṡate || āsu khalu puna: subhūte ṡaṭsu pāramitāsu śikṡitukāmena bodhisattvena mahāsattvena iyameva prajñāpāramitā śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayi- tavyā deśayitavyā upadeṡṭavyā uddeṡṭavyā svādhyātavyā, arthataśca dharmataśca nayataścopaparī- kṡitavyā upanidhyātavyā paripraṡṭavyā paripraśnayitavyā | tatkasya heto: ? eṡā hi prajñāpāra- mitā ṡaṇṇāṃ pāramitānāṃ pūrvaṃgamā nāyikā pariṇāyikā saṃdarśikā avadarśikā janayitrī dhātrī | tatkasya heto: ? prajñāpāramitāvirahitā hi pañca pāramitā na prajñāyante, nāpi pāramitānāmadheyaṃ labhante | tasmāttarhi subhūte aparapraṇeyatāṃ gantukāmena bodhisattvena mahāsattvena aparapraṇeyatāyāṃ sthātukāmena ihaiva prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyam || subhūtirāha-kiṃlakṡaṇā bhagavan prajñāpāramitā ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūti- metadavocat-asaṅgalakṡaṇā subhūte prajñāpāramitā | subhūtirāha-syādbhagavan paryāyo yena paryāyeṇa yenaivāsaṅgalakṡaṇena prajñāpāramitā saṃvidyate, tenaiva asaṅgalakṡaṇena sarvadharmā: saṃvidyeran ? bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | syātsubhūte paryāyo yena paryāyeṇa yenaiva asaṅgalakṡaṇena prajñāpāramitā saṃvidyate, tenaiva asaṅgalakṡaṇena sarvadharmā: saṃvidyante | tatkasya heto: ? sarvadharmā hi subhūte viviktā: | sarvadharmā hi subhūte śūnyā: | tasmāttarhi subhūte yenaiva asaṅgalakṡaṇena prajñāpāramitā viviktā śūnyā, tenaiva asaṅgalakṡaṇena sarvadharmā viviktā: śūnyā: | subhūtirāha- yadi bhagavan sarvadharmā viviktā:, sarvadharmā: śūnyā:, kathaṃ bhagavan sattvānāṃ saṃkleśa: prajñāyate, kathaṃ bhagavan sattvānāṃ vyavadānaṃ prajñāyate ? na ca bhagavan viviktaṃ saṃkliśyate, na bhagavan viviktaṃ vyavadāyati | na ca bhagavan śūnyaṃ saṃkliśyate, na ca bhagavan śūnyaṃ vyavadāyati | na ca bhagavan viviktaṃ vā śūnyaṃ vā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | anyatrāpi bhagavan śūnyatāyā: sarvadharmo nopalabhyate, yo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddho vā, abhisaṃbhotsyate vā, abhisaṃbudhyate vā | kathaṃ vā vayaṃ bhagavan asya bhāṡitasyārthamājānīma: ? deśayatu bhagavan, deśayatu sugata | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-tatkiṃ manyase dīrgharātraṃ sattvā ahaṃkāre mamakāre caranti ? subhūtirāha-evametadbhagavan, evametatsugata | dīrgharātraṃ sattvā ahaṃkāre mamakāre caranti | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte api nu: ahaṃkāramamakārau śūnyau ? subhūtirāha-śūnyau bhagavan, śūnyau sugata | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte ahaṃkāreṇa mamakāreṇa ca sattvā: saṃsāre saṃsaranti ? subhūtirāha-evametadbhagavan, evametatsugata | ahaṃkāreṇa mamakāreṇa ca sattvā: saṃsāre saṃsaranti | bhagavānāha-evaṃ khalu subhūte sattvānāṃ saṃkleśa: prajñāyate | yathā sattvānāmudgraho'bhiniveśa:, tathā saṃkleśa: | na cātra @199 kaścitsaṃkliśyate | yathā ca subhūte anudgraho'nabhiniveśa:, tathā nāhaṃkāramamakārau prajñāyete | evaṃ khalu subhūte sarvasattvānāṃ vyavadānaṃ prajñāyate | yathā sattvānāmanudgraho'nabhiniveśa:, tathā vyavadānam | na cātra kaścidvyavadāyati | evaṃ khalu subhūte caran bodhisattvo mahāsattvaścarati prajñāpāramitāyām | evaṃ khalu subhūte sarvadharmeṡu vivikteṡu sarvadharmeṡu śūnyeṡu sattvānāṃ saṃkleśo vyavadānaṃ ca prajñāyate | subhūtirāha-āścaryaṃ bhagavan yāvadyadidaṃ sarvadharmeṡu vivikteṡu sarvadharmeṡu śūnyeṡu sattvānāṃ saṃkleśo vyavadānaṃ ca prajñāyate | evaṃ ca bhagavaṃścaran bodhisattvo mahāsattvaścarati prajñāpāramitāyām | evaṃ hi caran bodhisattvo mahāsattvo na rūpe carati, na vedanāyāṃ na saṃjñāyāṃ na saṃskāreṡu, na vijñāne carati | evaṃ caran bhagavan bodhisattvo mahāsattvo'navamardanīyo bhavati sadevamānuṡāsureṇa lokena | evaṃ caran bhagavan bodhisattvo mahāsattva: sarveṡāṃ śrāvakayānikānāṃ pratyeka- buddhayānikānāṃ ca pudgalānāṃ caryāmabhibhavati, anabhibhūtaṃ ca sthānaṃ pratilabhate | tatkasya heto: ? anabhibhūtaṃ hi bhagavan buddhatvaṃ tathāgatatvaṃ svayaṃbhūtvaṃ sarvajñatvam | anenāpi bhagavan manasikāreṇa prajñāpāramitāpratisaṃyuktena vihāreṇa viharan bodhisattvo mahāsattvo rātridinā- nyatināmayet, āsanna: syādanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, kṡipraṃ cānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbudhyeta | evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-evametatsubhūte, evametat | evaṃ caran subhūte bodhisattvo mahāsattvaścarati prajñāpāramitāyām | evaṃ hi caran subhūte bodhisattvo mahāsattvo na rūpe carati, na vedanāyāṃ na saṃjñāyāṃ na saṃskāreṡu, na vijñāne carati | evaṃ caran subhūte bodhisattvo mahāsattvo'navamardanīyo bhavati sadevamānuṡāsureṇa lokena | evaṃ caran subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarveṡāṃ śrāvakayānikānāṃ pratyekabuddha- yānikānāṃ ca pudgalānāṃ caryāmabhibhavati, anabhibhūtaṃ ca sthānaṃ pratilabhate | tatkasya heto:? anabhibhūtaṃ hi subhūte buddhatvaṃ tathāgatatvaṃ svayaṃbhūtvaṃ sarvajñatvaṃ | anenāpi subhūte manasikāreṇa prajñāpāramitāpratisaṃyuktena vihāreṇa viharan bodhisattvo mahāsattvo rātriṃdinā- nyatināmayet, āsanna: syādanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, kṡipraṃ ca anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbudhyeta || sacetkhalu puna: subhūte ye jambūdvīpe sattvā:, te sarve'pūrvācaramaṃ mānuṡyakamātmabhāvaṃ pratilabheran, mānuṡyakamātmabhāvaṃ pratilabhya anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayeran, anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādya yāvajjīvaṃ tiṡṭheyu:, yāvajjīvaṃ tiṡṭhanto yāvajjīvaṃ sarvatathāgatān satkuryurgurukuryurmānayeyu: pūjayeyurarcayeyurapacāyeyu:, evaṃ sarvasattvebhyo'pi dānaṃ dadyu:, tacca dānamanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayeyu: | tatkiṃ manyase subhūte api nu te bodhisattvā mahāsattvāstatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasaveyu: ? subhūtirāha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: khalu puna: subhūte sa kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, yo bodhisattvo mahāsattvo'ntata: ekadivasamapi prajñāpāramitāpratisaṃyuktairmanasikārairviharati | @200 tatkasya heto: ? yathā yathā hi subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāpratisaṃyuktairmanasi- kārai rātriṃdivaṃ viharati, tathā tathā sarvasattvānāṃ dakṡiṇīyatāṃ gacchati | tatkasya heto: ? tathā hi subhūte nāsti tadanyeṡāṃ sattvānāṃ tādrśaṃ maitrīsahagataṃ cittam, yathā tasya bodhi- sattvasya mahāsattvasya, sthāpayitvā buddhān bhagavata: | tatkasya heto: ? apratipudgalā hi subhūte tathāgatā: | nirupamā hi subhūte tathāgatā: | acintyadharmasamanvāgatā hi subhūte tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: || kathaṃ ca subhūte sa kulaputro vā kuladuhitā vā tāvattatpuṇyamabhinirharati ? tādrśyā subhūte prajñayā samanvāgata: sa bodhisattvo mahāsattvo bhavati, yādrśyā prajñayā samanvāgato vadhyagatāniva sarvasattvān paśyati | tena tasyāṃ velāyāṃ mahākaruṇāparigrhīto bhavati | sa divyena cakṡuṡā vyavalokayan aprameyānasaṃkhyeyānaparimeyānaparimāṇān sattvānānantaryakarma- samanvāgatān paśyati, akṡaṇaprāptāṃśca vihanyamānāṃśca drṡṭijālapraticchannāṃśca mārgamapratilabha- mānān | aparāṃśca kṡaṇaprāptān paśyati, kṡaṇāṃśca virāgayata: paśyati | tasya tasyāṃ velāyāṃ mahān saṃvega utpadyate | te cāsya sarvasattvāstayā mahāmaitryā tayā ca mahākaruṇayā sphāritvā manasiṃkrtā bhavanti-ahameteṡāṃ sarveṡāṃ sattvānāṃ nātho bhaviṡyāmi, ahamenān sarvasatvān sarvadu:khebhyo mocayiṡyāmīti | na ca tena vā anyena vā nimittena sārdhaṃ saṃvasati | ayamapi subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya mahān prajñāloko'nuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbodbhum | anena hi subhūte vihāreṇa viharanto bodhisattvā mahāsattvā: sarvalokasya dakṡiṇīyatāṃ parigrhṇanti, na ca vivartante'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | yeṡāṃ ca dāyakānāṃ dānapatīnāṃ ca paribhuñjate cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṡajyapa- riṡkārān, asyāṃ prajñāpāramitāyāṃ sūpasthitacittā:, teṡāṃ dāyakānāṃ dānapatīnāṃ ca dānadakṡiṇāṃ viśodhayanti | sarvajñatā caiṡāmāsannībhavati | tasmāttarhi subhūte bodhisattvena mahāsattvena amodhaṃ rāṡṭraṃ piṇḍaṃ paribhoktukāmena sarvasatvānāṃ mārgamupadeṡṭukāmena vipulamavabhāsaṃ kartukāmena saṃsāragatān sattvān saṃsārātparimocayitukāmena sarvasattvānāṃ cakṡurviśodhayitukāmena anena prajñāpāramitā- pratisaṃyuktena manasikāreṇa vihartavyam | sacedanena manasikāreṇa vihartumicchati, tena prajñāpāramitāpratisaṃyuktā manasikārā: samanvāhartavyā: | tatkasya heto: ? yo hyenān samanvāhartavyān maṃsyate, sa evāsya manasikāro bhaviṡyati | tato'nyeṡāṃ manasikārāṇāṃ prajñāpāramitāvirahitānāmavakāśo na dātavya: | tathā ca kartavyaṃ yathāyaṃ prajñāpāramitāprati- saṃyuktairmanasikārai rātriṃdivāni kṡapayet | tadyathāpi nāma subhūte kenacideva puruṡeṇa maṇiratnajñāne vartamānena maṇiratnajātijñena apratilabdhapūrvaṃ mahāmaṇiratnaṃ pratilabdhaṃ bhavet | sa tanmahāmaṇiratnaṃ pratilabhya mahatodāreṇa prītiprāmodyena samanvāgato bhavet | tasya tanmahā- maṇiratnaṃ punareva praṇaśyet | sa tatonidānaṃ mahatā du:khadaurmanasyena saṃyujyeta | tasya satatasamitaṃ tanmahāmaṇiratnaṃ prati saṃyuktā eva manasikārā: pravarteran-aho batāhaṃ tena @201 mahāmaṇiratnena viprayukta iti hi sa puruṡastasya mahāmaṇiratnasya na vismaret yāvat tadvā anyadvā tadguṇaṃ tajjātikaṃ tena mahāmaṇiratnaṃ pratilabdhaṃ bhavet | evameva subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāmahāmaṇiratnaparibhraṡṭena mahāmaṇiratnaparibhraṡṭeneva mahāmaṇiratnena ratnasaṃjñinā prajñāpāramitāmanasikārāviprayuktena prajñāpāramitāmanasikārāvirahitasarvajñatācittena tāva- danveṡṭavyā, yāvatsā vā anyā vā pratilabdhā bhavati | tāvattena prajñāpāramitāmahāmaṇiratna- pratilambhapratisaṃyuktairmanasikārai: sarvajñatāmahāmaṇiratnapratilambhapratisaṃyuktairmanasi- kārairavirahitena bhavitavyam || subhūtirāha-yatpunarbhagavan sarvadharmā: sarvamanasikārā: svabhāvena virahitā: śūnyā uktā bhagavatā, tatkathaṃ bhagavan bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāpratisaṃyuktairmanasikārai: sarvajñatāpratisaṃyuktairmanasikārairavirahito bhavati ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavo- cat-sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattva evaṃ manasi karoti-sarvadharmā: svabhāvena viviktā:, sarvadharmā: svabhāvena śūnyā iti, evametanmanasi kurvan prajñāpāramitāpratisaṃyuktairmanasikārai: sarvajñatāpratisaṃyuktairmanasikārairavirahito bhavati | tatkasya heto: ? prajñāpāramitā hi subhūte śūnyā | sā naiva vivardhate, na ca parihīyate | subhūtirāha-sacedbhagavan prajñāpāramitā śūnyā, sā naiva vivardhate na ca parihīyate, kathaṃ bhagavan bodhisattvo mahāsattvo'vivardhamānayā prajñāpāramitayā bodhaye samudāgacchati, kathaṃ ca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-na khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāra- mitāyāṃ caran vivardhate vā parihīyate vā | yathaiva subhūte prajñāpāramitā śūnyā, sā naiva vivardhate na ca parihīyate, evameva subhūte bodhisattvo mahāsattva: śūnya: | sa naiva vivardhate, na ca parihīyate | yata: subhūte yathaiva prajñāpāramitā śūnyā, sā naiva vivardhate na ca parihīyate, evameva subhūte bodhisattvo mahāsattva: śūnya: | sa naiva vivardhate, na ca parihīyate | tato bodhisattvo mahāsattvo bodhaye samudāgacchati, evaṃ ca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattva: evaṃ bhāṡyamāṇe nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate na saṃsīdati, veditavyametatsubhūte caratyayaṃ bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāmiti || subhūtirāha-kiṃ punarbhagavan prajñāpāramitā carati prajñāpāramitāyām ? bhagavānāha- no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan yā prajñāpāramitāyā: śūnyatā, sā carati prajñāpāra- mitāyām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan anyatra prajñāpāramitā- śūnyatāyā: sa kaściddharma upalabhyate, yaścarati prajñāpāramitāyām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan śūnyatā carati prajñāpāramitāyām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan śūnyatāyāṃ sa kaściddharma upalabhyate yaścarati prajñāpāra- mitāyām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan śūnyatā carati śūnyatā- yām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan rūpaṃ carati prajñāpāramitāyām ? @202 bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan vedanā saṃjñā saṃskārā:, kiṃ punarbhagavan vijñānaṃ carati prajñāpāramitāyām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan anyatra rūpātsa dharma: kaścidupalabhyate, yaścarati prajñāpāramitāyām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | āha-kiṃ punarbhagavan anyatra vedanāyā: saṃjñāyā: saṃskārebhya:, anyatra vijñānātsa dharma: kaścidupalabhyate, yaścarati prajñāpāramitāyām ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | subhūtirāha- kathaṃ punarbhagavan bodhisattvo mahāsattvaścarati prajñāpāramitāyām ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kiṃ puna: subhūte samanupaśyasi tvaṃ taṃ dharmaṃ yaścarati prajñāpāramitāyām ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-samanupaśyasi tvaṃ subhūte tāṃ prajñāpāramitāṃ yatra prajñāpāramitāyāṃ bodhisattvo mahāsattvaścarati ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yo dharmo'nupalambha:, taṃ dharmaṃ samanupaśyasi ? api nu sa eva dharma utpanno vā utpatsyate vā utpadyate vā, niruddho vā nirotsyate vā nirudhyate vā ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-evaṃ khalu subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya anutpattikeṡu dharmeṡu kṡāntirevaṃrūpā bhavati | evaṃrūpayā ca subhūte kṡāntyā samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo vyākriyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | iyaṃ subhūte tathāgatasya vaiśāradyapratipad yāṃ pratipadyamāno bodhisattvo mahāsattva: evaṃ caran evaṃ ghaṭamāna: evaṃ vyāyacchamāno'nuttaraṃ buddhajñānaṃ sarvajñajñānaṃ mahāsārthavāhajñānaṃ nānuprāpsyatīti naitatsthānaṃ vidyate || subhūtirāha-yā bhagavan sarvadharmāṇāmanutpattikadharmatā, sā vyākriyate'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | subhūtirāha-{1 ##R## katamasya ##for## kathamasya.} kathamasyedānīṃ bhagavan dharmasya vyākaraṇaṃ bhavatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? bhagavānāha-kiṃ puna: subhūte samanupaśyasi tvaṃ taṃ dharmaṃ yasya dharmasya vyākaraṇaṃ bhavatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | nāhaṃ bhagavaṃstaṃ dharmaṃ samanupaśyāmi yo dharmo vyākrto vyākariṡyate vyākriyate vā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tamapyahaṃ bhagavan dharmaṃ na samanupaśyāmi, yo dharmo'bhisaṃbudhyate, yo dharmo'bhisaṃboddhavya:, yena vā dharmeṇābhisaṃbudhyate | tatkasya heto: ? sarvadharmeṡu bhagavan anupalamyamāneṡu na me evaṃ bhavati-ayaṃ dharmo'bhisaṃbudhyate, ayaṃ dharmo'bhisaṃboddhavya:, anena vā dharmeṇābhisaṃbudhyate iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ kalyāṇamitraparivarto nāma dvāviṃśatitama: || @203 tena khalu puna: samayena śakro devānāmindrastasyāmeva parṡadi saṃnipatita: saṃni- ṡaṇṇo'bhūt | atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-gambhīreyaṃ bhagavan prajñāpāra- mitā | durdrśā duranubodhā bateyaṃ bhagavan prajñāpāramitā | evamukte bhagavān śakraṃ devānā- mindrametadavocat-evametatkauśika, evametat | gambhīreyaṃ kauśika prajñāpāramitā | durdrśā duranubodhā bateyaṃ kauśika prajñāpāramitā | ākāśagambhīratayā gambhīreyaṃ prajñāpāramitā | viviktatvāddurdrśā | śūnyatvādduranubodheyaṃ prajñāpāramitā | evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-na te bhagavan sattvā avarakeṇa kuśalamūlena samanvāgatā bhaviṡyanti ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti | śrutvā ca udgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayi- ṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhi- ṡyanti | evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-evametatkauśika, evametat | na te kauśika sattvā avarakeṇa kuśalamūlena samanvāgatā bhaviṡyanti, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyanti | śrutvā codgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti | yāvanta: kauśika jambūdvīpe sattvā:, te sarve daśakuśalakarmapathasamanvāgatā bhaveyu:, tatkiṃ manyase kauśika api nu te sattvāstatonidānaṃ bahu puṇyaṃ prasaveyu: ? śakra āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: khalu puna: sa kauśika kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyati | śrutvā ca udgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati likhiṡyati | asya kauśika puṇyaskandhasya asau paurvakāṇāṃ jāmbūdvīpakānāṃ sarvasattvānāṃ śīlamaya: puṇyaskandha: śata- tamīmapi kalāṃ nopaiti | sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyutaśatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti | saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamate, yena kuśalamūlena sa kulaputro vā kuladuhitā vā samanvāgato bhavati, ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyati | śrutvā codgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravarta- yiṡyati deśayiṡyatyupadekṡatyuddekṡyati svādhyāsyati likhiṡyati || atha khalvanyataro bhikṡu: śakraṃ devānāmindrametadavocat-abhibhūto'si kauśika tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyati | śrutvā codgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati likhiṡyati | evamukte śakro devānāmindrastaṃ bhikṡumetadavocat-ekacittotpādenaiva ahamārya tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā abhibhūta: | ka: punarvādo ya imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyati | śrutvā ca udgrahīṡyati dhārayiṡyati vācayiṡyati paryavāpsyati pravartayiṡyati @204 deśayiṡyatyupadekṡyatyuddekṡyati svādhyāsyati likhiṡyati | ka: punarvādo ye śrutvā udgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya likhitvā tathatvāya śikṡiṡyante, tathatvāya pratipatsyante, tathatvāya yogamāpatsyante | te sadevamānuṡāsuraṃ lokamabhibhavanto gamiṡyanti bodhisattvā mahāsattvā: | na kevalaṃ te sadevamānuṡāsuraṃ lokamabhibhavanto gamiṡyanti, ye'pi te srota āpannā: sakrdāgāmino'nāgāmino'rhanta: samyaksaṃbuddhā:, tānapi te sarvānabhibhavanto gamiṡyanti bodhisattvā mahāsattvā: | na kevalaṃ srota āpannān sakrdāgāmino'nāgāmino'rhata: pratyekabuddhānabhibhavanto gamiṡyanti, ye'pi te bodhisattvā mahāsattvā mahādānapataya: prajñāpāramitopāyakauśalyavirahitā:, tānapi te sarvānabhibhavanto gamiṡyanti bodhisattvā mahāsattvā: | na kevalaṃ tān mahādānapatīn bodhisattvānabhibhavanto gamiṡyanti, ye'pi te bodhisattvā mahāsattvā: pariśuddhaśīlā akhaṇḍena śīlaskandhenācchidreṇākalmaṡeṇa paripūrṇena pariśuddhena aśabalena śīlaskandhena samanvāgatā: prajñāpāramitopāyakauśalyavirahitā:, tānapi te sarvānabhibhavanto gamiṡyanti bodhisattvā mahāsattvā: | na kevalamakhaṇḍenācchidreṇākalmaṡeṇa paripūrṇena pariśuddhena aśabalena śīla- skandhena samanvāgatān bodhisattvān mahāsattvānabhibhavanto gamiṡyanti, ye'pi te bodhisattvā mahāsattvā: kṡāntisaṃpannā upaśamasaṃpannā apratihatacittā antato dagdhasthūṇāvāmapyāghātacittaṃ notpādayanti prajñāpāramitopāyakauśalyavirahitā:, tānapi te sarvānabhibhavanto gamiṡyanti bodhisattvā mahāsattvā: | na kevalaṃ kṡāntisaṃpannānupaśamasaṃpannānapratihatacittān bodhisattvān mahāsattvānabhibhavanto gamiṡyanti, ye'pi te bodhisattvā mahāsattvā ārabdhavīryā anikṡiptadhurā akusīdā anavalīnakāyavāṅmana:karmāntā: prajñāpāramitopāyakauśalyavirahitā:, tānapi te sarvānabhibhavanto gamiṡyanti bodhisattvā mahāsattvā: | na kevalamārabdhavīryānanikṡiptadhurānaku- sīdānanavalīnakāyavāṅmana:karmāntān bodhisattvān mahāsattvānabhibhavanto gamiṡyanti, ye'pi te bodhisattvā mahāsattvā dhyānārāmā dhyānaratā dhyānabalino dhyānabalavanto dhyānapratiṡṭhitā dhyānavaśina: prajñāpāramitopāyakauśalyavirahitā:, tānapi te sarvānabhibhavanto gamiṡyanti bodhisattvā mahāsattvā: | yathānirdiṡṭāyāṃ hi prajñāpāramitāyāṃ caran bodhisattvo mahāsattva: sadevamānuṡāsuralokaṃ sarvān śrāvakapratyekabuddhayānikānanupāyakuśalāṃśca bodhisattvān mahā- sattvānabhibhavati, teṡāṃ cānabhibhūto bhavati | tatkasya heto: ? yo hi bodhisattvo mahāsattvo yathānirdiṡṭāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ carati, prajñāpāramitāmanuvartate, ayaṃ bodhisattvo mahāsattva: sarvajñavaṃśasyānupacchedāya sthito bhavati | ayaṃ bodhisattvo mahāsattvastathāgatān na dūrīkari- pyati | ayaṃ bodhisattvo mahāsattva evaṃ pratipadyamāno nacirādgamiṡyati bodhimaṇḍam | ayaṃ bodhisattvo mahāsattva evaṃ śikṡamāṇa: sattvān kleśapaṅke saṃsīdamānānuddhariṡyati | ayaṃ bodhisattvo mahāsattva evaṃ śikṡamāṇo bodhisattvaśikṡāyāṃ śikṡate, na śrāvakaśikṡāyāṃ śikṡate, na pratyekabuddhaśikṡāyāṃ śikṡate | evaṃ śikṡamāṇaṃ ca prajñāpāramitāyāṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ @205 catvāro lokapālā mahārājāna upasaṃkramyaivaṃ vakṡyanti-kṡipraṃ tvaṃ kulaputra asyāṃ bodhisattva- caryāyāṃ śikṡasva, laghu śikṡasva | imāni te catvāri pātrāṇi yāni tvayā bodhimaṇḍe nipadya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhena pratigrahītavyānīti | evaṃ śikṡamāṇaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ yathānirdiṡṭāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ na kevalaṃ catvāro lokapālā mahārājāna upasaṃkramitavyaṃ maṃsyante, ahamapi bhagavaṃstaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamupasaṃkramiṡyāmi, ka: punarvādastadanye devaputrā: | tathāgatairapi so'rhadbhi: samyaksaṃbuddhairnityameva samanvāhrto bhaviṡyati bodhisattvo mahāsattva: | evaṃ prajñāpāramitāyāṃ carato bodhisattvasya mahāsattvasya yāni kānicillaukikāni du:khāni paropakramikāṇi vā anyāni vā utpadyeran, tānyasya sarveṇa sarvaṃ sarvathā sarvaṃ notpatsyante | ayamapi bhagavan drṡṭadhārmiko guṇastasya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāra- mitāyāṃ carato bhavati || atha khalvāyuṡmata ānandasyaitadabhavat-kimayaṃ śakro devānāmindra: svakena prati- bhānena bhāṡate, utāho buddhānubhāveneti ? atha khalu buddhānubhāvena śakro devānāmindra āyuṡmata ānandasya cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya āyuṡmantamānandametadavocat-buddhānubhāvo'yamāryā- nanda veditavya:, buddhādhiṡṭhānamidamapi āryānanda veditavyam, apratibalo hyahamāryānanda bodhisattvān mahāsattvānāramya vyāhartum | atha khalu bhagavānāyuṡmantamānandamāmantrayate sma- evametadānanda, evametat yathā śakreṇa devānāmindreṇa bhāṡitam | tathāgatasyaiṡo'nubhāva:, tathāgatasyaitadadhiṡṭhānam, yacchakreṇa devānāmindreṇa bhāṡitamiti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ śakraparivarto nāma trayoviṃśatitama: || @206 24 abhlimānaparivartaścaturviṃśatitama: | atha khalu bhagavān punarapyāyuṡmantamānandamāmantrayate sma-yasmin khalu punarānanda samaye bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ śikṡate, prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyate, prajñāpāramitāṃ bhāvayati, tasmin ānanda samaye ye trisāhasramahāsāhasre lokadhātau mārā: pāpīyāṃsa:, te sarve saṃśayitā bhavanti-kimayaṃ bodhisattvo mahāsattvo'ntarā bhūtakoṭiṃ sākṡātkariṡyati śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā, utāho anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsyate iti | punaraparamānanda tasmin samaye mārā: pāpīyāṃsa: śokaśalyaviddhā bhavanti yasmin samaye bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāvihāreṇa viharati | punaraparamānanda yasmin samaye bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ carati, prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyate, prajñāpāramitāṃ bhāvayati, tasmin samaye mārā: pāpīyāṃso bodhisattvasya mahāsattvasya viheṭhāmupasaṃharanti, bhayaṃ saṃjanayanti, ulkāpātān diśi diśyutsrjanti, digdāhānupadarśayanti-apyeva nāma ayaṃ bodhisattvo mahāsattvo'valīyeta vā romaharṡo vā asya bhavet, yenāsyaikacittotpādo'pi kṡīyeta anuttarāyā: samyaksaṃbodheriti | tatra ānanda na sarvasya bodhisattvasya mahāsattvasya māra: pāpīyānupasaṃkrāmati viheṭhanābhiprāya:, api tu kasyacidupasaṃkrāmati, kasyacinnopa- saṃkrāmati || ānanda āha-kiyadrūpasya bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya upasaṃkrāmati māra: pāpīyān viheṭhanābhiprāya: ? bhagavānāha-yena ānanda bodhisattvena mahāsattvena pūrvāntata: prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāmadhimukticittaṃ notpāditaṃ bhavati, asya ānanda bodhisattvasya mahāsattvasya māra: pāpīyānupasaṃkrāmati viheṭhanābhiprāya:, avatāraṃ cāsya labhate || punaraparamānanda yo bodhisattvo mahāsattvo gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ saṃśayaprāpto bhavati, vimatimutpādayati-syādveyaṃ prajñāpāramitā, evaṃ na vā syāditi, asyāpyānanda bodhisattvasya mahāsattvasya māra: pāpīyānupasaṃkrāmati viheṭhanābhiprāya:, avatāraṃ cāsya labhate || punaraparamānanda yo bodhisattvo mahāsattva: kalyāṇamitravirahito bhavati, pāpamitrapari- grhītaśca bhavati, sa gambhīrāṇi gambhīrāṇi sthānāni prajñāpāramitāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ na śrṇoti, aśrṇvanna jānāti, ajānanna pariprcchati-kathaṃ prajñāpāramitā bhāvayitavyeti, asyāpyānanda bodhisattvasya mahāsattvasya māra: pāpīyānupasaṃkrāmati viheṭhanābhiprāya:, avatāraṃ cāsya labhate || punaraparamānanda yo bodhisattvo mahāsattvo'saddharmaparigrāhakamālīno bhavati-eṡa mama sahāyaka:, sarvārtheṡu māṃ na parityajati, bahavo'pi bodhisattvā mahāsattvā mamānye'pi sahāyakā: santi | na ca punaste mamābhiprāyaṃ paripūrayanti | ayaṃ tu mayā pratirūpa: sahāyo labdha: | ayaṃ mamābhiprāyaṃ paripūrayiṡyati | asyāpyānanda bodhisattvasya mahāsattvasya māra: pāpīyānupa- saṃkrāmati viheṭhanābhiprāya:, avatāraṃ cāsya labhate || @207 punaraparamānanda yo bodhisattvo mahāsattvo'syāṃ gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ bhāṡya- māṇāyāmanyaṃ bodhisattvamevaṃ vadet-gambhīrā bateyaṃ prajñāpāramitā | kiṃ tavainayā śrutayā ? na hyevamatra yujyamānamanyeṡu sūtrānteṡu yathā tathāgatena bhāṡitam | ahamapyasyāmagādhamāsvādaṃ na labhe | kiṃ tavainayā śrutayā likhitayā veti ? evamanyānapi bodhisattvān mahāsattvān vivecayate | asyāpyānanda bodhisattvasya mahāsattvasya māra: pāpīyānupasaṃkrāmati viheṭhanābhi- prāya:, avatāraṃ cāsya labhate || punaraparamānanda yasmin samaye bodhisattvo mahāsattvo'nyān bodhisattvānavamanyate- ahaṃ vivekavihāreṇa viharāmi, nānye vivekavihāreṇa viharanti, nānyeṡāṃ vivekavihārā: saṃvidyante iti | tasminnānanda samaye māra: pāpīyāṃstuṡṭa udagra āttamanā: pramudita: prītisaumanasyajāto bhavati, saṃharṡajāto harṡitacitta: prītiprāmodyajāto bhavati | tatkasya heto: ? dūrīkarotyeṡo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimiti || punaraparamānanda yasmin samaye bodhisattvasya mahāsattvasya nāmagrahaṇaṃ vā gotragrahaṇaṃ vā dhutaguṇaparikīrtanaṃ vā bhavati, evaṃ sa tāvanmātrakeṇa tato'nyān bodhisattvān mahāsattvān peśalān kalyāṇadharmaṇo'vamanyate | te ca tasya guṇā na saṃvidyante, ye'vinivartanīyānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitāyāṃ caratāṃ guṇā:, te ākārāstāni liṅgāni tāni nimittāni tasya na saṃvidyante | so'saṃvidyamāneṡvavinivartanīyaguṇeṡu kleśamutpādayati, yaduta ātmānamutkrośayati, parān paṃsayati-na khalvete teṡu dharmeṡu saṃdrśyante, yatrāhaṃ saṃdrśya iti | tatra mārāṇāṃ pāpīyasāmevaṃ bhavati-na śūnyāni mārabhavanāni bhaviṡyanti, utsadāni bhavi- ṡyanti | mahānirayāstiryañca: pretaviṡayā āsurāśca kāyā utsadā bhaviṡyantīti | tathā ca māra: pāpīyānadhiṡṭhāsyati, yathā te bodhisattvā mahāsattvā evaṃ pravrttā adhyākrāntā lābha- satkāreṇa bhaviṡyanti, ādeyavacanāśca bhaviṡyanti | te tayā ādeyavacanatayā bahujanaṃ grāhayiṡyanti | teṡāṃ ca sa mahājana: śrotavyaṃ śra{1 ##W om.## śraddhātavyaṃ.}ddhātavyaṃ maṃsyate | te drṡṭvā śrutvā ca teṡāmanukrtimāpatsyante | te drṡṭaśrutānukrtimāpadyamānā na tathatvāya śikṡiṡyante, na tathatvāya pratipatsyante, na tathatvāya yogamāpatsyante | evaṃ te na tathatāyāṃ śikṡamāṇā na tathatāyāṃ pratipadyamānā na tathatāyāṃ yogamāpadyamānā: saṃkleśaṃ vivardhayiṡyanti | evaṃ te viparyastayā cittasaṃtatyā yadyadeva karma ārapsyante kāyena vā vācā vā manasā vā, tatsarvamanirdiṡṭatvāya akāntatvāya apriyatvāya amana āpatvāya saṃvartsyate | evaṃ te mahānirayā utsadā bhaviṡyanti, tiryañca: pretaviṡayā āsurāśca kāyā:, mārabhavanāni cotsadāni bhaviṡyanti | imamapyānanda arthavaśaṃ saṃpaśyan māra: pāpīyāṃstuṡṭa udagra āttamanā: pramudita: prītisaumanasyajāto bhavati || punaraparamānanda yasmin samaye bodhisattvo mahāsattva: śrāvakayānikena pudgalena sārdhaṃ kalahāyati vivadati vigrhṇīte ākrośati paribhāṡate vyāpadyate doṡamutpādayati, tasmin @208 samaye mārasya pāpīyasa evaṃ bhavati-dūrīkariṡyati batāyaṃ kulaputra: sarvajñatām, atidūre sthāsyati sarvajñatāyā: | sacetpunarbodhisattvayānika: pudgalo'nyena bodhisattvayānikena pudgalena sārdhaṃ kalahāyati vivadati vigrhṇīte ākrośati paribhāṡate vyāpadyate doṡamutpādayati, tatra māra: pāpīyān bhūyasyā mātrayā tuṡṭo bhavati, udagra āttamanā: pramudita: prītisaumanasya- jāto bhavati | evaṃ cāsya bhavati-ubhāvapyetau bodhisattvau dūre sthāsyata: sarvajñatāyā iti || punaraparamānanda yo bodhisattvo mahāsattvo vyākrto'vyākrtena bodhisattvena mahāsattvena sārdhaṃ kalahāyet vivadet vigrhṇīyāt ākrośet paribhāṡeta vyāpadyeta doṡamutpādayet, cittaṃ cāghātayet, tena bodhisattvena mahāsattvena cittotpāde tāvata eva kalpān saṃnāha: saṃnāhya:, sacedasyāparityaktā sarvajñatā || evamukte āyuṡmānānando bhagavantametadavocat-asti bhagavaṃsteṡāṃ cittotpādānāṃ kiṃ- cinni:saraṇam, utāho tāvata eva kalpānavaśyaṃ tena bodhisattvena mahāsattvena saṃnāha: saṃnahya: ? bhagavānāha-sani:saraṇamānanda mayā dharmo deśita: śrāvakayānikānāṃ pratyekabuddhayānikānāṃ bodhisattvayānikānāṃ ca pudgalānām | tatra ānanda yo'yaṃ bodhisattvayānika: pudgalo bodhi- sattvayānikena pudgalena sārdhaṃ kalahāyitvā vivaditvā vigrhya ākruśya paribhāṡya vyāpadya doṡamutpādya na pratideśayati, nāyatyāṃ saṃbarāya pratipadyate, anuśayaṃ vahati, anuśayabaddho viharati, nāhamānanda tasya pudgalasya ni:saraṇaṃ vadāmi | avaśyaṃ tena ānanda pudgalena punareva tāvata eva kalpān saṃnāha: saṃnahya: | ya: punarānanda bodhisattvayānika: pudgalo bodhisattvayānikena pudgalena sārdhaṃ kalahāyitvā vivaditvā vigrhya ākruśya paribhāṡya vyāpadya doṡamutpādya pratideśayati, pratideśya āyatyāṃ saṃvarāya pratipadyate, evaṃ ca cittamutpādayati-yena mayā sarvasattvānāṃ vigrahā vivādā virodhā utsārayitavyā nidhyāpayitavyā: praśamayitavyā:, so'haṃ nāma svayameva vivadāmi | lābhā me durlabdhā na sulabdhā:, yo'haṃ jalpite pratijalpāmi | yena mayā sarvasattvānāṃ saṃkramabhūtena bhavitavyam, so'haṃ pareṡu tvamityapi vācaṃ bhāṡe, paruṡaṃ vā karkaśaṃ vā prativaco dadāmi | idamapi mayā naiva vaktavyam | jaḍasadrśena eḍamūkasamena mayā kalahavigrahavivādeṡu bhavitavyam, parato duruktāni durāgatāni durāgatāni durbhāṡitāni bhāṡya- māṇāni śrṇvatā cittaṃ nāghātayitavyam | pareṡāmantike na mamaitatsādhu, na caitanmamāṃ pratirūpam, yo'haṃ parasya doṡāntaraṃ saṃjāne | etadapi me na pratirūpam, yadahaṃ pareṡa doṡāntaramapi śrotavyaṃ manye | tatkasya heto: ? na mayā adhyāśayo vikopayitavya:, yena mayā sarvasattvā: sarvasukhopadhānai: sukhayitavyā:, parinirvāpayitavyāśca anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbudhya, sa nāmāhaṃ vyāpadye | na ca mayā {1 ##W## aparāddheṡvapi.}svaparāddheṡvapi pareṡu vyāpattavyam | sa nāmāhaṃ kṡobhaṃ gacchāmi | idaṃ mayā na karaṇīyam | drḍhaparākramatayā parākrāntavyam | na ca mayā jīvitāntarāye'pi kriyamāṇe kṡobha: karaṇīya:, na bhrukuṭirmukhe utpādayitavyeti | asyāha- @209 mānanda bodhisattvasya mahāsattvasya ni:saraṇaṃ va{1 ##W## vahāmi.}dāmi | evaṃ cānanda bodhisattvena mahāsattvena śrāvakayānikānāmapi pudgalānāmantike sthātavyam, yathā na kasyacitsattvasyāntike kṡubhyeta, evameva ca sarvasattvānāmantike sthātavyam | kathaṃ cānanda bodhisattvena mahāsattvena apareṡāṃ bodhisattvayānikānāṃ pudgalānāmantike sthātavyam ? tadyathāpi nāma ānanda śāstari | ete mama bodhisattvā mahā{2 ##W om.## mahāsattvā:.}sattvā: śāstāra ityevaṃ sthātavyam | ekayānasamārūḍhā bateme mama bodhisattvā mahāsattvā:, ekamārgasamārūḍhā bateme mama bodhisattvā mahāsattvā:, samānābhiprāyā bateme mama bodhisattvā mahāsattvā:, samayānasaṃprasthitā vateme mama bodhisattvā mahāsattvā: | yatraibhi: śikṡitavyam, tatra mayā śikṡitavyam | yathaiva caibhi: śikṡitavyam, tathaiva mayā śikṡitavyam | sacetpunareṡāṃ kaścidvyavakīrṇavihāreṇa vihariṡyati, na mayā vyavakīrṇavihāreṇa vihartavyam | sacetpunarete'vyavakīrṇavihāreṇa vihariṡyanti sarvajñatāpratisaṃyuktairmanasikārai:, mayāpyevaṃ śikṡitavyam | evaṃ sarvajñatāyāṃ śikṡamāṇasya ānanda bodhisattvasya mahāsattvasya antarāyo na bhavatyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, kṡipraṃ ca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmabhimānaparivarto nāma caturviṃśatitama: || @210 25 śikṡāparivarta: pañcaviṃśatitama: | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-kva purnabhagavan śikṡamāṇo bodhisattvo mahāsattva: sarvajñatāyāṃ śikṡate ? bhagavānāha-sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattva: kṡaye śikṡate, sarvajñatāyāṃ śikṡate | evamanutpāde'nirodhe'jātau abhāve viveke virāge ākāśe dharmadhātau | sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattvo nirvāṇe śikṡate, sarvajñatāyāṃ śikṡate | subhūtirāha-kiṃ kāraṇaṃ bhagavan bodhisattvo mahāsattva: kṡaye śikṡamāṇa: śikṡate sarvajñatāyām, evamanu- tpāde'nirodhe'jātau abhāve viveke virāge ākāśe dharmadhātau nirvāṇe śikṡamāṇa: śikṡate sarvajñatāyām ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-yatsubhūte evaṃ vadasi-kiṃ kāraṇaṃ bodhisattvo mahāsattva: kṡaye śikṡamāṇa: śikṡate sarvajñatāyām | evamanutpāde'nirodhe'jātau abhāve viveke virāge ākāśe dharmadhātau nirvāṇe śikṡamāṇa: śikṡate sarvajñatāyāmiti ? tatkiṃ manyase subhūte yā tathāgatasya tathatā yayā tathatayā tathāgatastathāgata iti prabhāvyate, api nu sā kṡīyate ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | tatkasya heto: ? na hi bhagavan kṡaya: kṡīyate | akṡayo hi bhagavan kṡaya: | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yā tathāgatasya tathatā yayā tathatayā tathāgatastathāgata iti prabhāvyate, api nu sā utpadyate vā nirudhyate vā jāyate vā bhavati vā vibhavati vā vivicyate vā rajyate vā virajyate vā ākāśībhavati vā dharmībhavati vā ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yā tathāgatasya tathatā yayā tathatayā tathāgatastathāgata iti prabhāvyate, api nu sā nirvāti ? āha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tasmāttarhi subhūte evaṃ śikṡamāṇo bodhisattvo mahāsattva: na tathatā kṡīyate ityevaṃ śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: śikṡate sarvajñatāyām | evaṃ śikṡamāṇa: śikṡate prajñāpāramitāyām, śikṡate buddhabhūmau, śikṡate baleṡu, śikṡate vaiśāradyeṡu, śikṡate sarvabuddhadharmeṡu, śikṡate sarvajñajñāne | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvaśikṡāpāramitāmanuprāpsyati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo na śakyo māreṇa vā māraparṡadā vā mārakāyikābhirvā devatābhirabhimarditum | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: kṡipramavini- vartanīyadharmatāmanuprāpsyati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: kṡipraṃ bodhimaṇḍe niṡatsyati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: svake gocare carati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: śikṡate nāthakarakeṡu dharmeṡu, śikṡate mahāmaitryām, mahākaruṇāyāṃ śikṡate, mahāmuditāyāṃ śikṡate, mahopekṡāyāṃ śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: śikṡate triparivartasya dvādaśākārasya dharmacakrasya pravartanāya | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvadhātuṃ nonīkariṡyāmīti śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvastathāgatavaṃśasyānupacchedāya śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo'mrtadhātudvāraṃ vi{1 ##R W## vicariṡyāmi.}variṡyāmīti śikṡate | neyaṃ subhūte udārā @211 śikṡā śakyā hīnasattvena śikṡitum | na hi alpasthāmnā śakyamasyāṃ śikṡāyāṃ śikṡitum | tatkasya heto: ? sarvasattvasārā hi te subhūte, sarvasattvanāthakāmā hi te subhūte, ye'syāṃ śikṡāyāṃ śikṡante | sarvasattvābhyudgatatāṃ te'nuprāptukāmā:, ya iha śikṡante | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo na nirayepūpapadyate, na tiryagyoniṡūpapadyate, na pretaviṡayeṡūpapadyate, nāsureṡu kāyeṡūpapadyate, na pratyantajanapadeṡūpapadyate, na caṇḍālakuleṡūpapadyate, na śākunika- kuleṡūpapadyate, na niṡādadhīvaraurabhrikakulepūpapadyate, nāpyanyeṡvevaṃrūpeṡu hīnajātikeṡu hīnakarmaseviṡu vā kuleṡūpapadyate | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo nāndho bhavati, na badhiro bhavati, na kāṇo bhavati, na kuṇṭho bhavati, na kubjo bhavati, na kuṇirbhavati, na laṅgo bhavati, na khañjo bhavati, na {1 ##AP## jaḍḍo (kvacijjaḍḍa iti pāṭha: | tatrāpyayamevārtha iti kecit}jaḍo bhavati, na lolo bhavati, na lollo bhavati, na kallo bhavati, na hīnāṅgo bhavati, na vikalāṅgo bhavati, na vikrtāṅgo bhavati, na durbalo bhavati, na durvarṇo bhavati, na du:saṃsthāno bhavati, na hīnendriyo bhavati, na vikale- ndriyo bhavati | sarvākāraparipūrṇendriyo bhavati, svarasaṃpanno bhavati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo na prāṇātipātī bhavati, nādattādāyī bhavati, na kāmamithyācārī bhavati, na mrṡāvādī bhavati, na piśunavāgbhavati, na paruṡavāgbhavati, na saṃbhinnapralāpī bhavati, nābhidhyālurbhavati, na vyāpannacitto bhavati, na mithyādrṡṭiko bhavati, na mithyājīvena jīvikāṃ kalpayati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo na dīrghāyuṡkeṡu deveṡū- papadyate, na du:śīlaparigrāhako bhavati, nābhūtadharmaparigrāhako bhavati, na dhyānasamāpatti- vaśenopapadyate | tatkasya heto: ? asti hi tasyopāyakauśalyaṃ yenopāyakauśalyena samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo na dīrghāyuṡkeṡu deveṡūpapadyate | tatpuna: subhūte upāyakauśalyaṃ bodhi- sattvasya mahāsattvasya katamat ? yaduta iyameva prajñāpāramitā | tathā ca atropāyakauśalye yogamāpadyate, yathā anyenopāyakauśalyena samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo dhyānāni ca samāpadyate, na ca dhyānavaśenopapadyate | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo balapariśuddhiṃ nigacchati, vaiśāradyapariśuddhiṃ nigacchati, sarvabuddhadharmapariśuddhiṃ nigacchati, tāmanuprāpnoti || āyuṡmān subhūtirāha-yadā bhagavansarvadharmā evaṃ prakrtipariśuddhā:, tatkatamasya bhagavan dharmasya bodhisattvo mahāsattvo balapariśuddhiṃ nigacchati, vaiśāradyapariśuddhiṃ nigacchati, sarvabuddhadharmapariśuddhiṃ nigacchati, tāmanuprāpnoti ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat- evametatsubhūte, evametat | tatkasya heto: ? sarvadharmā hi subhūte prakrtyaiva pariśuddhā: | evaṃ subhūte prakrtipariśuddheṡu sarvadharmeṡu bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇasya yā asaṃsīdanatā anavalīnatā, iyaṃ sā subhūte prajñāpāramitā | evaṃ subhūte bālaprthagjanā enān dharmānajānanto'paśyanto dharmāṇāṃ dharmatāṃ na jānanti, na paśyanti | teṡāṃ sattvānāṃ @212 krtaśa: subhūte bodhisattvā mahāsattvā vyāyacchante, vīryamārabhante-vayamevamajānakān sattvān jānayiṡyāma:, vayamevamapaśyakān sattvān paśyayiṡyāma: ityatra śikṡāyāṃ śikṡante | atra śikṡāyāṃ śikṡamāṇā bodhisattvā mahāsattvā balānyanuprāpnuvanti, vaiśāradyānyanuprāpnuvanti | sarvabuddhadharmā- nanuprāpnuvanti | evaṃ śikṡamāṇā: subhūte bodhisattvā mahāsattvā: parasattvānāṃ parapudgalānāṃ cittacaritavispanditāni yathābhūtaṃ prajānanti | yathābhūtaṃ prajānanta: paracittacaritajña- tāyā: pāraṃ gacchanti | tadyathāpi nāma subhūte alpakāste mahāprthivyāṃ prthivīpradeśā: ye'pagatapāṡāṇā:, yatra suvarṇaṃ vā jātarūpaṃ vā rajataṃ votpadyate | atha khalu punarbahutarakāste mahāprthivyāṃ prthivīpradeśā:, ya ūṡarā ujjaṅgalā vividhatrṇa{1 ##R W## ^khāṇḍa^.}kāṇḍakaṇṭakādhānā: | evameva subhūte alpakāste bodhisattvā mahāsattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye'syāṃ sarvajñatāśikṡāyāṃ śikṡante yaduta prajñāpāramitāśikṡāyām | atha khalu bahutarakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye śrāvakapratyekabuddhaśikṡāyāṃ śikṡante || punaraparaṃ subhūte tadyathāpi nāma alpakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye cakravartirājyasaṃvartanīyaṃ karma samādāya vartante | atha khalu bahutarakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye koṭṭarājyasaṃvartanīyaṃ karma samādāya vartante | evameva subhūte alpakāste bodhisattvā mahāsattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye imaṃ mārgamārūḍhā yaduta prajñāpāramitāmārgam, anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyāmahe iti | atha khalu bahutarakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye śrāvakapratyekabuddhamārgamārūḍhā: || punaraparaṃ subhūte tadyathāpi nāma alpakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye cakravartirājyasaṃvartanīyaṃ karma samādāya vartante | atha khalu bahutarakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye koṭṭarājyasaṃvartanīyaṃ karma samādāya vartante | evameva subhūte alpakāste bodhisattvā mahāsattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye imaṃ mārgamārūḍhā yaduta prajñāpāramitāmārgam, anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyāmahe iti | atha khalu bahutarakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye śrāvakapratyekabuddhamārgamārūḍhā: || punaraparaṃ subhūte tadyathāpi nāma alpakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye śakrasaṃvartanīyaṃ karma samādāya vartante | atha khalu bahutarakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye devalokasaṃvartanīyaṃ karma samādāya vartante | evameva subhūte alpakāste bodhisattvā mahāsattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye'syāṃ prajñāpāramitāśikṡāyāṃ śikṡante | atha khalu bahutarakāste bodhisattvā mahāsattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye śrāvakapratyekabuddhaśikṡāyāṃ śikṡante || punaraparaṃ subhūte tadyathāpi nāma alpakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye brahmasaṃvartanīyaṃ karma samādāya vartante | atha khalu bahutarakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye brahmapārṡadyasaṃvartanīyāṃ karma samādāya vartante | atha khalu sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye'vinivartanīyā anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | atha khalu bahutarakāste bodhisattvā mahāsattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye vivartante'nuttarāyā: samyaksaṃ- bodhe: | tasmāttarhi subhūte alpakāste sattvā: sattvanikāye saṃvidyante, ye'nuttarāyāṃ samyaksaṃ- bodhau saṃprasthitā: | tebhyo'pi subhūte alpebhyo'lpatarakāste sattvā:, ye tathatvāya pratipadyante | @213 tebhyo'pi subhūte alpatarakebhyastathatvāya pratipadyamānebhyo'lpatamāste ye prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyante | tebhyo'pi subhūte alpatamebhya: prajñāpāramitāyāṃ yogamāpadyamānebhyo'lpatamāste bodhisattvā mahāsattvā:, ye'vinivartanīyā anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tasmāttarhi subhūte bodhisattvena mahāsattvena ya ete'lpatamebhyo'lpatamā avinivartanīyā bodhisattvā mahāsattvā:, teṡu gaṇanāṃ gantukāmena ihaiva prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyam, yogamāpattavyam || punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya evaṃ prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇasya na khilasahagataṃ cittamutpadyate, na vicikitsāsahagataṃ cittamutpadyate, nerṡyāmātsaryasahagataṃ cittamutpadyate, na dau:śīlyasahagataṃ cittamutpadyate, na vyāpādasahagataṃ cittamutpadyate, na kausīdyasahagataṃ cittamutpadyate, na vikṡepasahagataṃ cittamutpadyate, na dauṡprajñasahagataṃ cittamutpa- dyate | evaṃ hi subhūte prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇena bodhisattvena mahāsattvena sarvā: pāramitā: saṃgrhītā bhavanti, sarvā: pāramitā udgrhītā bhavanti, sarvā: pāramitā anugatā bhavanti, sarvā: pāramitā antargatā bhavanti | tadyathāpi nāma subhūte satkāyadrṡṭau dvāṡaṡṭidrṡṭi- gatānyantargatāni bhavanti, evameva subhūte prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇasya bodhisattvasya mahā- sattvasya tasyāṃ sarvā: pāramitā antargatā bhavanti | tadyathāpi nāma subhūte puruṡasya jīvitendriye pravartamāne sarvāṇīndriyāṇyantargatāni bhavanti, evameva subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇasya sarvakuśalā dharmā antargatā bhavanti | tadyathāpi nāma subhūte puruṡasya jīvitendriye niruddhe sarvāṇīndriyāṇi niruddhāni bhavanti, evameva subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇasya ajñāne niruddhe sarve'kuśalā dharmā niruddhā bhavanti, sarvāśca tadanyā: pāramitā antargatā: parigrhītā bhavanti | tasmāttarhi subhūte bodhisattvena mahāsattvena sarvā: pāramitā: parigrahītukāmena prajñāpāramitāyāṃ śikṡita- vyam | prajñāpāramitāyāṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvasattvānāmagratāyāṃ śikṡate | tatkasya heto: ? puṇyāgratvāt | tatkiṃ manyase subhūte yāvantastrisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvā: sattvasaṃgraheṇa saṃgrhyamāṇā:, api nu te bahavo bhavanti ? subhūtirāha-jāmbūdvīpakā eva tāvadbhagavan bahava: sattvā bhavanti, ka: punarvādo ye trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā: | bhagavānāha-ya: subhūte eko bodhisattvo mahāsattvo yāvajjīvaṃ tiṡṭhaṃstān sarvasattvān cīvarapiṇḍapātaśayanāsanaglānapratyayabhaiṡa- jyapariṡkārai: sarvasukhopadhānaiścopatiṡṭhet, tatkiṃ manyase subhūte api nu sa bodhisattvo mahāsattvastatonidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati ? subhūtirāha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-ata: sa subhūte bodhisattvo mahāsattvastato- nidānaṃ bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, ya imāṃ prajñāpāramitāmantaśo'cchaṭāsaṃghātamātrakamapi bhāvayet | tatkasya heto: ? evaṃ mahārthikā hi subhūte prajñāpāramitā bodhisattvasya mahāsattvasya anuttarāyā: samyaksaṃbodherāhārikā | tasmāttarhi subhūte bodhisattvena mahāsattvena anuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃboddhukāmena sarvasattvānāmanuttaratāṃ gantukāmena sarvasattvānāmanāthānāṃ nāthena bhavitukāmena @214 buddhaviṡayamanuprāptukāmena buddhavrṡabhitāmanugantukāmena buddhavikrīḍitaṃ vikrīḍitukāmena buddha- siṃhanādaṃ naditukāmena buddhasaṃpattimanuprāptukāmena trisāhasramahāsāhasre lokadhātau dharmasāṃkathyaṃ kartukāmena bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyam | prajñāpāramitāyāṃ subhūte śikṡamāṇasya bodhisattvasya mahāsattvasya nāhaṃ tāṃ saṃpattiṃ samanupaśyāmi, yā tena na śikṡitā bhavati | subhūtirāha-kiṃ punarbhagavan śrāvakasaṃpattirapi tena bodhisattvena mahāsattvena śikṡitā bhavati ? bhagavānāha-śrāvakasaṃpattirapi subhūte tena bodhisattvena mahāsattvena śikṡitā bhavati | na khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattva: śrāvakasaṃpatyāṃ sthāsyāmīti śikṡate, śrāvakasaṃpattirvā me bhaviṡyatīti naivaṃ śikṡate | ye'pi te subhūte śrāvakagaṇā:, tānapi sa jānāti, na ca tatrāvatiṡṭhate | evaṃ ca vyavacārayati, na ca prativahati-mayāṡyete śrāvakaguṇā deśayitavyā: prakāśayitavyā iti śikṡate | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: sadevamānuṡā- surasya lokasya dakṡiṇīyatāṃ gacchati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: sarvāṃstato'nyān dakṡiṇīyān śrāvakapratisaṃyuktān pratyekabuddhapratisaṃyuktāṃścābhibhavati, sarvajñatā cāsya āsannībhavati | evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattvo na riñcati, prajñāpāramitāṃ carati prajñāpāramitāyāmavirahita: prajñāpāramitāvihāreṇa | evaṃ caran subhūte bodhisattvo mahāsattvo'parihāṇadharmā aparihāṇadharmeti veditavya: | sarvajñatāyā dūrīkaroti śrāvakabhūmim, pratyekabuddhabhūmiṃ ca, āsannībhavatyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | sacetpunarasyaivaṃ bhavati-iyaṃ sā prajñāpāramitā imāṃ sarvajñatāmāhariṡyati, ityevaṃ saṃjānīte, carati prajñāpāramitām | atha tāmapi prajñāpāramitāṃ na saṃjānīte-iyaṃ sā prajñāpāramitā, asya vā prajñāpāramitā sarva- jñatāmāhariṡyatīti vā, evamapi subhūte bodhisattvo mahāsattvo na saṃjānīte, na samanupaśyati | sacedevaṃ carati bodhisattvo mahāsattva:, carati prajñāpāramitāyāmiti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ śikṡāparivarto nāma pañcaviṃśatitama: || @215 26 māyopamaparivarta: ṡaṅviṃśatitama: | atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhū{1 ##W## abhavat.}t-caranneva tāvadayaṃ bodhisattvo mahāsattva: {2 ##W## sarvān ##for## sarvasattvān.}sarvasattvānabhibhavati, ka: punarvādo yadā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddho bhaviṡyati | lābhāsteṡāṃ sattvānāṃ sulabdhā:, sujīvitaṃ ca te sattvā jīvanti, yeṡāṃ sarvajñatāyāṃ cittaṃ krāmati | ka: punarvādo yairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpāditam | sprhaṇīyāste sattvā ye sattvasārā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyante || atha khalu śakro devānāmindro māndāravāṇi puṡpāṇyabhinirmāya puṡpāṇāmañjaliṃ krtvā tathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhamabhyavākirat, evaṃ ca vācamabhāṡata-yairbodhisattvayānikai: pudgalairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpāditam-anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyāmahe, abhisaṃbudhya sarvasattvān mahatā saṃsārārṇavenohyamānān same pārime tīre pratiṡṭhāpayiṡyāma iti, samrdhyantāṃ teṡāmabhīpsitā: paricintitā:, parigrhītāścittotpādā: eteṡāmeva buddhadharmāṇāṃ paripūraṇāya bhavantu, eteṡāmeva sarvajñatāpratisaṃyuktānāṃ dharmāṇāṃ paripūraṇāya bhavantu, eteṡāmeva svayaṃbhūdharmāṇāṃ paripūraṇāya bhavantu, eteṡāmeva asaṃhāryadharmāṇāṃ paripūraṇāya bhavantu | na me bhagavan ekacittotpādo'pyutpadyate, yatte bodhisattvā mahāsattvā mahākaruṇayā samanvāgatā vivarteran anuttarāyā: samyaksaṃbodheriti | na me bhagavan ekacittotpādo'pyutpadyate yatte bodhisattvayānikā: pudgalā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhuṃ saṃprasthitā:, tato vivarteran | iti yadbhūyasyā mātrayā praṇidhiṃ janayiṡyantyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau imāni saṃsārāvacarāṇi du:khāni sattvānāṃ saṃpaśyanta: | tatkasya heto: ? tayā mahākaruṇayā arthakāmā hitakāmā hi te sadevamānuṡāsurasya lokasyānukampakā:, ye imairevaṃrūpaiścittotpādai: samanvāgatā: kimiti vayaṃ tīrṇā: sattvāṃstārayema, muktā mocayema, āśvastā āśvāsayema, parinirvrtā: parinirvāpayema, ityetaiścittotpādairviharanti | yasteṡāṃ bhagavan prathamayānasaṃprasthitānāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ cittotpādānanumodate, avinivartanīyānāmapyavinivartanīyadharmatāmanumodate, ekajātiprati- baddhānāmapi bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmekajātipratibaddhadharmatāmanumodate, kiyatsa bhagavan kulaputro vā kuladuhitā vā bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindra- metadavocat-syātkhalu puna: kauśika śakyeta sumero: parvatarājasya palāgreṇa tulyamānasya pramāṇaṃ grahītum, na tveva kauśika tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā bodhisattvasya mahā- sattvasyānumodanāsahagatasya cittotpādasya puṇyapramāṇaṃ grahītum | syātkhalu puna: kauśika śakyeta cāturmahādvīpake lokadhātau palāgreṇa tulyamāne pramāṇaṃ grahītum, na tveva kauśika tasyānumodanāsahagasya cittotpādasya puṇyapramāṇaṃ grahītum | syātkhalu puna: kauśika śakyeta sāhasre cūlike lokadhātau tulyamāne palāgreṇa pramāṇaṃ grahītum, na tveva kauśika tasyānu- modanāsahagatasya cittotpādasa puṇyapramāṇaṃ grahītum | syātkhalu puna: kauśika śakyeta @216 dvisāhasre madhyame lokadhātau palāgreṇa tulyamāne pramāṇaṃ grahītum, na tveva kauśika tasyānu- modanāsahagatasya cittotpādasya puṇyapramāṇaṃ grahītum | syātkhalu puna: kauśika śakyeta trisāhasramahāsāhasre lokadhātau tulyamāne palāgreṇa pramāṇaṃ grahītum, na tveva kauśika tasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā bodhisattvasya mahāsattvasyānumodanāsahagatasya cittotpādasya puṇyapramāṇaṃ grahītum || evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-mārādhiṡṭhitāste bhagavan sattvā veditavyā:, ye bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prathamacittotpādamupādāya yāvadanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhānāmevamaprameyamanumodanā- sahagatasya cittotpādasya puṇyamiti na śrṇvanti, na jānanti, na paśyanti, tāmanumodanāṃ na samanvāharanti | mārapakṡikā bhagavaṃste sattvā bhaviṡyanti, ye bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmimāṃścittotpādānnānumodiṡyante | mārabhavanebhyaśca te bhagavan sattvāścyutā bhaviṡyanti, ya imāṃścittotpādāṃsteṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ nānumodiṡyante | tatkasya heto: ? mārabhavanavidhvaṃsanakarā hi tairbhagavan ime cittotpādā abhinirhrtā:, yairamī cittotpādā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmitā:, anumoditā vā amī cittopādā: | anumoditavyā bhagavaṃsteṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāmamī cittotpādā:, yairbodhisattvairmahāsattvairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpāditam | yeṡāṃ bhagavaṃstathāgato'parityakta:, dharmo'parityakta:, saṃgho'parityakta:, tai: kulaputrai: kuladuhitrbhiśceme cittotpādā anumoditavyā: || evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-evametatkauśika, evametat | yeṡāṃ kauśika tathāgato'parityakta:, dharmo'parityakta:, saṃgho'parityakta:, tai: kulaputrai: kuladuhitrbhi- śceme cittotpādā anumoditavyā: | yai: kauśika kulaputrai: kuladuhitrbhiśceme cittopādā anumoditā bodhisattvayānikairvā pratyekabuddhayānikairvā śrāvakayānikairvā, te kṡipraṃ tathāgatā- narhata: samyaksaṃbuddhānārāgayiṡyanti, na virāgayiṡyanti | evamukte śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-evametadbhagavan, evametatsugata | yai: kulaputrai: kuladuhitrbhiśceme citto- tpādā anumoditā bodhisattvayānikairvā pratyekabuddhayānikairvā śrāvakayānikairvā, te kṡipraṃ tathāgatānarhata: samyaksaṃbuddhānārāgayiṡyanti, na virāgayiṡyanti | evaṃ tairanumodanāsahagatai- ścittotpādakuśalamūlairyatra yatropapatsyante, tatra tatra satkrtāśca bhaviṡyanti, gurukrtāśca bhaviṡyanti, mānitāśca bhaviṡyanti, pūjitāśca bhaviṡyanti, arcitāśca bhaviṡyanti, apa- cāyitāśca bhaviṡyanti | na ca te amana āpāni rūpāṇi drakṡyanti | na ca te amana āpān gandhān ghrāsyanti | na ca te amana āpān rasān parimokṡyante | na ca te amana āpāni spraṡṭavyāni sprakṡyanti | na ca teṡāmapāyeṡūpapatti: pratikāṅkṡitavyā | svargopapattisteṡāṃ pratikāṅkṡitavyā | tatkasya heto: ? tathā hi tai: kulaputrai: kuladuhitrbhirvā sarvasattvasukhā- vahānyaprameyāṇāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ kuśalamūlānyanumoditāni | yairapi bhagavaṃśchandamutpādya bodhaye bodhisattvayānikānāṃ pudgalānāṃ te cittotpādā anumoditā:, teṡāṃ te cittotpādā @217 vivardhamānā anuttarāyā: samyaksaṃbodherāhārakā bhaviṡyanti | te'pyanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbudhya aprameyānasaṃkhyeyān sattvān parinirvāpayiṡyanti | bhagavānāha-evametatkauśika, evametat, yathā tvayā vāgbhāṡitā tathāgatasyaivānubhāvena | yena kauśika kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā bodhisattvayānikānāṃ pudgalānāṃ te cittotpādā anumoditā:, anena kauśika paryāyeṇa tena kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā bodhisattvayānikānāṃ pudgalānāṃ tāṃścittotpādā- nanumodya aprameyāṇāṃ sattvānāmasaṃkhyeyānāṃ sattvānāṃ kuśalamūlānyanumoditāni bhavanti, avaropitāni abhinirhrtāni ca bhavanti || subhūtirāha-kathaṃ ca bhagavan māyopamaṃ cittamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-tatkiṃ manyase subhūte samanupaśyasi tvaṃ māyopamaṃ cittam ? subhūtirāha-no hīdaṃ bhagavan | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte samanupaśyasi tvaṃ māyām ? āha-no hīdaṃ bhagavan | nāhaṃ bhagavan māyopamaṃ cittaṃ nāpi māyāṃ samanupaśyāmi | bhagavānāha-tatkiṃ manyase subhūte yanna māyāṃ nāpi māyopamaṃ cittaṃ samanupaśyasi, tatkiṃ tvamanyatra māyāyā māyopamādvā cittāt taṃ dharmaṃ samanupaśyasi yo dharmo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? āha-no hīdaṃ bhagavan | nāhaṃ bhagavan anyatra māyāyā māyopamādvā cittāt taṃ dharmaṃ samanupaśyāmi, yo dharmo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | so'haṃ bhagavan anyatra māyāyā māyopamādvā cittāt taṃ dharmamasamanuśyan katamaṃ dharmamupadekṡyāmi astīti vā nāstīti vā ? yaśca atyantavivikto dharma:, na so'stīti vā nāstīti vā upaiti | yo'pi dharmo'tyantatayā vivikta:, nāsāvanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | tatkasya heto: ? na hi bhagavan asaṃvidyamāno dharmo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | tasmāttarhi bhagavan atyantaviviktā prajñāpāramitā | yaśca dharmo'tyantavivikta:, nāsau dharmo bhāvayitavya: | nāpyasau kasyaci- ddharmasyāvāhako vā nirvāhako vā | kathaṃ bhagavan bodhisattvo mahāsattvo'tyantaviviktāṃ prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate ? anuttarāpi nāma bhagavan samyaksaṃ- bodhiratyantaviviktā | yadā bhagavan prajñāpāramitāpyatyantaviviktā, anuttarāpi samyaksaṃ bodhiratyantaviviktā, tadā kathaṃ bhagavan viviktena viviktamabhisaṃbuddhaṃ bhavati ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sādhu sādhu subhūte | evametatsubhūte, evametat | atyanta- viviktā subhūte prajñāpāramitā, atyantaviviktaiva anuttarā samyaksaṃbodhi: | yata eva subhūte atyantaviviktā prajñāpāramitā, ata eva atyantaviviktā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃbudhyate | sacetsubhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāmatyantaviviktāmiti saṃjānīte, na sā prajñāpāramitā syāt | evaṃ khalu subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate, nāpi subhūte prajñāpāramitāmāgamya anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbudhyate | na ca vivekena vivekamabhisaṃbudhyate, abhisaṃbudhyate ca bodhisattvo mahāsattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhim | na ca prajñāpāramitāmanāgamyābhisaṃbudhyate || @218 subhūtirāha-yathāhaṃ bhagavan bhagavato bhāṡitasyārthamājānāmi, tathā gambhīre bhagavan arthe carati bodhisattvo mahāsattva: | bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | gambhīre'rthe subhūte carati bodhisattvo mahāsattva: | duṡkarakāraka: subhūte bodhisattvo mahāsattva:, yo gambhīre'rthe carati, taṃ cārthaṃ na sākṡātkaroti yaduta śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā || subhūtirāha-yathāhaṃ bhagavan bhagavato bhāṡitasyārthamājānāmi, tathā na kaścidduṡkara- kārako bodhisattvo mahāsattva: | tatkasya heto: ? tathā hi bhagavan sa eva dharmo nopalabhyate ya: sākṡātkuryāt, so'pi dharmo nopalabhyate ya: sākṡātkriyate, so'pi dharmo nopalabhyate yena sākṡātkriyeta | sacedbhagavan evaṃ bhāṡyamāṇe bodhisattvo mahāsattvo na saṃsīdati, nāvalīyate na saṃlīyate, na viprṡṭhībhavati, nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, carati prajñāpāramitāyām | saceccarāmīti na samanupaśyati, carati prajñāpāramitāyām | āsannā me'nuttarā samyaksaṃbodhiriti sa cedevamapi na samanupaśyati, carati prajñāpāramitāyām | dūrīkrtā me śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmirveti sacedasyaivamapi na bhavati, carati prajñāpāra- mitāyām | tadyathāpi nāma bhagavan ākāśasya naivaṃ bhavati-kasyacidahamāsanna:, kasyacidvā dūra iti | tatkasya heto: ? avikalpatvādbhagavan ākāśasya | evameva bhagavan prajñāpāra- mitāyāṃ carato bodhisattvasya mahāsattvasya naivaṃ bhavati-anuttarā samyaksaṃbodhirmamāsannā, śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca mama dūra iti | tatkasya heto: ? nirvikalpatvādbhagavan prajñāpāramitāyā: | tadyathāpi nāma bhagavan māyāpuruṡasya naivaṃ bhavati-māyākāro mamāsanna:, ya: punaranyo janakāya: saṃnipatita: sa mama dūra iti | tatkasya heto: ? avikalpatvādbhagavan māyāpuruṡasya | evameva bhagavan prajñāpāramitāyāṃ carato bodhisattvasya mahāsattvasya naivaṃ bhavati-anuttarā samyaksaṃbodhirmamāsannā, śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca mama dūra iti | tatkasya heto: ? avikalpatvādbhagavan prajñāpāramitāyā: | tadyathāpi nāma bhagavan pratibhāsasya naivaṃ bhavati-yenārambaṇena pratibhāsa utpadyate tanmamāsanne, ye tu khalu punaratra nopasaṃkrāntā ādarśe vā udakapātre vā te mama dūra iti | tatkasya heto: ? avikalpatvādbhagavan pratibhāsasya | evameva bhagavan prajñāpāramitāyāṃ carato bodhisattvasya mahāsattvasya naivaṃ bhavati-anuttarā samyaksaṃbodhirmamāsannā, śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca mama dūra iti | tat kasya heto: ? avikalpatvādbhagavan prajñāpāramitāyā: | tadyathāpi nāma bhagavaṃstathāgatasya kaścitpriyo vā apriyo vā na saṃvidyate, tatkasya heto: ? sarvakalpavikalpaprahīṇatvāttathāgatasya, evameva bhagavan prajñāpāramitāyāṃ carato bodhisattvasya mahāsattvasya na kaścitpriyo vā apriyo vā saṃvidyate | tatkasya heto: ? avikalpatvādbhagavan prajñāpāramitāyā: | yathaiva hi bhagavan sarvakalpavikalpaprahīṇastathāgata:, tathaiva bhagavan prajñāpāramitāpi sarvakalpavikalpaprahīṇā | tadyathāpi nāma bhagavaṃstathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena yo nirmitako nirmita:, na tasyaivaṃ bhavati-śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca mama dūre, anuttarā samyaksaṃbodhirmamāsanneti | tatkasya @219 heto: ? avikalpatvādbhagavannirmitasya | evameva bhagavan bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāra- mitāṃ carato naivaṃ bhavati-śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca mama dūre, anuttarā samyaksaṃbodhi- rmamāsanneti | tatkasya heto: ? avikalpatvādeva bhagavan prajñāpāramitāyā: | tadyathāpi nāma bhagavan sa nirmitako yasya krtyasya krtaśo nirmita:, tatkrtyaṃ karoti | sa ca nirmitako- 'vikalpa: | tatkasya heto: ? avikalpatvādeva nirmitasya | evameva bhagavan bodhisattvo mahāsattvo yasya krtyasya krtaśa imāṃ prajñāpāramitāṃ bhāvayati, tacca krtyaṃ karoti, sā ca prajñāpāramitā avikalpā | tatkasya heto: ? avikalpatvādeva bhagavan prajñāpāramitāyā: | tadyathāpi nāma bhagavan dakṡeṇa palagaṇḍena vā palagaṇḍāntevāsinā vā dārumayī strī vā puruṡo vā yantrayukta: krto bhavet | sa yasya krtyasyārthāya krta:, tacca krtyaṃ karoti | sa ca dārusaṃghāto'vikalpa: | tatkasya heto: ? avikalpatvādeva bhagavan dārusaṃghātasya | evameva bhagavan bodhisattvo mahāsattvo yasya krtyasya krtaśa imāṃ prajñāpāramitāṃ bhāvayati, tacca krtyaṃ karoti, sā ca prajñāpāramitā avikalpā | tatkasya heto: ? avikalpatvādeva bhagavan asyā: prajñāpāramitāyā iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ māyopamaparivarto nāma ṡaḍviṃśatitama: || @220 27 sāraparivarta: saptaviṃśatitama: | atha khalvāyuṡmān śāriputra āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sāre batāyamāyuṡman subhūte bodhisattvo mahāsattvaścarati, ya: prajñāpāramitāyāṃ carati | evamukte āyuṡmān subhūti- rāyuṡmantaṃ śāriputrametadavocat-sāre batāyamāyuṡman śāriputra bodhisattvo mahāsattvaścarati, ya: prajñāpāramitāyāṃ carati || atha khalu saṃbahulānāṃ kāmāvacarāṇāṃ devaputrasahasrāṇāmetadabhavat-namaskartavyāste sattvā:, yairanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpāditāni abhinirhrtāni | ye ceha gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ caranti, tathā caranto bhūtakoṭiṃ na sākṡātkurvanti, yaduta śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā | anenāpi paryāyeṇa duṡkarakārakā bodhisattvā mahāsattvā veditavyā:, ye dharmāṇāṃ dharmatāyāṃ caranti, na ca tāṃ dharmatāṃ sākṡātkurvanti | atha khalvāyuṡmān subhūtisteṡāṃ saṃbahulānāṃ kāmāvacarāṇāṃ devaputrasahasrāṇāṃ cetasaiva ceta:parivitarkamājñāya tāni saṃbahulāni kāmāvacarāṇāṃ devaputrāṇāṃ sahasrāṇyāmantrayante sma-nedaṃ devaputrāsteṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ duṡkaram, yatte tāṃ bhūtakoṭiṃ na sākṡātkurvanti | idaṃ tu devaputrāsteṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ duṡkaraṃ caiva paramaduṡkaraṃ caiva, yadaprameyānasaṃkhyeyānapramāṇān sattvān parinirvāpayiṡyāma iti saṃnāhaṃ saṃnahyante | te ca sattvā atyantatayā na saṃvidyante, asaṃvidyamānā nopalabhyante, sattvaviviktatvāt | evaṃ vainayikā atyantatayā na saṃvidyante | evaṃ ca bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhuṃ saṃprasthitā: sattvān vineṡyāma iti, ākāśaṃ sa devaputrā vinetavyaṃ manyeta ya: sattvān vinetavyān manyeta | tatkasya heto: ? ākāśaviviktatayā hi devaputrā: sattvaviviktatā veditavyā | anena devaputrā: paryāyeṇa duṡkarakārakā bodhisattvā mahāsattvā:, ye'saṃvidyamānānāmanupalabhyamānānāṃ sattvānāṃ krtaśa: saṃnāhaṃ saṃnahyante | ākāśena sa devaputrā: sārdhaṃ veditavyaṃ manyeta, ya: sattvānāṃ krtaśa: saṃnāhaṃ saṃnaddhavyaṃ manyeta | ayaṃ ca saṃnāho bodhisattvena mahāsattvena sattvānāṃ krtaśa: saṃnaddha: | sarvātyantatayā sattvānupalabdhiruktā tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena | sā ca sattvaviviktatayaiva veditavyā, vainayikavivaktatayā ca sattvaviviktatā veditavyā | sacedatraivaṃ bhāṡyamāṇe bodhisattvo mahāsattvo na saṃsīdati, veditavyametaddevaputrā:-caratyayaṃ bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāra- mitāyām | tatkasya heto: ? sattvaviviktatayā hi rūpaviviktatā veditavyā | evaṃ sattva- viviktatayā vedanāsaṃjñāsaṃskāraviviktatā veditavyā | sattvaviviktatayā vijñānaviviktatā veditavyā | evaṃ yāvatsattvaviviktatayā sarvadharmaviviktatā veditavyā | evaṃ devaputrā: sarva- dharmaviviktatā draṡṭavyā | evaṃ devaputrā: sarvadharmaviviktatāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ bodhisattvo mahāsattvo na saṃsīdati | yato na saṃsīdati, tataścarati prajñāpāramitāyām || atha khalu bhagavān jānanneva āyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-kiṃ kāraṇaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattva evaṃ sarvadharmaviviktatāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ na saṃsīdati ? subhūtirāha- @221 viviktatvādbhagavanna saṃsīdati | anena bhagavan kāraṇena bodhisattvo mahāsattva: sarvadharmaviviktatāyāṃ bhāṡyamāṇāyāṃ na saṃsīdati | nāpi bhagavan kaściddharma: saṃsīdati | tatkasya heto: ? na hi bhagavan kaściddharma upalabhyate, ya: saṃsīdet | so'pi bhagavan dharmo nopalabhyeta, yena dharmeṇa yo dharma: saṃsīdet | bhagavānāha-evametatsubhūte, evametat | api tu khalu puna: subhūte sacedevaṃ bhāṡyamāṇe deśyamāne nirdiśyamāne evamupadiśyamāne bodhisattvo mahāsattvo na saṃsīdati na viṡīdati na viṡādamāpadyate, nāvalīyate na saṃlīyate, na viprṡṭhīkaroti mānasam, na bhagnaprṡṭhīkaroti, nottrasyati na saṃtrasyati na saṃtrāsamāpadyate, carati prajñāpāramitāyām | subhūtirāha-evameta- dbhagavan, evametatsugata | sacedbhagavan bodhisattvo mahāsattva evaṃ carati, carati prajñāpāramitāyām | evaṃ carantaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ sendrakā devā: sabrahmakā: saprajāpatikā: seśānā: sarṡinaranārī- gaṇā ārātprāñjalībhūtā namasyanti | bhagavānāha-na kevalaṃ subhūte evaṃ carantaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ sendrakā devā: sabrahmakā: saprajāpatikā: seśānā: sarṡinaranārīgaṇā ārātprāñjalībhūtā namasyanti, ye'pi te subhūte brahmakāyikā devā brahmapurohitā brahmapārṡadyā mahābrahmāṇa: parīttābhā apramāṇābhā ābhāsvarā: parīttaśubhā apramāṇaśubhā: śubhakrtsnā anabhrakā: puṇyaprasavā brha- tphalā asaṃjñisattvā abrhā atapā: sudrśā: sudarśanā akaniṡṭhāśca devā:, te'pi subhūte taṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ prajñāpāramitāyāṃ evaṃ carantaṃ namasyanti | ye'pi te subhūte aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā etarhi tiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, te'pi buddhā bhagavanta: prajñāpāramitāyāmevaṃ carantaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ buddhacakṡuṡā paśyanti | te ca subhūte bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ prajñāpāramitāyāṃ carantamanugrhṇanti, samanvāharanti | ye ca khalu puna: subhūte bodhisattvā mahāsattvā: prajñāpāramitāyāṃ carantastathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanugrhyante samanvāhriyante, te te subhūte bodhisattvā mahāsattvā avinivartanīyā anuttarāyā: samyaksaṃ- bodherdhārayitavyā: | na ca teṡāmantarāyā utpatsyante mārato vā anyato vā | tatkasya heto: ? ye subhūte trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, te sarve mārā: pāpīyāṃso bhaveyu: | ekaikaśca māra: pāpīyāṃstāvatīreva mārasenā abhinirmimīte | te'pi subhūte mārā: pāpīyāṃsa- stasya buddhasamanvāhrtasya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carato na pratibalā antarāyaṃ kartumanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tiṡṭhantu khalu puna: subhūte trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvā mārā: pāpīyāṃsa:, yāvanta: subhūte gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahā- sāhasreṡu lokadhātuṡu sattvā:, te'pi sarve mārā: pāpīyāṃso bhaveyu:, ekaikaśca māra: pāpīyāṃ- stāvatīreva mārasenā abhinirmimīte, te'pi subhūte mārā: pāpīyāṃsastasya buddhasamanvāhrtasya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carato na pratibalā antarāyaṃ kartumanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | dvābhyāṃ subhūte dharmābhyāṃ samanvāgato bodhisattvo mahāsattvastasmin samaye durdharṡo bhavati mārai: pāpīyobhirmārakāyikābhirvā devatābhi: | katamābhyāṃ dvābhyām ? yaduta sarvasattvāścāsya aparityaktā bhavanti, sarvadharmāśca anena śūnyatāto vyavalokitā bhavanti | @222 ābhyāṃ subhūte dvābhyāṃ dharmābhyāṃ samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo durdharṡo bhavati mārai: pāpīyobhirmārakāyikābhirvā devatābhi: | aparābhyāṃ subhūte dvābhyāṃ dharmābhyāṃ samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo durdharṡo bhavati mārai: pāpīyobhirmārakāyikābhirvā devatābhi: | kata- mābhyāṃ dvābhyām ? yaduta yathāvādī tathākārī ca bhavati, buddhaiśca bhagavadbhi: samanvāhriyate | ābhyāṃ subhūte dvābhyāṃ samanvāgato bodhisattvo mahāsattvo durdharṡo bhavati mārai: pāpīyobhi- rmārakāyikābhirvā devatābhi: | evaṃ carata: subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya devā apyupa- saṃkramitavyaṃ maṃsyante | upasaṃkramya ca paripraṡṭavyaṃ maṃsyante, paripraśnīkartavyaṃ maṃsyante, paryupāsi- tavyaṃ maṃsyante, utsāhaṃ cāsya vardhayiṡyanti-kṡipraṃ tvaṃ kulaputra anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhi- saṃbhotsyase | tasmāttarhi kulaputra anenaiva vihāreṇa vihara yaduta prajñāpāramitāvihāreṇa | tatkasya heto: ? etenaiva hi tvaṃ kulaputra vihāreṇa viharan anāthānāṃ sattvānāṃ nātho bhaviṡyasi, atrāṇānāṃ sattvānāṃ trātā bhaviṡyasi, aśaraṇānāṃ sarttvānāṃ śaraṇaṃ bhaviṡyasi, alayanānāṃ sattvānāṃ layanaṃ bhaviṡyasi, aparāyaṇānāṃ sattvānāṃ parāyaṇaṃ bhaviṡyasi, advīpānāṃ sattvānāṃ dvīpo bhaviṡyasi, andhānāṃ sattvānāmāloko bhaviṡyasi, apariṇāyakānāṃ sattvānāṃ pariṇāyako bhaviṡyasi, agatikānāṃ sattvānāṃ gatirbhaviṡyasi, mārgapranaṡṭānāṃ sattvānāmapratiśaraṇānāṃ mārgapraṇetā pratiśaraṇaṃ bhaviṡyasi | evaṃ te devaputrāstasya bodhisattvasya mahāsattvasyotsāhaṃ vardhayiṡyanti | tatkasya heto: ? etena hi subhūte prajñāpāramitāvihāreṇa viharato bodhisattvasya mahāsattvasya ye te'prameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavantastiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, te'pi bhikṡusaṃghaparivrtā bodhisattvagaṇapuraskrtā: prajñāpāramitāyāṃ carato viharatastasya bodhisattvasya mahāsattvasya ebhirevaṃrūpairguṇai: samanvāgatasya yaduta prajñāpāramitāviharaṇaguṇai:, buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti tasya bodhisattvasya mahāsattvasya | tadyathāpi nāma subhūte ahametarhi ratnaketorbodhisattvasya mahāsattvasya, śikhino bodhisattvasya mahāsattvasya nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpo dharmaṃ deśayāmi, udānaṃ codānayāmi apareṡāṃ ca bodhisattvānāṃ mahāsattvānām, ya etarhi akṡobhyasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃ- buddhasyāntike brahmacaryaṃ caranti | evameva subhūte te'pi buddhā bhagavanto ye etarhi iha mama buddhakṡetre bodhisattvā mahāsattvā brahmacaryaṃ caranti, anena ca prajñāpāramitāvihāreṇa viharanti, teṡāṃ ca bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtaya- mānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti || subhūtirāha-kiṃ sarveṡāmeva bhagavan bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpāste buddhā bhagavanto dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti ? bhagavānāha-no hīdaṃ subhūte | na subhūte sarveṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpāste buddhā bhagavanto dharmaṃ @223 deśayanti, udānaṃ codānayanti, kiṃ tarhi subhūte ye te'vinivartanīyā bodhisattvā mahāsattvā: sarvasaṅgavigatā:, teṡāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti || subhūtirāha-santi bhagavan avinivartanīyān bodhisattvān mahāsattvān sthāpayitvā tato'nye bodhisattvā mahāsattvā:, yeṡāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti ? bhagavānāha-santi subhūte pratipakṡabalino bodhisattvayānikā: pudgalā: avinivartanīyān bodhisattvān mahā- satvān sthāpayitvā, yeṡāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti | te puna: katame ? ye etarhi akṡobhyasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasya bodhisattvacaryāmanuśikṡamāṇarūpā bodhisattva- cārikāṃ caranti, anuśikṡamāṇarūpā viharanti, ime te subhūte bodhisattvayānikā: pudgalā avinivartanīyān bodhisatvān mahāsatvān sthāpayitvā yeṡāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti | ye'pi te subhūte ratnaketorbodhisattvasya mahāsattvasya bodyhisattvacaryāmanuśikṡamāṇarūpā bodhi- sattvacaryāṃ caranti, anuśikṡamāṇā viharanti, ime'pi te subhūte bodhisattvā mahāsattvā avi- nivartanīyān bodhisatvān mahāsatvān sthāpayitvā yeṡāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti || punaraparaṃ subhūte ye bodhisattvā mahāsattvā: prajñāpāramitāyāṃ caranta: sarvadharmā anutpattikā ityadhimuñcanti, na ca tāvadanutpattikadharmakṡāntipratilabdhā bhavanti | sarvadharmā: śāntā ityadhimuñcanti, na ca sarvadharmeṡvavinivartanīyavaśitāprāptimavakrāntā bhavanti | anenāpi subhūte vihāreṇa viharatāṃ teṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti | yeṡāṃ khalu puna: subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti, prahīṇā teṡāṃ śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca | buddha bhūmireva teṡāṃ pratikāṅkṡitavyā | te'pi vyākariṡyante'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau | tatkasya heto: ? yeṡāṃ hi subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ evaṃ prajñāpāramitāyāṃ caratāṃ te buddhā bhagavanto nāma ca gotraṃ ca balaṃ ca varṇaṃ ca rūpaṃ ca parikīrtayamānarūpā dharmaṃ deśayanti, udānaṃ codānayanti, te'pyavinivartanīya- tāyāṃ sthāsyanti || punaraparaṃ subhūte ye bodhisattvā mahāsattvā imāṃ gambhīrāṃ prajñāpāramitāṃ bhāṡyamāṇāṃ śrutvā adhimokṡyanti, na dhandhāyiṡyanti, na kāṅkṡiṡyanti, na vicikitsiṡyanti, evametadyathā tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena bhāṡitamityadhimucya vistareṇa śroṡyanti, evaṃ ca cittamutpāda- @224 yiṡyanti-imāṃ vayaṃ prajñāpāramitāmakṡobhyasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasyāntikādvistareṇa śrṇuyāmeti, teṡāṃ ca bodhisattvayānikānāṃ pudgalānāṃ ye cāsya buddhakṡetre brahmacaryaṃ caranti, teṡāṃ cāntikādimāmeva prajñāpāramitāṃ śrutvā adhimokṡyanti, te'pyenāṃ prajñāpāramitāmadhi- mucyamānā yathā tathāgatena bhāṡitā tathā cādhimokṡyante, tathā cādhimucyamānā avinivarta- nīyatāyāṃ sthāsyanti | evaṃ subhūte bahukaraṃ prajñāpāramitāyā: śravaṇamapi vadāmi, ka: punarvādo ya enāmadhimokṡyanti | adhimucya tathatvāya sthāsyanti | tathatvāya pratipatsyante | tathatvāya sthitvā tathatvāya pratipadya tiṡṭhanti tathatāyām | tathatāyāṃ tiṡṭhanta: sarvajñatāyāṃ ca dharmaṃ deśayanti || subhūtirāha-yadā bhagavaṃstathatāvinirmukto nānya: kaściddharma upalabhyate, tadā ko'yaṃ bhagavan dharma: sthāsyati tathatāyām, ko vā ayamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate, ko vā ayamimaṃ dharmaṃ deśayiṡyati ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-yatsubhūte evaṃ vadasi-yadā tathatāvinirmukto nānya: kaściddharma upalabhyate, tadā ko'yaṃ bhagavan dharmastatha- tāyāṃ sthāsyati, ko vāyamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate, ko vāyamimaṃ dharmaṃ deśayiṡya- tīti | na subhūte tathatāvinirmukto'nya: kaściddharma upalabhyate, yo dharmastathatāyāṃ sthāsyati | tathataiva tāvatsubhūte nopalabhyate, ka: punarvādo yastathatāyāṃ sthāsyati | na subhūte tathatā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | so'pi subhūte dharmo na kaścidupalabhyate, yo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddho vā, abhisaṃbhotsyate vā, abhisaṃbudhyate vā | na subhūte tathatā dharmaṃ deśayati | so'pi subhūte nopalabhyate, yo dharmo deśyeta || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā | duṡkarakārakā bhagavan bodhisattvā mahāsattvā:, ye'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃboddhukāmā: | tatkasya heto: ? na ca nāma bhagavan kaściddharmastathatāyāṃ tiṡṭhati, nāpi kaściddharmo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate, nāpi kaściddharmaṃ deśayati | atra ca te nāvalīyante, nāpi kāṅkṡanti, nāpi dhandhāyante || atha khalvāyuṡmān subhūti: śakraṃ devānāmindrametadavocat-yatkauśika evaṃ vadasi- duṡkarakārakā bodhisattvā mahāsattvā:, yeṡāmevaṃ gambhīreṡu dharmeṡu bhāṡyamāṇeṡu na bhavati kāṅkṡāyitatvaṃ dhandhāyitatvaṃ veti | sarvadharmeṡu kauśika śūnyeṡu kasyātra kāṅkṡāyitatā vā bhavati dhandhāyitatā vā bhavati ? śakra āha-yadyadeva āryasubhūtirnirdiśati, tattadeva śūnyatāmārabhya nirdiśati, na ca kvacitsajjati | tadyathāpi nāma antarīkṡe iṡu: kṡipto naiva kvacitsajjati, evameva āryasubhūterdharmadeśanā na kvacitsajjati || atha khalu śakro devānāmindro bhagavantametadavocat- kaccidahaṃ bhagavan subhūtiṃ sthaviramārabhya evaṃ bhāṡamāṇa evaṃ nirdiśaṃstathāgatasyoktavādī bhavāmi dharmavādī ca, dharmasya cānudharmaṃ vyākurvan vyākaromi ? evamukte bhagavān śakraṃ devānāmindrametadavocat-yatkhalu @225 tvaṃ kauśika evaṃ bhāṡase-evametatkauśika, evametat | evaṃ bhāṡamāṇa evaṃ nirdiśaṃstathāgata- syoktavādī bhavasi dharmavādī ca, dharmasya cānudharmaṃ vyākurvan vyākaroṡi | tatkasya heto: ? yadyadeva hi kauśika subhūte: sthavirasya pratibhāti, tattadeva kauśika śūnyatāmārabhya pratibhāti | tatkasya heto: ? subhūtirhi kauśika sthavira: prajñāpāramitāmapi tāvanna samanu- paśyati, nopalabhate, kuta: punarya: prajñāpāramitāyāṃ carati | bodhimeva tāvannopalabhate, kiṃ punaryo bodhimabhisaṃbhotsyate | sarvajñatāmeva tāvannopalabhate, kuta: punarya: sarvajñatāmanuprāpsyati | tathatāmeva tāvannopalabhate, kuta: punaryastathāgato bhaviṡyati | anutpādameva tāvannopalabhate, kiṃ punaryo'nutpādaṃ sākṡātkariṡyati | bodhisattvameva tāvannopalabhate, kuta: punaryo bodhimabhisaṃbhotsyate | balānyeva tāvannopalabhate, kuta: punaryo balasamaṅgī bhaviṡyati | vaiśāradyānyeva tāvannopalabhate, kuta: punaryo viśārado bhaviṡyati | dharmameva tāvannopalabhate, kuta: punaryo dharmaṃ deśayiṡyati | sarvadharmaviviktavihāreṇa sarvadharmānupalambhavihāreṇa hi kauśika subhūti: sthaviro viharati | ya: khalu punarayaṃ kauśika subhūte: sthavirasya sarvadharma- viviktavihāra: sarvadharmānupalambhavihāraśca, eṡa kauśika vihāro bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carato viharata: śatatamīmapi kalāṃ nopaiti | sahasratamīmapi śatasahasratamīmapi koṭītamīmapi koṭīśatatamīmapi koṭīsahasratamīmapi koṭīśatasahasratamīmapi koṭīniyuta- śatasahasratamīmapi kalāṃ nopaiti | saṃkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi upamāmapi aupamyamapi upanisāmapi upaniṡadamapi na kṡamate | tathāgatavihāraṃ hi kauśika sthāpayitvā tato'nyān sarvān vihārānabhibhavatyayaṃ vihāra:, yo'yaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carato viharato vihāra: | ayaṃ kauśika teṡāṃ sarvavihārāṇāmagra ākhyāyate, śreṡṭha ākhyāyate, jyeṡṭha ākhyāyate, vara ākhyāyate, pravara ākhyāyate, praṇīta ākhyāyate, uttama ākhyāyate, anuttama ākhyāyate, niruttara ākhyāyate, asama ākhyāyate, asamasama ākhyāyate | sarvaśrāvakapratyekabuddhavihārānayaṃ vihāro'bhibhavati, yo'yaṃ bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāra- mitāyāṃ carato viharato vihāra: | tasmāttarhi kauśika sarvasattvānāmagratāṃ gantukāmena śreṡṭhatāṃ gantukāmena jyeṡṭhatāṃ gantukāmena varatāṃ gantukāmena pravaratāṃ gantukāmena praṇītatāṃ gantukāmena uttamatāṃ gantukāmena anuttamatāṃ gantukāmena niruttaratāṃ gantukāmena asamatāṃ gantukāmena asamasamatāṃ gantukāmena kauśika kulaputreṇa vā kuladuhitrā vā anena vihāreṇa vihartavyam, yo'yaṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitāyāṃ caratāṃ viharatāṃ vihāra iti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ sāraparivarto nāma saptaviṃśatitama: || @226 28 avakīrṇakusumaparivarto'ṡṭāviṃśatitama: | atha khalu tasmin samaye'nyataro devaputrastrāyastriṃśairdevaputrai: sārdhaṃ māndāravāṇi mahāmāndāravāṇi ca puṡpāṇi grhītvā yena bhagavāṃstenopasaṃkrānta: | ṡaṡṭhaṃ śataṃ ca bhikṡūṇāṃ tasminneva samaye tasyāmeva parṡadi saṃnipatitaṃ saṃniṡaṇṇaṃ cābhūt | te utthāyāsanebhya ekāṃsā- nyuttarāsaṅgāni krtvā dakṡiṇāni jānumaṇḍalāni prthivyāṃ pratiṡṭhāpya yena bhagavāṃstenāñjaliṃ praṇamayāmāsu: | teṡāṃ bhikṡūṇāṃ buddhānubhāvena te'ñjalipragrahā māndāravamahāmāndāravāṇāṃ puṡpāṇāṃ paripūrṇā abhūvan | te tairmāndāravairmahāmāndāravaiśca puṡpaistathāgatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhamavākiran, abhyavākiran, abhiprākiran, evaṃ ca vācamabhāṡanta-vayaṃ bhagavan asyāṃ prajñāpāramitāyāṃ cariṡyāma:, vayaṃ bhagavan anena anuttareṇa prajñāpāramitāvihāreṇa vihariṡyāma iti || atha khalu bhagavāṃstasyāṃ velāyāṃ smitaṃ prādurakarot | dharmatā khalu punareṡāṃ buddhānāṃ bhagavatām-yadā smitaṃ prāduṡkurvanti, atha tadā nānāvarṇā anekavarṇā raśmayo bhagavato mukhadvārānniścaranti-tadyathā nīlapītalohitāvadātamāñjiṡṭhasphaṭikarajatasuva{1 ##W om.## ^varṇa.}rṇavarṇā: | te niścarya anantāparyantān lokadhātūnābhayā avabhāsya yāvadbrahmalokamabhyudgamya punareva pratyudāvrtya bhagavantaṃ tri: pradakṡiṇīkrtya bhagavato mūrdhanyantardhīyante || atha khalvāyuṡmānānanda utthāyāsanādekāṃsamuttarāsaṅgaṃ krtvā dakṡiṇaṃ jānumaṇḍalaṃ prthivyāṃ pratiṡṭhāpya yena bhagavāṃstenāñjaliṃ praṇamayya bhagavantametadavocat-nāhetukaṃ nāpratyayaṃ tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: smitaṃ prāduṡkurvanti | ko bhagavan hetu:, ka: pratyaya: smitasya prāduṡkaraṇāya ? evamukte bhagavānāyuṡmantamānandametadavocat-idamānanda bhikṡūṇāṃ {2 ##W## ṡaṭvaśataṃ ##for## ṡaṡṭham śatasm.}ṡaṡṭhaṃ śatamanāgate'dhvani tārakopame kalpe anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate, abhisaṃbudhya ca sattvedbhyo dharmaṃ deśayiṡyati | sarve caikanāmāno bhaviṡyanti yaduta avakīrṇakusumanāmāna: | tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā: śāstāro loke bhaviṡyanti | te{3 ##W## eṡāṃ.}ṡāṃ khalu punarānanda avakīrṇakusumanāmnāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ sarveṡāṃ sama: śrāvakasaṃgho bhaviṡyati | sarveṡāṃ ca teṡāmavakīrṇakusumanāmnāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ samamevāyu:pramāṇaṃ bhaviṡyati viṃśatikalpasahasrāṇi | sarveṡāmeva caikaikasya vaistārikaṃ pravacanaṃ bhaviṡyati prthuvaipulyaprāptaṃ devamanuṡyeṡu | sarveṡāmeva ca saddharma: samaṃ sthāsyati, viṃśatimeva kalpasahasrā- ṇyekaikasya | sarve ca te yato yata eva rāmanagaranigamajanapadarāṡṭrarājadhānīto'bhiniṡkrami- ṡyanti, abhiniṡkramya yatra yatra dharmacakraṃ pravartayiṡyanti, pravartya ca yatra yatra ca vihariṡyanti, yato yataśca yatra yatraiva ca pravekṡyanti, yena yena ca yato yata eva cābhiniṡkramiṡyanti, tatastatastatra tatra teṡāṃ praviśatāmabhiniṡkrāmatāṃ viharatāṃ ca pañcavarṇikāyāṃ puṡpāṇāṃ puṡpavarṡā: pravartiṡyante | tasmāttarhid ānanda bodhisattvairmahāsattvairuttamena vihāreṇa vihartukāmai: prajñāpāra- @227 mitāvihāreṇa vihartavyam | tathāgatavihāreṇa ānanda vihartukāmai: prajñāpāramitāvihāreṇa vihartavyam | ye hi kecidānanda bodhisattvā mahāsattvā: prajñāpāramitāyāṃ cariṡyanti, niṡṭhā tatra gantavyā-manuṡyebhya evaite cyutā bhaviṡyanti | te ihopapannāstuṡitebhya eva vā devanikā- yebhyaścyutā bhaviṡyanti manuṡyeṡvevopapannā: | tatkasya heto: ? tathā hi manuṡyeṡu tuṡiteṡu ca deveṡu iyaṃ prajñāpāramitā vistareṇa pracariṡyatīti | tathāgatāvalokitā: khalu punarānanda te bodhisattvā mahāsattvā veditavyā:, ya iha prajñāpāramitāyāṃ cariṡyanti, ya imāṃ prajñāpāramitā- mudgrahīṡyanti, dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡya- ntyuddekṡyanti svādhyāsyanti, antaśo likhiṡyanti, udgrhya dhārayitvā vācayitvā paryavāpya pravartya deśayitvopadiśyoddiśya svādhyāyya antaśo likhitvā bodhisattvān mahāsattvānavavadiṡyanti anuśāsiṡyanti saṃdarśayiṡyanti samādāpayiṡyanti samuttejayiṡyanti saṃpraharṡayiṡyanti | ava- ropitakuśalamūlāste ānanda bodhisattvā mahāsattvā veditavyāstathāgateṡvarhatsu samyaksaṃbuddheṡu | na kevalaṃ śrāvakapratyekabuddhānāmantike tai: kuśalamūlānyavaropitāni iha prajñāpāramitāyāṃ śikṡitum, ni:saṃśayaṃ khalu punarānanda tathāgateṡvarhatsu samyaksaṃbuddheṡu tai: kuśalamūlānyava- ropitāni bodhisattvairmahāsattvai:, ya iha prajñāpāramitāyāṃ śikṡante, na cottrāsamāpadyante | ye ca ānanda enāṃ prajñāpāramitāmudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupadekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti ca, tathā arthataśca dharmataśca nayataścānugamiṡyanti, niṡṭhā ānanda tatra gantavyā-saṃmukhībhūtāste abhūvan bodhisattvā mahāsattvāstathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmiti | ye caināṃ prajñāpāramitāṃ na pratikrośanti, na prativahanti, na pratikopayanti, na pratisaṃharanti, na pratiṡedhayanti, na pratikṡipanti, na pratibādhitavyāṃ maṃsyante, te'pyānanda bodhisattvā mahāsattvā: pūrvajinakrtādhikārā veditavyā: || kiṃcāpyānanda bodhisattvena mahāsattvena tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmantike kuśalamūlamavaropitam, evaṃ hi tanna śrāvakapratyekabuddhatvāya dāsyati vipākam | sacedbodhisattvo mahāsattvo'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau na visaṃvādayiṡyati praṇidhānam, api tu khalu punarānanda prāyeṇa tena bodhisattvena mahāsattvena krtaujñena bhavitavyaṃ prajñāpāramitāyāṃ caritavatā | tasmāttarhi te ānanda parīndāmi anuparīndāmi imāṃ prajñāpāramitāṃ bhūyasyā mātrayā akṡara- saṃnipātādudgrahaṇāya dhāraṇāya vācanāya paryavāptaye pravartanāya cirasthitaye yatheyaṃ nāntardhīyeta | sacettvamānanda yo mayā te dharmo deśita: sākṡāt sthāpayitvā prajñāpāramitām, tāṃ sarvāṃ dharmadeśanāmudgrhya punareva vipraṇāśaye:, punarevotsrje: vismāraye:, na me tvamānanda etāvatā aparāddha: syā: | yatkhalu punastvamānanda prajñāpāramitāpratisaṃyuktaṃ padaṃ vā padasāmantakaṃ vā nāśaye:, utsrje:, vismāraye:, tāvatā tvamānanda mamāparāddha: syā:, na ca me tvaṃ cittamārādhaye: | sacetpunastvamānanda prajñāpāramitāmudgrhya punareva nāśaye:, punarevotsrje:, vismāraye:, na tvayāhaṃ satkrto gurukrta: syām, na mānito na pūjito nārcito nāpacāyita: syām | ye'pi @228 te ānanda atītānāgatapratyutpannā buddhā bhagavanta:, te'pi tvayā ānanda na satkrtā na gurukrtā na mānitā na pūjitā nārcitā nāpacāyitā bhavanti | sacetpunastvamānanda prajñāpāramitāmudgrhya punareva nāśaye:, punarevotsrje:, vismāraye:, tāvatā tvamānanda mamāparāddha: syā:, na ca me tvaṃ cittamārādhaye: | tatkasya heto: ? uktametadānanda tathāgatena-prajñāpāramitā atītānāgatapratyutpannānāṃ tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ mātā jananī janayitrī sarvajñatāyā āhāriketi | tasmāttarhi ānanda parīndāmi anuparīndāmi te imāṃ prajñāpāramitām, yatheyaṃ nāntardhīyeta | udgrahītavyeyamānanda prajñāpāramitā, dhārayitavyeyamānanda prajñāpāramitā, vācayitavyeyamānanda prajñāpāramitā, paryavāptavyeyamānanda prajñāpāramitā, pravartayitavyeyamānanda prajñāpārayitā, deśayitavyeyamānanda prajñāpāramitā, upadeṡṭavyeyamānanda prajñāpāramitā, uddeṡṭa- vyeyamānanda prajñāpāramitā, svādhyātavyeyamānanda prajñāpāramitā, likhitavyeyamānanda prajñāpāra- mitā, bhāvayitavyeyamānanda prajñāpāramitā | sumanasikrtā ca sudhrtā ca suparyavāptā ca supravartitā ca tvayā ānanda iyaṃ prajñāpāramitā kartavyā | suparivyaktenākṡarapadavyañjanena suniruktā codgrahītavyā | tatkasya heto: ? atītānāgatapratyutpannānāṃ hi ānanda tathāgatā- nāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ dharmakāyateti tāṃ dharmatāṃ pramāṇīkrtya | yathā tattvamānanda etarhi me tathāgatasya tiṡṭhato dhriyamāṇasya yāpayato hitaiṡitayā premato vā gauravato vā kalyāṇato vā sparśavihārato vā kartavyaṃ vā dātavyaṃ vā samanvāhartavyaṃ vā manyase, tathaiva svayā ānanda iyaṃ prajñāpāramitā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā pravartayitavyā deśa- yitavyā upadeṡṭavyā uddeṡṭavyā svādhyātavyā likhitavyā bhāvayitavyā satkartavyā gurukartavyā mānayitavyā pūjayitavyā arcayitavyā apacāyitavyā, tayā hitaiṡitayā tena premṇā tena gauraveṇa tayā guṇavattayā | evaṃ tvayā ānanda ahaṃ pūjito bhavāmi, te ca bodhisattvā mahāsattvā: | atītānāgatapratyutpannānāṃ ca buddhānāṃ bhagavatāmantike prema ca prasādaśca gauravaṃ cotpāditaṃ bhavati | yadi te ānanda ahaṃ priyo mana āpo'parityaktastathāgata:, tataste ānanda iyaṃ prajñāpāramitā priyā mana āpā aparityajanīyā bhavatu, yathā te ekapadamapi na praṇaśyet, yathā nāntardhīyeta | bahvapi te ānanda ahaṃ bhāṡeyaṃ prajñāpāramitāyā: parīndanāmārabhya kalpaṃ vā kalpāvaśeṡaṃ vā kalpaśataṃ vā kalpasahasraṃ vā kalpaśatasahasraṃ vā kalpakoṭīṃ vā kalpakoṭīśataṃ vā kalpakoṭīsahasraṃ vā kalpakoṭīśatasahasraṃ vā tato vā upari | saṃkṡepeṇa ānanda yādrśastavāhaṃ śāstā, tādrśī te prajñāpāramitā śāstā | yādrśāste atītānāgata- pratyutpannā buddhā bhagavanta: sadevamānuṡāsurasya lokasya śāstāra:, tādrśī prajñāpāramitā sadeva- mānuṡāsurasya lokasya śāstā | tasmāttarhi ānanda aparimāṇā prajñāpāramitā | aparimāṇayā parīndanayā prajñāpāramitāṃ te parīndāmyanuparīndāmi sadevamānuṡāsurasya lokasya hitāya sukhāya | yasya ānanda tathāgato na parityakta:, dharmo na parityakta:, saṃgho na parityakta:, atītānāgata- pratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ bodhirna parityaktā, tasya prajñāpāramitā aparityaktā bhavatu | iya- @229 masmākamanuśāsanī | yo'pi kaścidānanda enāṃ prajñāpāramitāmudgrhṇīyāddhārayetparyadvācayedāpnu- yātpravartayeddeśayedupadiśeduddiśetsvādhyāyet likhedbhāvayet, atītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ tena bodhiranuparigrhītā bhavet | yo hi kaścidānanda enāṃ prajñāpāramitāṃ pralujyamānā- manuparigrhṇīte, atītānāgatapratyutpannānāṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ tena bodhiranuparigrhītā bhavati | tatkasya heto: ? prajñāpāramitānirjātā hi ānanda buddhānāṃ bhagavatāṃ bodhi: | ye'pi te ānanda abhūvannatīte'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā:, teṡāmapyānanda buddhānāṃ bhagavatāṃ prajñāpāra- mitānirjātaiva anuttarā samyaksaṃbodhirabhūt | te'pi te ānanda anāgate'dhvani bhaviṡyanti tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā:, teṡāmapyānanda buddhānāṃ bhagavatāṃ prajñāpāramitānirjātaiva anuttarā samyaksaṃbodhirbhaviṡyati | ye'pi te ānanda aprameyeṡvasaṃkhyeṡu lokadhātuṡu tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā etarhi tiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, teṡāmapyānanda buddhānāṃ bhagavatāṃ prajñāpāramitānirjātaiva anuttarā samyaksaṃbodhi: | tasmāttarhi ānanda bodhisattvena mahāsattvena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhukāmena ṡaṭsu pāramitāsu śikṡitukāmena iyameva prajñāpāramitā śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā prayavāptavyā pravartayitavyā deśayitavyopadeṡṭa- vyoddeṡṭavyā svādhyātavyā likhitavyā | ihaiva prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyaṃ yogamāpattavyam | tatkasya heto: ? eṡā hi ānanda prajñāpāramitā bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ mātā jananī janayitrī | ye'pi kecidānanda bodhisattvā mahāsattvā: ṡaṭsu pāramitāsu śikṡitvā niryātā:, niryāsyanti niryānti ca anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau, sarve te ānanda prajñāpāramitāmāgamya ṡaṭsu pāramitāsu śikṡitā: | te'pi sarve enāmeva prajñāpāramitāmāgamya ṡaṭsu pāramitāsu nirjātā: | tatkasya heto: ? prajñāpāramitānirjātā hi ānanda sarvā: pāramitā: āhārikā bhavantyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tasmāttarhi ānanda bhūyasyā mātrayā enāṃ prajñāpāramitāṃ dvitīyakamapi trtīyakamapi parīndāmyanuparīndāmi te, yatheyaṃ nāntardhīyeta | eṡā hi ānanda tathāgatānāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānāmakṡayo dharmakoṡa:, yaduta prajñāpāramitā | tatkasya heto: ? yo hi ānanda atīte'dhvani anavarāgre saṃsāre sattvānāṃ buddhairbhagavadbhirdharmo deśita:, sarva: sa ita eva dharmakoṡāt, yaduta prajñāpāramitāta: | ye'pi te ānanda anāgate'dhvani buddhā bhagavanto'parimite saṃsāre'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya sattvānāṃ dharmaṃ deśayiṡyanti, te'pi buddhā bhagavanta ita eva dharmakoṡāt, yaduta prajñāpāramitāta: | ye'pi te ānanda etarhi aprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavantastiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, dharmaṃ ca deśayanti, teṡāmapyānanda buddhānāṃ bhagavatāmita eva dharmakoṡātprabhāvanā bhavati, yaduta prajñāpāramitāta: | tasmāttarhi ānanda akṡaya eṡa dharmakoṡo yaduta prajñāpāramitākoṡa: | sacettvamānanda śrāva{1 ##It appears that some portion of the text after## śrāvakayāni^ ##is missing in all Mss. The commentator## haribhadra ##notes## śrāvakayānikānāṃ ##as ā# pratīka ##and gives explanation of## kṡaṇa, lava ##etc, though the available text does not contain these words here.##}kayāni...gatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhaṃ paśyanti sma bhikṡusaṃghaparivrtam# bodhisattvagaṇa- @230 puraskrtaṃ dharmaṃ deśayantaṃ sāgaropamāyāṃ gambhīrāyāmakṡobhyāyāṃ parṡadi bodhisattvairmahāsattvai- racintyaguṇasamanvāgatai: parivrtaṃ puraskrtaṃ sarvaiścārhadbhi: kṡīṇāsravairni:kleśairvaśībhūtai: suvimukta- cittai: suvimuktaprajñairājāneyairmahānāgai: krtakrtyai: krtakaraṇīyairapahrtabhārairanuprāptasvakārthai: pari- kṡīṇabhavasaṃyojanai: samyagājñāsuvimuktacittai: sarvacetovaśiparamapāramiprāptai: || atha khalu bhagavāṃstamrddhyabhisaṃskāraṃ punareva pratisaṃharati sma | pratisaṃhrte ca bhagavatā tasmin rddhyabhisaṃskāre na bhūya: sa bhagavānakṡobhyastathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: saṃdrśyate sma | te ca sarve bodhisattvā mahāsattvā:, te ca mahāśrāvakā:, tacca buddhakṡetraṃ tāsāṃ catasrṇāṃ gandharvāsuragaruḍakinnaramahoragāṇāṃ manuṡyāmanuṡyāṇāṃ ca na cakṡuṡa ābhāsaṃ bhūya āgacchanti sma | tatkasya heto: ? pratisaṃhrto hi tathāgatenārhatā samyaksaṃbuddhena sa rddhyabhisaṃskāra: | tena te sarve sarveṡāṃ teṡāṃ na bhūyaścakṡupa ābhāsamāgacchanti sma || atha khalu bhagavānāyuṡmantamānandamāmantrayate sma-evamānanda sarvadharmā na cakṡuṡo'pyā- bhāsamāgacchanti, na dharmādharmāṇāmābhāsamāgacchanti, na dharmādharmān paśyanti, na dharmādharmān jānanti | tatkasya heto: ? sarvadharmā hi ānanda ajānakā apaśyakā:, na kāryasamarthā: | tatkasya heto: ? nirīhakā hi ānanda sarvadharmā agrāhyā ākāśanirīhakatayā | acintyā hyānanda sarvadharmā māyāpuruṡopamā: | avedakā hyānanda sarvadharmā asadbhāvatāmupādāya | evaṃ caranta ānanda bodhisattvā mahāsattvāścaranti prajñāpāramitāyām | na kaṃciddharmamabhini- viśante | evaṃ śikṡamāṇā ānanda bodhisattvā mahāsattvā: śikṡante prajñāpāramitāyām | sarvaśikṡā- paramapāramitāṃ mahābodhiṃ prāptukāmena bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyam | tatkasya heto: ? eṡā hyānanda śikṡā sarvaśikṡāṇāmagrā ākhyāyate, śreṡṭhā ākhyāyate, jyeṡṭhā ākhyāyate, varā ākhyāyate, pravarā ākhyāyate, praṇītā ākhyāyate, uttamā ākhyāyate, anuttamā ākhyāyate, niruttarā ākhyāyate, asamā ākhyāyate, asamasamā ākhyāyate, sarva- lokahitāvahā sarvalokasukhāvahā anāthānāṃ nāthakarī buddhānujñātā buddhapraśastā | asyāmānanda prajñāpāramitāyāṃ śikṡitvā atra śikṡāyāṃ sthitvā tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā imaṃ trisāhasramahāsāhasraṃ lokadhātumekena padāṅguṡṭhenotkṡipya punareva nikṡipeyu: | na ca teṡāṃ buddhānāṃ bhagavatāmevaṃ syāt-utkṡipto vāyaṃ trisāhasramahāsāhasro lokadhātu: nikṡipto veti | tatkasya heto: ? aprameyāsaṃkhyeyaguṇasamanvāgatā hi prajñāpāramitā | asyāmānanda prajñāpāramitā- śikṡāyāṃ śikṡitvā buddhā bhagavanto'tītānāgatapratyutpanneṡu dharmeṡvasaṅgatāmanuprāptā: | yāvatya ānanda kāścicchikṡā: atītānāgatapratyutpanne'dhvani, sarvāsāṃ tāsāmānanda śikṡāṇāmiyameva prajñāpāramitāśikṡā agrā ākhyāyate, śreṡṭhā ākhyāyate, jyeṡṭhā ākhyāyate, varā ākhyāyate, pravarā ākhyāyate, praṇītā ākhyāyate, uttamā ākhyāyate, anuttamā ākhyāyate, niruttarā ākhyāyate, asamā ākhyāyate, asamasamā ākhyāyate | apramāṇā hyānanda prajñāpāramitā | akṡayā hyānanda prajñāpāramitā | aparyantā hyānanda prajñāpāramitā | tatkasya heto: ? asattvādeva @231 prajñāpāramitāyā: | ākāśasya hi sa ānanda pramāṇaṃ vā kṡayaṃ vā paryantaṃ vā grahītavyaṃ manyeta, ya: prajñāpāramitāyā: pramāṇaṃ vā kṡayaṃ vā paryantaṃ vā grahītavyaṃ manyeta | tatkasya heto: ? apramāṇā hyānanda prajñāpāramitā | akṡayā hyānanda prajñāpāramitā | aparyantā hyānanda prajñāpāramitā | na mayā ānanda prajñāpāramitāyā: pramāṇaṃ vā kṡayo vā paryanto vā ākhyāta: | nāmakāyapadakāyavyañjanakāyā: khalu punarānanda pramāṇabaddhā: | neyamānanda prajñāpāramitā pramāṇabaddhā | tatkasya heto: ? na hyānanda nāmakāyapadakāyavyañjanakāyā: prajñāpāramitā | na hi pramāṇavatīyamānanda prajñāpāramitā | aparimāṇā hyānanda prajñā- pāramitā || ānanda āha-kena puna: kāraṇena bhagavan bhagavatā prajñāpāramitāyā: pramāṇaṃ nākhyātam ? bhagavānāha-akṡayatvādānanda prajñāpāramitāyāstathāgata: pramāṇaṃ na nirdiśati | viviktatvādānanda prajñāpāramitāyā: pramāṇaṃ tathāgatena nākhyātam | na hyānanda viviktasya dharmasya viviktatāpyupalabhyate, kuta: punarasya pramāṇaṃ bhaviṡyati ? evamānanda prajñāpāramitā aprameyatvādapramāṇā aparimāṇā | ye'pi te ānanda atīte'dhvanyabhūvaṃstathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā:, te'pyānanda ita eva prajñāpāramitāta: prabhāvitā: | na cānanda iyaṃ prajñāpāra- mitā kṡīṇā vā parikṡīṇā vā | ye'pi te ānanda anāgate'dhvani bhaviṡyanti tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā:, te'pyānanda ita eva prajñāpāramitāta: prabhāvayiṡyante | na cānanda iyaṃ prajñāpāramitā kṡeṡyate vā parikṡeṡyate vā | ye'pi te ānanda etarhyaprameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhāstiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, te'pyānanda ita eva prajñāpāramitāta: prabhāvyante | na ceyamānanda prajñāpāramitā kṡīyate vā parikṡīyate vā | ahamapyānanda etarhi tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: | mamāpyānanda ita eva prajñāpāramitāta: prabhāvanā | na cānanda iyaṃ prajñāpāramitā kṡīyate vā parikṡīyate vā | tatkasya heto: ? ākāśaṃ hi sa ānanda kṡayayitavyaṃ manyeta, ya: prajñāpāramitāṃ kṡayayitavyāṃ manyeta | tasmāttarhyānanda akṡayeyaṃ prajñāpāramitā || atha khalvāyuṡmata: subhūteretadabhavat-gambhīramidaṃ sthānaṃ tathāgatena bhāṡitam | yannvahaṃ tathāgataṃ prccheyametatsthānam | atha khalvāyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-akṡayā bhagavan prajñāpāramitā ? bhagavānāha-akṡayā hi subhūte prajñāpāramitā yaduta ākāśākṡayatvā- tsarvadharmānutpādata: | subhūtirāha-kathaṃ bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitā abhinirhartavyā ? bhagavānāha-rūpākṡayatvena subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitā abhinirhartavyā | evaṃ vedanāsaṃjñāsaṃskārā: | vijñānākṡayatvena subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitā abhinirhartavyā | evaṃ khalu subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitā abhinirhartavyā | avidyākṡayatvena subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitā abhinirha- rtavyā | evaṃ saṃskārākṡayatvena vijñānākṡayatvena nāmarūpākṡayatvena ṡaḍāyatanākṡayatvena sparśā- @232 kṡayatvena vedanākṡayatvena trṡṇākṡayatvena upādānākṡayatvena bhavākṡayatvena jātyakṡayatvena jarā- maraṇākṡayatvena śokaparidevadu:khadaurmanasyopāyāsākṡayatvena subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñā- pāramitā abhinirhartavyā | iyaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya antadvayavivarjitā pratītyasamu- tpādavyavalokanā | evaṃ vyavalokayan subhūte bodhisattvo mahāsattva: pratītyanutpādamanādyantamadhyaṃ taṃ vyavalokayati | ayaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyāveṇiko dharmo bodhimaṇḍe niṡaṇṇasya, yadevaṃ pratītyasamutpādaṃ vyavalokayati | evaṃ vyavalokayata: subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prattityasamutpāda: sarvajñajñānapratilambho bhavati | yo hi kaścitsubhūte bodhisattvo mahāsattva: anena akṡayābhirnirhāreṇa prajñāpāramitāyāṃ caran pratītyasamutpādaṃ vyavalokayati, sa na śrāvakabhūmau vā pratyekabuddhabhūmau vā sthāsyati, api tu sthāsyati sarvajñatāyām | ye keci- tsubhūte bodhisattvā mahāsattvā vivartante'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, sacet imān manasi- kārānidaṃ copāyakauśalyamanāgamya na jānanti-kathaṃ prajñāpāramitāyāṃ caratā bodhisattvena mahāsattvena akṡayābhinirhāreṇa prajñāpāramitā abhinirhartavyā, kathaṃ ca akṡayābhinirhāreṇa prajñāpāramitāyāṃ pratītyasamutpādo vyavalokayitavya iti | ye kecitsubhūte bodhisattvā mahāsattvā vivrttā vivartante, vivartsyante ca anuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, sarve te idamupāya- kauśalyamanāgamya vivrttā vivartante vivartsyante ca | ye kecitsubhūte bodhisattvā mahāsattvā na vivrttā na vivartante na vivartsyante ca, sarve te imāṃ prajñāpāramitāmāgamya na vivrttā na vivartante na vivartsyante ca anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | evaṃ prajñāpāramitāyāṃ caratā bodhisattvena mahāsattvena akṡayābhinirhāreṇa prajñāpāramitā abhinirhartavyā | evaṃ ca akṡayābhinirhāreṇa prajñāpāramitāyāṃ pratītyasamutpādo vyavalokayitavya: | evaṃ khalu puna: subhūte bodhisattvo mahāsattva: pratītyasamutpādaṃ vyavalokayan na kaṃciddharmamahetukamutpadyamānaṃ samanupaśyati, na kaṃciddharmaṃ nityaṃ vā dhruvaṃ vā śāśvataṃ vā avipariṇāmadharmakaṃ vā samanupaśyati | na kaṃciddharmaṃ kārakaṃ vā vedakaṃ vā samanupaśyati | iyaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya imāṃ prajñāpāra- mitāmakṡayābhinirhāreṇa abhinirharato'syāṃ prajñāpāramitāyāṃ carata: pratītyasamutpādavyavalokanā | yasmin samaye subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāmakṡayābhinirhāreṇa abhinirharan pratītyasamutpādaṃ vyavalokayati, tasmin samaye subhūte bodhisattvo mahāsattvo na rūpaṃ samanupaśyati, na vedanāṃ na saṃjñāṃ na saṃskārān, na vijñānaṃ samanupaśyati, nāvidyāṃ samanupaśyati | evaṃ na saṃskārānna vijñānaṃ na nāmarūpaṃ na ṡaḍāyatanaṃ na sparśaṃ na vedanāṃ na trṡṇāṃ nopādānaṃ na bhavaṃ na jātiṃ na jarāmaraṇaṃ na śokaparidevadu:khadaurmanasyopāyāsān samanupaśyati | idaṃ buddhakṡetramiti na samanupaśyati, anyadbuddhakṡetramiti na samanupaśyati | tamapi dharmaṃ na samanupaśyati, yena dharmeṇa idaṃ vā anyadvā buddhakṡetraṃ samanupaśyet | iyaṃ sā subhūte bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitā | yasmin samaye subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ carati, tasmin samaye māra: pāpīyān paramaśokaśalyasamarpito bhavati | @233 tadyathāpi nāma subhūte puruṡo mātāpitrṡu kālagateṡu paramaśokaśalyasamarpito bhavati, evameva subhūte yasmin samaye bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ carati, tasmin samaye māra: pāpīyān paramaśokaśalyasamarpito bhavati || subhūtirāha-kimeka eva bhagavan māra: pāpīyān paramaśokaśalyasamarpito bhavati, utāho bahavo mārā: pāpīyāṃsa: paramaśokaśalyasamarpitā bhavanti, utāho ye trisāhasra- mahāsāhasre lokadhātau mārā: pāpīyāṃsa: te'pi sarve tasmin samaye paramaśokaśalyasamarpitā bhavanti ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-yasmin samaye subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāvihāreṇa viharati, tasmin samaye ye trisāhasramahāsāhasre lokadhātau mārā: pāpīyāṃsa: te sarve paramaśokaśalyasamarpitā bhavanti, svakasvakeṡvāsaneṡu na ramante | tatkasya heto: ? prajñāpāramitāvihāreṇa hi viharato'sya subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya sadevamānuṡāsuro loko'vatāraṃ na labhate grahaṇāya, gādhaṃ na labhate, yatrainaṃ grhītvā viheṭhayedvā vivartayedvā anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tasmāttarhi subhūte bodhisattvena mahāsattvena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhukāmena prajñāpāramitāyāṃ caritavyam | tatkasya heto: ? prajñāpāramitāyāṃ hi subhūte carato bodhisattvasya mahāsattvasya dānapāramitā bhāvanāparipūriṃ gacchati, evaṃ śīlapāramitā kṡāntipāramitā vīryapāramitā dhyānapāramitā bhāvanāparipūriṃ gacchati | prajñā- pāramitāyāṃ hi subhūte carato bodhisattvasya mahāsattvasya sarvā: ṡaṭ pāramitā bhāvanāparipūriṃ gacchanti, sarvāṇi copāyakauśalyāni bhāvanāparipūriṃ gacchanti | tasya bodhisattvasya mahā- sattvasya prajñāpāramitāyāṃ carato yāni kānicinmārakarmāṇyutpadyeran, sarvāṇi tānyutpadya- mānānyeva sa prajñāsyati, prajānan visarjayiṡyati | sarvopāyakauśalyāni subhūte parigrahītu- kāmena bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ caritavyam, prajñāpāramitā bhāvayitavyā | yasmin samaye subhūte bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ carati, prajñāpāramitāmabhinirharati, tasmin samaye subhūte na bodhisattvena mahāsattvena ye'prameyeṡvasaṃkhyeyeṡu lokadhātuṡu buddhā bhagavantastiṡṭhanti dhriyante yāpayanti, te samanvāhartavyā: | teṡāmapi itonirjātaiva sarvajñātā yaduta prajñāpāramitāta: | evaṃ samanvāhrtya tena bodhisattvena mahāsattvena punarevaṃ cittamutpāda- yitavyam-ahamapyetān dharmānanuprāpsyāmi ye tairbuddhairbhagavadbhiranuprāptā iti | evaṃ subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyāṃ caratā ime cittotpādā utpādayitavyā abhi- nirhartavyā divasasyātyayena, antaśo'cchaṭāsaṃghātamātrakamapi | yaśca subhūte aupalambhiko bodhisattvo mahāsattvo gaṅgānadīvālukopamān kalpān dānaṃ dadyāt, ayameva tata aupalambhi- kādbodhisattvānmahāsattvādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, yo'yaṃ bodhisattvo mahāsattvo divasarayā- tyayena imāṃ prajñāpāramitāmabhinirharet, antaśo'cchaṭāsaṃghātamātrakamapi | ayaṃ bodhisattvo mahāsattvo'vinivartanīyatāyāṃ sthāsyati | tathāgatasamanvāhrta: sa bodhisattvo mahāsattvo veditavya:, yo'syāṃ prajñāpāramitāyāṃ caran imāṃścittotpādānutpādayati divasasyātyayena @234 antaśo'cchaṭāsaṃghātamātrakamapi | ka: punarvādo yasyeme cittotpādā divasamanuvarteran | tathāgatasamanvāhrtasya hi subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya kā gati: pratikāṅkṡitavyā ? tathāgatasamanvāhrtasya hi subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya nānyā gati: pratikāṅkṡitavyā anyatrānuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | abhavyaścāsāvapāyeṡūpapattum | svargopapattireva tasya prati- kāṅkṡitavyā | tatrāpi tathāgatairavirahito bhaviṡyati, tathāgatāvirahiteṡu ca buddhakṡetreṡūpapatsyate, sattvāṃśca paripācayiṡyati | ime'pi subhūte guṇā:, ime'pyanuśaṃsā bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carata:, prajñāpāramitāmabhinirharata:, imāṃścittotpādānutpādayata: antaśo'cchaṭā- saṃghātamātrakamapi | ka: punarvādo yasyeme cittotpādā divasamanuvarteran, tadyathāpi nāma subhūte gandhahastino bodhisattvasya mahāsattvasya ya etarhyakṡobhyasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddhasyāntike brahmacaryaṃ caratīti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmavakīrṇakusumaparivarto nāmāṡṭāviṃśatitama: || @235 29 anugamaparivarta ekonatriṃśattama: | punaraparaṃ subhūte bodhisattvena mahāsattvena evaṃ prajñāpāramitā anugantavyā-sarvadharmā- saṅgata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāsaṃbhedanata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāsaṃbhavata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmānirvikārasamā iti prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāṇāmanātmavijñaptita: prajñānubodhanata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāśca nāmamātreṇa vyavahāramātreṇābhilapyante iti prajñāpāramitā anugantavyā | vyavahāraśca na kvacinna kutaścinna kaścidvyavahāra: | sarvadharmā avyavahārā avyavahrtā avyāhrtā iti prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāpramāṇata: prajñāpāramitā anugantavyā | rūpāpramāṇata: prajñāpāramitā anugantavyā | evaṃ vedanāpramāṇata: saṃjñāpramāṇata: saṃskārā- pramāṇata: | vijñānāpramāṇata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmānimittata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmanirvedhata: prajñāpāramitā anugantavyā | {1 ##R## sarvadharmāprakrti^.}sarvadharmaprakrtipariśuddhita: prajñā- pāramitā anugantavyā | sarvadharmāvacanata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāṇāmanirodhata: prahāṇasamatayā prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāṇāṃ nirvāṇaprāptitastathatāsamatayā prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmā nāgacchanti, na gacchanti, ajānānā ajātā atyantā- jātita iti prajñāpāramitā anugantavyā | {2 ##R om.## ātma..gantavyā.}ātmaparādarśanata: prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmā āryārhanta: prakrtipariśuddhā iti prajñāpāramitā anugantavyā{2 ##R om.## ātma..gantavyā.} | apahrtabhārā: sarvadharmā bhārānāropaṇatayeti prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmādeśāpradeśata: prajñāpāramitā anu- gantavyā | tatkasya heto: ? rūpaṃ hi subhūte adeśamapradeśaṃ prakrtisvabhāvata: | evam vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ hi subhūte adeśamapradeśaṃ prakrtisvabhāvata: sarvadharmanirodhaprahlādanatvāditi prajñāpāramitā anugantavyā | aratyaviratita: prajñāpāramitā anugantavyā | araktāviraktatayā prajñāpāramitā anugantavyā | tatkasya heto: ? rūpaṃ hi subhūte satattvena svabhāvena na rajyate na virajyate | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ hi subhūte satattvena svabhāvena na rajyate na virajyate prakrtipariśuddhatvāditi prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmā asaktā: saṅgāsaṅga- vigatā iti prajñāpāramitā anugantavyā | bodhi: sarvadharmā buddhajñānāvabodhanatayeti prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmaśūnyānimittāpraṇihitatayā prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmā bhaiṡajyamaitrīpūrvagamatayeti prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmā maitrīvihāriṇa: karuṇā- vihāriṇo muditāvihāriṇa upekṡāvihāriṇa iti prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmā brahmabhūtā doṡānutpādanata: sarvadoṡānutpādanata iti prajñāpāramitā anugantavyā | sarvadharmāṇā- mapraṇihitato'pratihatita iti prajñā pāramitā anugantavyā | samudrāparyantatayā prajñāpāramitā- paryantatā anugantavyā | gaganāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | meruvicitra- tayā prajñāpāramitāvicitratā anugantavyā | rūpāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā @236 anugantavyā | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | sūryaraśmimaṇḍalāparyantāvabhāsanatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | sarvaśabdāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | sarvabuddhadharmasamudāgamāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | sarvasattvadhātupuṇyajñānasaṃbhārāparyantatayā prajñāpāramitā- paryantatā anugantavyā | prthivīdhātvaparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | evamabdhātutejodhātuvāyudhātvākāśadhātuvijñānadhā- tvaparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anu- gantavyā | kuśalākuśaladharmasaṃcayāpramāṇatayā prajñāpāramitāpramāṇatā anugantavyā | sarvadharma- saṃcayāpramāṇatayā prajñāpāramitāpramāṇatā anugantavyā | sarvadharmasamādhyaparyantatāpratilambhitayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | sarvabuddhadharmāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | sarvadharmāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | śūnyatāparyantatayā prajñāpāra- mitāparyantatā anugantavyā | cittacaitasikāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | cittacaritāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyā | kuśalākuśaladharmāparimāṇatayā prajñāpāramitāparimāṇatā anugantavyā | siṃhanādanadanatayā prajñāpāramitānadanatā anugantavyā | sarvadharmākopyatayā prajñāpāramitākopyatā anugantavyā | tatkasya heto: ? rūpaṃ hi subhūte samudrasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ hi subhūte samudrasamam | rūpaṃ hi gaganasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ gaganasamam | rūpaṃ vicitramerusamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ vicitramerusamam | rūpamaparyantasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānamaparyantasamam | rūpaṃ sūryamaṇḍalaraśmyutpādasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sūryamaṇḍalaraśmyutpādasamam | rūpaṃ sarvaśabdāparyantasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sarvaśabdāparyantasamam | rūpaṃ sarvasattvadhātvaparyantasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sarvasattvadhātvaparyantasamam | rūpaṃ sarvabuddhadharmasamudāgamāparyantasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sarvabuddhadharmasamudāgamāparyantasamam | rūpaṃ sarvasattvadhātupuṇyajñānasaṃbhārā- paryantasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sarvasattvadhātupuṇyajñānasaṃbhārāparyantasamam | rūpaṃ prthivīsamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ prthivīsamam | rūpamapsamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānamapsamam | rūpaṃ teja:samam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ teja:samam | rūpaṃ vāyusamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ vāyusamam | rūpamākāśasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānamākāśasamam | rūpaṃ vijñānasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ vijñānasamam | rūpaṃ kuśalākuśaladharmasaṃcayavigatam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ kuśalākuśaladharmasaṃcayavigatam | rūpaṃ sarvadharmasaṃcaya- vigatam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sarvadharmasaṃcayavigatam | rūpaṃ sarvadharma- samādhyaparyantatāsamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sarvadharmasamādhyaparyantatāsamam | rūpaṃ vigama:, rūpasvabhāvo rūpatathatā buddhadharmā: | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ vigama:, @237 vijñānasvabhāvo vijñānatathatā buddhadharmā: | rūpaṃ sarvadharmāparyantadharmatā | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ sarvadharmāparyantadharmatā | rūpaṃ śūnyamaparyantadharmatā | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ śūnyamaparyantadharmatā | rūpaṃ cittacaitasikāparyantatā | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ cittacaitasikāparyantatā | rūpaṃ cittacaritotpatti: | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ cittacaritotpatti: | rūpaṃ kuśalamakuśalam, yāvadanupalabdhi: | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ kuśalamakuśalam, yāvadanupalabdhi: | rūpaṃ siṃhanādasamam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānaṃ siṃhanādasamam | rūpamakopyam | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānamakopyam | evaṃ hi subhūte bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitā anugantavyā || yadāyaṃ subhūte bodhisattvo mahāsattva evamenāṃ prajñāpāramitāmanugamiṡyati, vyavacāra- yiṡyati avatariṡyati avabhotsyate cintayiṡyati tulayiṡyati upaparīkṡiṡyate bhāvayiṡyati sarvamāyāśā{1 ##R## ^sādhya^ ##for## ^śāṭhya^.}ṭhyavivarjitairmanasikārai:, sarvamanyanāvivarjitairmanasikārai:, ātmotkarṡaṇavivarjitai- rmanasikārai:, sarvakausīdyavivarjitairmanasikārai:, parapaṃsanāvivarjitairmanasikārai:, ātmasaṃjñā- vivarjitairmanasikārai:, sattvasaṃjñāvivarjitairmanasikārai:, lābhasatkāraślokavivarjitairmanasikārai:, pañcanīvaraṇavivarjitairmanasikārai:, īrṡyāmātsaryavivarjitairmanasikārai:, sarveñjanāvivarjitairmanasi- kārai:, tadā nāsya durlabhā bhaviṡyati sarvaguṇānāṃ paripūri:, buddhakṡetrasyānuttarāṇāṃ ca buddhadharmāṇāṃ paripūririti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāmanugamaparivarto nāmaikonatriṃśattama: || @238 30 sadāpraruditaparivartastriṃśattama: | punaraparaṃ subhūte tatheyaṃ prajñāpāramitā paryeṡṭavyā, yathā sadāpraruditena bodhisattvena mahāsattvena paryeṡitā, ya etarhi bhīṡmagarjitanirghoṡasvarasya tathāgatasyārhata: samyaksaṃbuddha- syāntike brahmacaryaṃ carati | evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-kathaṃ bhagavan sadāpraruditena bodhisattvena mahāsattveneyaṃ prajñāpāramitā paryeṡitā ? evamukte bhagavānāyuṡmantaṃ subhūtimetadavocat-sadāpraruditena subhūte bodhisattvena mahāsattvena pūrvaṃ prajñāpāramitāṃ paryeṡamāṇena kāye'narthikena jīvitanirapekṡeṇa lābhasatkāraślokeṡvaniśritena paryeṡamāṇena paryeṡitā | tena prajñāpāramitāṃ paryeṡamāṇena araṇyagatena antarīkṡānnirghoṡa: śruto'bhūt-gaccha tvaṃ kulaputra pūrvasyāṃ diśi | tata: prajñāpāramitāṃ śroṡyasi | tathā ca gaccha, yathā na kāyaklamathamanasikāramutpādayasi, na styānamiddhamanasikāramutpādayasi, na bhojanamanasikāra- mutpādayasi, na pānīyamanasikāramutpādayasi, na rātrimanasikāramutpādayasi, na divasamanasi- kāramutpādayasi, na śītamanasikāramutpādayasi, noṡṇamanasikāramutpādayasi | mā ca kvaciccittaṃ praṇidhā: adhyātmaṃ vā bahirdhā vā | mā ca kulaputra vāmenālokayan gā:, mā dakṡiṇena, mā pūrveṇa, mā paścimena, mottareṇa, mordhvam, mādha:, mā ca anuvidiśamavalokayan gā: | tathā ca kulaputra gaccha, yathā nātmato na satkāyataścalasi | yathā na rūpataścalasi, yathā na vedanāto na saṃjñāto na saṃskārata:, yathā na vijñānataścalasi | yo hyataścalati, sa vitiṡṭhate | kuto vitiṡṭhate ? buddhadharmebhyo vitiṡṭhate | yo buddhadharmebhyo vitiṡṭhate, sa saṃsāre carati | ya: saṃsāre carati, sa na carati prajñāpāramitāyām | sa prajñāpāramitāṃ nānuprāpnotīti || evamukte sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastaṃ nirghoṡametadavocat-evaṃ vai kariṡyāmi | tatkasya heto: ? ahaṃ hi sarvasattvānāmālokaṃ kartukāmo buddhadharmān samudānetu- kāma iti | evamukte sa nirghoṡa: sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-sādhu sādhu kulaputra sadāprarudita || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: punarapi śabdamaśrauṡīt | evaṃ cāśrauṡīt-śūnyatānimittāpraṇihiteṡu ca tvayā kulaputra sarvadharmeṡvadhimuktimutpādya prajñāpāra- mitā paryeṡṭavyā | nimittaparivarjitena bhāvaparivarjitena sattvadrṡṭiparivarjitena ca tvayā bhavitavyam | pāpamitrāṇi ca tvayā kulaputra parivarjayitavyāni | kalyāṇamitrāṇi ca tvayā sevitavyāni bhaktavyāni paryupāsitavyāni, yāni ca śūnyatānimittāpraṇihitānutpādājātā- niruddhābhāvā: sarvadharmā iti dharmaṃ deśayanti | evaṃ tvaṃ kulaputra pratipadyamāno nacireṇa prajñāpāramitāṃ śroṡyasi pustakagatāṃ vā dharmabhāṇakasye bhikṡo: kāyagatām | yasya ca tvaṃ kulaputra antikātprajñāpāramitāṃ śrṇuyā:, śāstrsaṃjñā tvayā tatrotpādayitavyā | krtajñena ca tvayā bhavitavyaṃ krtavedinā ca-eṡa mama kalyāṇamitraṃ yasyemāṃ prajñāpāramitāmantikācchrṇomi | yāmahaṃ śrṇvan @239 kṡiprameva avinivartanīyo bhaviṡyāmyanuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, āsannaśca bhaviṡyāmi tathāgatā- nāmarhatāṃ samyaksaṃbuddhānām | tathāgatāvirahiteṡu buddhakṡetreṡūpapatsye | akṡaṇāṃśca vivarja- yiṡyāmi | kṡaṇasaṃpadaṃ ca ārāgayiṡyāmīti | imāstvayā kulaputra anuśaṃsā: paritulayamānena dharmabhāṇake bhikṡau śāstrsaṃjñotpādayitavyā | na ca tvayā kulaputra lokāmiṡapratisaṃyuktayā cittasaṃtatyā dharmabhāṇako bhikṡuranubaddhavya: | dharmārthikena ca tvayā dharmagauraveṇa dharmabhāṇako bhikṡuranubaddhavya: | mārakarmāṇi ca tvayā avaboddhavyāni | asti hi kulaputra māra: pāpīyān dharmabhāṇakasya bodhisattvasya mahāsattvasya rūpaśabdagandharasasparśānupasaṃharati sevituṃ bhaktuṃ paryupāsitum | tāṃścāsāvabhibhūya upāyakauśalyena parisevate bhajate paryupāste | tatra ca tvayā kulaputra dharmabhāṇake bhikṡau nāprasādacittamutpādayitavyam | api tvevaṃ cittamutpāda- yitavyam-nāhaṃ tadupāyakauśalyaṃ jāne, yadeṡa upāyakauśalyaṃ prajānāti | eṡa sattvavinayena sattvānāṃ kuśalamūlaparigrahamupādāya enān dharmān pratisevate bhajate paryupāste | na hi kvacidbodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ saṅgo vā ārambaṇaṃ vā saṃvidyate | tatkṡaṇaṃ ca tvayā kulaputra dharmāṇāṃ bhūtanaya: pratyavekṡitavya: | katamaśca kulaputra dharmāṇāṃ bhūtanaya: ? yaduta sarvadharmā asaṃkleśā avyavadānā: | tatkasya heto: ? sarvadharmā hi svabhāvena śūnyā: | sarvadharmā hi ni:sattvā nirjīvā niṡpoṡā niṡpuruṡā niṡpudgalā māyopamā: svapnopamā: pratiśrutkopamā: pratibhāsopamā: | evaṃ tvaṃ kulaputra sarvadharmāṇāṃ bhūtanayaṃ pratyavekṡamāṇo dharmabhāṇakamanubandhan nacireṇa prajñāpāramitāyāṃ niryāsyasi | paramapi tvaṃ kulaputra mārakarma samanvāhare: | sacetkula- putra dharmabhāṇaka: prajñāpāramitārthikaṃ kulaputramavasādayati, na samanvāharati, tatra tvayā kulaputra na prativāṇi: kartavyā | api tu dharmārthikenaiva dharmagauraveṇaiva anirviṇṇamānasena dharmabhāṇako bhikṡuranubaddhavya: || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastasya nirghoṡasyāntikādimāmanuśāsanīṃ pratigrhya yena pūrvā dik tena pratikrāmati sma | aciraprakrāntasya cāsyaitadabhūt-na mayā sa nirghoṡa: pariprṡṭa:-kiyaddūraṃ mayā gantavyamiti | sa tatraiva prthivīpradeśe sthito'bhūt | tatra rudan krandan śocan paridevamāna: evaṃ cintayati sma-asminneva prthivīpradeśe ekaṃ vā rātriṃdivamatināmayiṡyāmi, dve vā, trīṇi vā, catvāri vā, pañca vā, ṡaḍ vā, sapta vā rātriṃdivānyatināmayiṡyāmi | na kāyaklamathamanasikāramutpādayiṡyāmi | na styānamiddhamanasi- kāramutpādayiṡyāmi | na bhojanamanasikāramutpādayiṡyāmi | na pānīyamanasikāramutpāda- yiṡyāmi | na rātrimanasikāramutpādayiṡyāmi | na divasamanasikāramutpādayiṡyāmi | na śītamanasikāramutpādayiṡyāmi | noṡṇamanasikāramutpādayiṡyāmi, yāvanna prajñāpāramitāṃ śroṡyāmīti | tadyathāpi nāma subhūte kaścideva puruṡa: ekaputrake kālagate mahatā du:khadaurmana- syena samanvāgato'bhavat, tasya putraśokena nānya: kaścinmanasikāra: pravartate, api tvekaputraka- manasikāra eva pravartate | evameva subhūte sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasya tasmin @240 samaye nānya: kaścinmanasikāra: pravartate sma, api tu kadā nāmāhaṃ tāṃ prajñāpāramitāṃ śroṡyāmīti || atha khalu subhūte sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasya tathotkaṇṭhitasya tathāgata- vigraha: purata: sthitvā sādhukāramadāt-sādhu sādhu kulaputra, yastvamenāṃ vācaṃ bhāṡase | evaṃ hi kulaputra paurvakairapi tathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhai: pūrvaṃ bodhisattvacaryāṃ caradbhi: prajñāpāramitā paryeṡitā, yathā tvametarhi paryeṡase | tena hi tvaṃ kulaputra etenaiva vīryeṇa etenaivotsāhena etayaivārthikatayā etayaiva cchandikatayā anubadhya pūrvāmeva diśaṃ gaccha | asti kulaputra ita: pañcabhiryojanaśatairgandhavatī nāma nagarī saptaratnamayī, saptabhi: prākārairanuparikṡiptā, saptabhi: parikhābhi: saptabhistālapaṅktibhiranuparikṡiptā, dvādaśa yojanāni āyāmena, dvādaśa yojanāni vistāreṇa, rddhā ca sphītā ca kṡemā ca subhikṡā ca ākīrṇabahujanamanuṡyā ca pañcabhirantarā- paṇavīthiśatairālekhyavicitrasadrśairdarśanīyairnirvi- ddhā asamasamairanutpīḍajanayugyayānasaṃkramaṇasthāna- sthāpitai: sumāpitā | samantata: prākārāśca tasyā nagaryā: saptaratnamayā: | teṡāṃ ca saptaratna- mayānāṃ prākārāṇāṃ jāmbūnadasya suvarṇasya khoḍakaśīrṡāṇi pramāṇavantyupodgatāni | sarvasmiṃśca khoḍakaśīrṡe saptaratnamayo vrkṡo jāto nānāvicitrai ratnamayai: phalai: phalavān | sarvataśca khoḍakavrkṡādratnamayaṃ sūtraṃ dvitīyaṃ khoḍakavrkṡāntaramavasaktam | sarvāvatī ca sā nagarī sauvarṇena kiṅkiṇījālena praticchannā | tasya ca kiṅkiṇījālasya vāteneritasya valgurmanojño rañjanīya: śabdo niścarati | tadyathāpi nāma pañcāṅgikasya tūryasya sametya saṃgītyāṃ kuśalairgandharvai: saṃpravāditasya valgurmanojño rañjanīyo nirghoṡo niścarati, evameva tasya kiṅkiṇījālasya vāteritasya valgurmanojño rañjanīyo nirghoṡo niścarati | tena ca śabdena te sattvā: krīḍanti ramante paricārayanti | samantācca tasyā nagaryā: parikhā vāriparipūrṇā anusārivārivāhinyo vāriṇo nātiśītasya nātyuṡṇasya pūrṇā: | tasmiṃśca vāriṇi nāva: saptānāṃ ratnānāṃ vicitrā darśanīyāsteṡāmeva sattvānāṃ pūrvakarmavipākenābhinirvrttā:, yāsu te sattvā abhiruhya krīḍanti ramante paricārayanti | sarvaṃ ca tadvāri utpalapadmakumudapuṇḍarīkasaṃchāditam, anyaiśca abhi- jātābhijātai: sugandhagandhibhi: puṡpai: saṃchāditam | nāsti sā kācittrisāhasramahāsāhasre lokadhātau puṡpajātiryā tatra nāsti | samantācca tasyā nagaryā: pañcodyānaśatāni | sarvāṇi tāni saptaratnamayāni vicitrāṇi darśanīyāni | ekaikasmiṃścodyāne pañca pañca puṡkariṇīśatāni | krośa: krośa: pramāṇaṃ samantāttatpuṡkariṇīnām | sarvāsu tāsu puṡkariṇīṡu saptaratnamayāni vicitrāṇi darśanīyāni utpalapadmakumudapuṇḍarīkāṇi jātāni, yaistadudakaṃ saṃchāditam | sarvāṇi ca tānyutpalapadmakumudapuṇḍarīkāṇi śakaṭacakrapramāṇapariṇāhāni sugandhāni nīlāni nīlavarṇāni nīlanidarśanāni nīlanirbhāsāni, pītāni pītavarṇāni pūtanidarśanāni pīta- nirbhāsāni, lohitāni lohitavarṇāni lohitanidarśanāni lohitanirbhāsāni, avadātāni avadātavarṇānyavadātanidarśanānyavadātanirbhāsāni | sarvāśca tā: puṡkariṇyo haṃsasārasakāra @241 ṇḍavakrauñcacakravākopanikūjitā: | sarvāṇi ca tānyudyānāni amamānyaparigrahāṇi, teṡāmeva sattvānāṃ pūrvakarmavipākenābhinirvrttāni, yathāpi nāma dīrgharātraṃ prajñāpāramitāyāṃ caritavatāṃ buddhanetrīcitrīkārānugatasugataśrutacittānāṃ sattvānāṃ dīrgharātraṃ gambhīreṡu dharmeṡvadhimuktānām | tatra ca kulaputra gandhavatyāṃ nagaryāṃ madhyeśrṅgāṭakasya dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya grhaṃ yojanaṃ samantāt | saptānāṃ ratnānāṃ citraṃ darśanīyam | saptabhi: prākārai: saptabhistālapaṅktibhiranu- parikṡiptam | tasmiṃśca grhe catvāryudyānāni grhaparibhogopabhogaparibhogāya | nityapramuditaṃ ca nāmodyānam | aśokaṃ ca nāma śokavigataṃ ca nāma puṡpacitraṃ ca nāmodyānam | ekaikasmiṃśco- dyāne'ṡṭāvaṡṭau puṡkariṇyo yaduta bhadrā ca nāma, bhadrottamā ca nāma, nandā ca nāma, nandottamā ca nāma, kṡamā ca nāma, kṡamottamā ca nāma, niyatā ca nāma, avivāhā ca nāma | tāsāṃ ca khalu puṡkariṇīnāmekaṃ pārśvaṃ sauvarṇamayaṃ dvitīyaṃ pārśvaṃ rūpyamayaṃ trtīyaṃ pārśvaṃ vaidūryamayaṃ caturthaṃ pārśvaṃ sphaṭikamayam | adhobhūmi: karketanamayī, suvarṇavālukāstīrṇā | ekaikasyāṃ ca puṡkariṇyāmaṡṭāvaṡṭau sopānāni nānāvicitrai ratnamayai: sopānaphalakai: pratimaṇḍitāni | sarvasmiṃśca sopānaphalakavivarāntare jāmbūnadasya suvarṇasya kadalīvrkṡo jāta: | sarvāśca tā: puṡkariṇyo nānotpalapadmakumudapuṇḍarīkasaṃchāditasalilā haṃsasārasakāraṇḍavakrauñcacakra- vākopakūjitā: | samantācca tāsāṃ puṡkariṇīnāṃ nānā{1 ##W## nānāvicitrā:.}citrā: puṡpavrkṡā jātā: | teṡāṃ puṡpavrkṡāṇāṃ vāteneritāni puṡpāṇi puṡkariṇīṡu patanti | sarvāsu ca tāsu puṡkariṇīṡu candanagandhikaṃ vāri, varṇopetaṃ rasopetaṃ sparśopetam | tatra ca dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: saparivāro'ṡṭaṡaṡṭayā sttrīsahasrai: sārdhaṃ pañcabhi: kāmaguṇai: samarpita: samanvaṅgībhūta: krīḍati ramate paricārayati | ye'pi tatra nagare anye sattvā vāstavyā:, striyaśca puruṡāśca, te'pi sarve nityapramuditā udyāneṡu puṡkariṇīṡu ca pañcabhi: kāmaguṇai: samarpitā: samanvaṅgībhūtā: krīḍanti ramante paricārayanti | sa khalu punardharmodgato bodhisattvo mahāsattva: sārdhaṃ parivāreṇa tāvatkālaṃ krīḍati ramate paricārayati, tatastrikālaṃ prajñāpāramitāṃ deśayati | ye'pi te sattvāstatra gandhavatyāṃ nagaryāṃ vāstavyā: te'pi madhyenagaraśrṅgāṭakasya dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya āsanaṃ prajñapayanti, suvarṇapādakaṃ vā rūpya{2 ##W om.## rūpyapādakaṃ....sphaṭikapādakaṃ vā.}pādakaṃ vā vaidūryapādakaṃ vā sphaṭikapādakaṃ vā, tūlikāstīrṇaṃ vā, goṇikāstīrṇaṃ vā, upari garbholikaṃ vā, kāśikavastrapratyāstaraṇaṃ vā ardhakrośamuccaistvena | upariṡṭāccāntarīkṡe cailavitānaṃ muktāvicitritaṃ samaṃ sahitā niratā: kimayaṃ saṃsthita iti susaṃsthitavicitra- vipākatayā dhārayanti | samantācca taṃ prthivīpradeśaṃ pañcavarṇikai: kusubhairabhyavakiranti saṃpravi- kiranti | nānāgandhadhūpadhūpitaṃ ca taṃ prthivīpradeśaṃ kurvanti, yathāpīdaṃ dharmāśayaviśuddhyā tasya dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya dharmagauraveṇa ca | tatra dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo niṡaṇṇa: prajñāpāramitāṃ deśayati | evaṃrūpeṇa kulaputra dharmagauraveṇa dharmāṇāṃ saṃniśrayatayā @242 śraddheyaśraddadhānatayā śraddhotpādanena te sattvā dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasyāntikā- tprajñāpāramitāṃ śrṇvanti | tatra ca bahūni prāṇiśatāni bahūni prāṇisahasrāṇi bahūni prāṇiśatasahasrāṇi saṃnipatitāni devamanuṡyāṇāṃ śrṇvanti | tato'nye keciduddiśanti, kecitsvādhyāyanti, kecillikhanti, kecidyoniśomanasikāreṇānugacchanti | sarve ca te sattvā avinipātadharmāṇo'vinivartanīyā anuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | tasya tvaṃ kulaputra dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasyāntikaṃ gaccha | tata: śroṡyasi prajñāpāramitām | sa hi tava kulaputra dīrgharātraṃ kalyāṇamitraṃ saṃdarśaka: samādāpaka: samuttejaka: saṃpraharṡako'nuttarāyā: samyaksaṃ bodhe: | tenāpi kulaputra pūrvamevaṃ prajñāpāramitā paryeṡitā, yathā tvametarhi paryeṡase | gaccha tvaṃ kulaputra rātriṃdivamadhiṡṭhitamanasikāramutpādayamāno nacireṇa prajñāpāramitāṃ śroṡyasi || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: idaṃ śrutvā tuṡṭa udagra āttamanaska: pramudita: prītisaumanasyajāto'bhūt | tadyathāpi nāma puruṡa: saviṡeṇa śalyena viddho nānyaṃ manasikāramutpādayati, api tu kadā nāmāhaṃ śalyahartāraṃ vaidyaṃ lapsye yo mamedaṃ śalyamuddhari- ṡyati, yo māmito du:khānmocayiṡyatīti | evameva sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva- stasmin samaye nānyaṃ kaṃciddharmaṃ manasi karoti, api tu kadā nāmāhaṃ taṃ kulaputraṃ drakṡyāmi yo māṃ prajñāpāramitāṃ śrāvayiṡyati, yanmama dharmaṃ śrutvā upalambhamanasikārā: prahāsyanta iti || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastasminneva prthivīpradeśe sthita: tasya dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāṃ deśayata: śrṇoti sma | śrṇvaṃśca sarvadharme- ṡvaniśritasaṃjñāmutpādayati sma | tasyānekāni samādhimukhānyāmukhībhūtānyabhūvan | tadyathā- sarvadharmasvabhāvavyavalokano nāma samādhi: | sarvadharmasvabhāvānupalabdhirnāma samādhi: | sarvadharma- svabhāvajñānanirgamo nāma samādhi: | sarvadharmanirnānātvo nāma samādhi: | sarvadharmanirvikāradarśī nāma samādhi: | sarvadharmāvabhāsakaro nāma samādhi: | sarvadharmatamopagato nāma samādhi: | sarvadharma- jñānavidhvaṃsano nāma samādhi: | sarvadharmavidhūnano nāma samādhi: | sarvadharmānupalabdhirnāma samādhi: | kusumābhikīrṇo nāma samādhi: | sarvadharmātmabhāvābhinirhāro nāma samādhi: | māyāvivarjito nāma samādhi: | ādarśamaṇḍalapratibhāsanirhāro nāma samādhi: | sarvasattvarutanirhāro nāma samādhi: | rajopagato nāma samādhi: | sarvasattvābhipramodano nāma samādhi: | sarvasattvarutakauśalyānugato nāma samādhi: | nānārutapadavyañjanābhinirhāro nāma samādhi: | astambhito nāma samādhi: | prakrtyavyavahāro nāma samādhi: | anāvaraṇavimokṡaprāpto nāma samādhi: | rājopagato nāma samādhi: | nāmaniruktipadavyañjano nāma samādhi: | sarvadharmavipaśyano nāma samādhi: | sarva- dharmaviṡayāpagato nāma samādhi: | sarvadharmānāvaraṇakoṭirnāma samādhi: | gaganakalpo nāma samādhi: | vajropamo nāma samādhi: | āsannarūparājo nāma samādhi: | asapatnarājo nāma samādhi: | jayalabdho nāma samādhi: | avivartyacakṡurnāma samādhi: | dharmadhātuniyato nāma samādhi: | dharmadhātunirgato nāma samādhi: | āśvāsadātā nāma samādhi: | siṃhābhigarjito @243 nāma samādhi: | sarvasattvābhibhavano nāma samādhi: | vigatarajo nāma samādhi: | asaṃkliṡṭo nāma samādhi: | padmavyūho nāma samādhi: | kāṅkṡocchedano nāma samādhi: | sarvasārānugato nāma samādhi: | sarvadharmābhyudgato nāma samādhi: | abhijñābalavaiśāradyaprāpto nāma samādhi: | sarvadharmanirvedhako nāma samādhi: | sarvadharmavibhavamudrā nāma samādhi: | sarvadharmavibhavasamudro nāma samādhi: | sarvadharmanirviśeṡadarśī nāma samādhi: | sarvadrṡṭikrtagahanavivarjito nāma samādhi: | tamopagato nāma samādhi: | sarvadharmanimittāpagato nāma samādhi: | sarvasaṅgavimukto nāma samādhi: | sarvakausīdyāpagato nāma samādhi: | gambhīradharmaprabhākaro nāma samādhi: | merukalpo nāma samādhi: | asaṃhāryo nāma samādhi: | māramaṇḍalavidhvaṃsanakaro nāma samādhi: | trailokyānabhiniviṡṭo nāma samādhi: | raśminirhāro nāma samādhi: | tathāgatadarśano nāma samādhi: | sarvatathāgatadarśī nāma samādhi: | sa eṡu samādhiṡu sthita: san daśadiśi loke buddhān bhagavata: paśyati sma aprameyānasaṃkhyeyān imāmeva prajñāpāramitāṃ prakāśayato bodhisattvebhyo mahāsattvebhya: | te ca tathāgatā: sādhukāraṃ dadati sma, svāsanaṃ cāsya kurvanti sma | evaṃ cāvocan-asmābhirapi kulaputra pūrvaṃ bodhisattvacaryāṃ caradbhirevameva prajñāpāramitā parigaveṡitā | parigaveṡamāṇaiśca ete eva samādhaya: pratilabdhā:, ye tvayaitarhi pratilabdhā: | enāṃśca samādhīn pratilabhya gatiṃgatā: saṃvrttā:, prajñāpāramitāyāmavini- vartanīyeṡu buddhadharmeṡu pratiṡṭhitā: | te vayameteṡāmeva samādhīnāṃ prakrtiṃ svabhāvaṃ vyavalokayantastaṃ dharmaṃ na samanupaśyāmo ya: samāpadyate vā vyuttiṡṭhate vā, yo bodhāya caret, yo vā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeta | iyaṃ sā kulaputra prajñāpāramitā, yā na kenaciddharmeṇa manyamānatā | amanyamānatāsthitairasmābhiriyamevaṃrūpā kāyasya suvarṇavarṇatā pratilabdhā | dvātriṃśacca mahāpuruṡalakṡaṇāni | aśītiścānuvyañjanāni | vyāmaprabhatā ca | acintyaṃ ca anuttaraṃ buddhajñānaṃ buddhaprajñā, anuttaraśca buddhasamādhi:, sarvabuddhadharmaguṇapāramitā ca anuprāptā yasyā guṇapāramitāyā na śakyaṃ tathāgataireva tāvatpramāṇaṃ grahītuṃ paryanto vā nidarśayitum, kiṃ puna: śrāvakapratyekabuddhai: ? tasmāttarhi kulaputra eteṡveva tvayā dharmeṡu gauravamutpādayitavyaṃ bhūyasyā mātrayā arthikatayā chandikatayā ca | arthikasya hi kulaputra chandikasya ca na durlabhā bhavatyanuttarā samyaksaṃbodhi: | kalyāṇamitreṡu ca tvayā kulaputra tīvraṃ gauravamutpāda- yitavyam, prema ca karaṇīyam, prasādaśca karaṇīya: | kalyāṇamitraparigrhītā hi bodhisattvā mahāsattvā: kṡiprameva anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyante || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastāṃstathāgatānetadavocat-ko'smākaṃ kalyāṇamitramiti ? ta enametadavocan-dīrgharātraṃ tvaṃ kulaputra dharmodgatena bodhisattvena mahā- sattvena anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau paripācita: parigrhītaśca | prajñāpāramitāyāmupāyakauśalye buddhadharmeṡu ca śikṡāpita: | sa tava kulaputra parigrāhaka: kalyāṇamitraṃ ca | tattvayā krtajña- tayā krtaveditayā ca satkrtya tatkrtaṃ dhārayitavyam | sacettvaṃ kulaputra dharmodgataṃ bodhisattvaṃ @244 mahāsattvamekaṃ vā kalpaṃ dvau vā kalpau trīn vā kalpān kalpaśataṃ vā kalpasahasraṃ vā kalpaśatasahasraṃ vā tato vā uttare cailoṇḍukamiva śirasā parikarṡe:, sarvasatvasukhopasthānaṃ cāsyopasthāpaye:, yāvantastrisāhasramahāsāhasre lokadhātau rūpaśabdagandharasasparśā:, tāna sarvānupanāmaye: | evamapi tvayā kulaputra tasya kulaputrasya naiva krtasya pratikrtaṃ bhavet | tatkasya heto: ? tasya hi kulaputra kulaputrasya anubhāvena tavaiṡāmevaṃrūpāṇāṃ samādhīnāṃ pratilambha: saṃvrtta: | prajñāpāramitopāyakauśalyaśravaśca prajñāpāramitāpratilambhaśca saṃvrtta: || atha khalu te tathāgatā: sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ samāśvāsya antarhitā abhūvan | sa ca kulaputrastebhya: samādhibhyo vyudasthāt | vyutthitasya cāsya etadabhūt- kutaste tathāgatā:, kva vā te tathāgatā iti | sa tāṃstathāgatānapaśyan mahatīmutkaṇṭhā paritasanaṃ cāpanna: | tasyaitadabhūt-āryo dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo dhāraṇīpratilabdha: pañcābhijña: pūrvajinakrtādhikāra: mama saṃparigrāhaka: kalyāṇamitraṃ ca | dīrgharātraṃ ca mama tenārtha: krta: | yannvahametamarthaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamabhigamyopasaṃkramya pariprccheyam- kutaste tathāgatā āgatā:, kva vā te tathāgatā gatā iti || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo dharmodgate bodhisattve mahāsattve prema ca prasādaṃ ca citrīkāraṃ ca gauravaṃ ca upasthāpayati | upasthāpya evaṃ prācintayat-kiya- drūpayā nu khalvahaṃ satkriyayā taṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamupasaṃkrāmeyam ? daridraścāsmi | na ca me kiṃcittathārūpaṃ vastraṃ vā ratnaṃ vā suvarṇaṃ vā maṇayo vā muktā vā vaidūryaṃ vā śaṅkha- śilā vā pravālaṃ vā rajataṃ vā puṡpaṃ vā dhūpo vā gandho vā mālyaṃ vā vilepanaṃ vā cūrṇaṃ vā cīvaraṃ vā chatraṃ vā dhvajaṃ vā ghaṇṭā vā patākā vā saṃvidyate | kenāhaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkuryāṃ gurukuryām ? na ca mamaitatpratirūpaṃ bhavet, yadahamevameva dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamupasaṃkrāmeyam | daridraścāsmi | na ca me prītirvā prāmodyaṃ votpadyate || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva evaṃrūpairguṇairgauravamanasikārairgacchana anupūrveṇa anyataraṃ nagaramanuprāpto'bhūt | tatra tasyāntarāpaṇamadhyagatasya etadabhūt-yannvaha- mimamātmabhāvaṃ vikrīya tena mūlyena dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya satkāraṃ kuryām | dīrgharātraṃ hi mamātmabhāvasahasrāṇi bhagnāni kṡīṇāni niruddhāni vikrītāni | puna: puna- raparimāṇe saṃsāre aparimāṇāni ca nirayadu:khāni mayā kāmaheto: kāmanidānamanubhūtāni | na punarevaṃrūpāṇāṃ dharmāṇāṃ krtaśa evaṃrūpāṇāṃ vā sattvānāṃ satkārāyeti | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo'ntarāpaṇamadhyagata: śabdamanuśrāvayāmāsa, ghoṡamudīrayati sma-ka: puruṡeṇārthika:, ka: puruṡeṇārthika:, ka: puruṡaṃ kretumicchatīti || atha khalu mārasya pāpīyasa etadabhūt-ayaṃ sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo dharmakāmatayā yadyātmānaṃ vikrīya dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya satkāraṃ kariṡyati, @245 prajñāpāramitāmupāyakauśalyaṃ ca pariprakṡyati-kathaṃ bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāyāṃ caran kṡipramanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariniṡpatsyate iti, tadā śrutasāgaratāṃ cānuprāpsyati, adhrṡyaśca bhaviṡyati māreṇa vā mārakāyikābhirvā devatābhi:, sarvaguṇapāramitāṃ cānuprāpsyati | tatra ca bahūnāṃ sattvānāmarthaṃ kariṡyati | tāṃśca mama viṡayādatikrāmayiṡyati anyāṃśca anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya | yannvahamasyāntarāyaṃ kuryāmiti || atha khalu māra: pāpīyāṃstān brāhmaṇagrhapatikāṃstathā pratyutthāpayāmāsa, yathā te taṃ ghoṡaṃ nāśrauṡu: sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasya-ka: puruṡeṇārthika:, ka: puruṡeṇā- rthika:, ka: puruṡaṃ kretumicchatīti | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo yadā ātmana: krāyakaṃ na labhate, tadā ekāntaṃ gatvā prārodit, aśrūṇi prāvartayat | evaṃ cāvo- cat-aho batāsmākaṃ durlabdhā lābhā:, ye vayamātmabhāvasyāpi krāyakaṃ na labhāmahe-yadvaya- mātmabhāvaṃ vikrīya dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkuryāmeti || atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhūt-yannvahaṃ sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ tulayeyam-kiṃ nvayaṃ sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo'dhyāśayapratipanna ātmabhāvaparityāgaṃ prati dharmakāmatayā, uta neti | atha khalu śakro devānāmindro māṇavakaveṡamabhinirmāya yena sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva:, tenopasaṃkrāmati sma | upasaṃkramya sadāpraruditaṃ bodhi- sattvaṃ mahāsattvametadavocat-kiṃ tvaṃ kulaputra dīnadīnamanā utkaṇṭhitamānaso'śrūṇi pravartaya- māna: sthita: ? sadāpraruditastamevamāha-ahaṃ māṇavaka ātmānaṃ vikretukāma: | asya cātma- bhāvasya krāyakaṃ na labhe | taṃ māṇavakarūpī śakra āha-kasya punastvaṃ kulaputra arthāya ātmānaṃ vikretukāma: ? sadāpraruditastamāha-ahaṃ māṇavaka dharmakāmatayā imamātmānaṃ vikrīya dharmapūjāṃ kartukāma:, āryaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkartukāma: | so'hamasyātmabhāvasya krāyakaṃ na labhe | tasya me etadabhūt-aho batāhamatyalpapuṇya:, yo'hamasyātmabhāvasyāpi krāyakaṃ na labhe, yena taṃ vikrīya prajñāpāramitāyā: pūjāṃ kuryām, āryaṃ ca dharmodgataṃ bodhi- sattvaṃ mahāsattvaṃ satkuryāmiti | atha khalu māṇavaka: sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametada- vocat-na khalu mama kulaputra puruṡeṇa krtyam | api tu khalu puna: piturbhe yajño yaṡṭavya: | tatra me puruṡasya hrdayena krtyam, lohitena ca asthimajjayā ca | taddāsyasi tvaṃ krayeṇa ? atha khalu sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasyaitadabhūt-lābhā me paramasulabdhā:, pariniṡpannaṃ cātmabhāvaṃ jāne prajñāpāramitopāyakauśalye buddhadharmeṡu ca, yanmayāyaṃ māṇavaka: krāyako labdha: hrdayasya rudhirasya ca asthimajjāyāśceti | sa hrṡṭacitta: kalyacitta: pramuditacittastaṃ māṇavakametadavocat-dāsyāmi māṇavaka yena yenaiva te ita ātmabhāvādartha: | sa tametada- vocat-kiṃ te kulaputra mūlyaṃ dadāmi ? sa tametadavocat-yatte māṇavaka parityaktam, taddehīti | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastīkṡṇaṃ śastraṃ grhītvā dakṡiṇaṃ bāhuṃ vidbhvā lohitaṃ ni:srāvayati sma | dakṡiṇaṃ coruṃ vidbhvā nirmāsaṃ krtvā asthi bhettuṃ kuḍyamūla- @246 mupasaṃkrāmati sma | atha khalu anyatarā śreṡṭhidārikā upariṡṭātprāsādatalagatābhūt | sā adrākṡītsadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ bāhuṃ viddhvā rudhiraṃ ni:srāvya ūruṃ nirmāsaṃ krtvā asthi bhettuṃ kuḍyamūlamupasaṃkrāntam | tasyā etadabhūt-kiṃ nu khalvayaṃ kulaputra ātmanaivātmana: īdrśīṃ kāraṇāṃ kārayati ? yannvahamenaṃ kulaputramupasaṃkramya pariprccheyam | atha khalu sā śreṡṭhidārikā yena sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastenopasaṃkrāntā | upasaṃkramya sadāpraru- ditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-kiṃ nu khalu tvaṃ kulaputra evaṃrūpāmātmana: prāṇahāriṇīṃ kāraṇāṃ kārayasi ? kiṃ cānena rudhireṇa kariṡyasi tvamasthimajjābhyāṃ ca ? sadāprarudita āha-asya dārike māṇavakasyāntike idaṃ vikrīya prajñāpāramitāṃ pūjayiṡyāmi, āryaṃ ca dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkariṡyāmi || atha khalu sā śreṡṭhidārikā sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvatadavocat-kā punaste kulaputra tato guṇajātirniṡpatsyate guṇaviśeṡo vā, yattvamātmano hrdayaṃ rudhiraṃ cāsthimajjānaṃ ca vikrīya taṃ kulaputraṃ satkartukāma: ? sa tāṃ dārikāmetadavocat-sa dārike kulaputro'smākaṃ prajñāpāramitāmupāyakauśalyaṃ copadekṡyati | tatra ca vayaṃ śikṡiṡyāmahe | tatra vayaṃ śikṡamāṇā: sarvasattvānāṃ pratiśaraṇaṃ bhaviṡyāma: | anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya suvarṇavarṇaṃ ca kāyaṃ pratilapsyāmahe | dvātriṃśacca mahāpuruṡalakṡaṇāni aśītiṃ cānuvyañjanāni vyāmaprabhatāṃ ca anantaraśmitāṃ ca mahāmaitrīṃ ca mahākaruṇāṃ ca mahāmuditāṃ ca mahopekṡāṃ ca | catvāri vaiśāradyāni pratilapsyāmahe, catasraśca pratisaṃvida: pratilapsyāmahe, aṡṭādaśa ca āveṇika- buddhadharmān pratilapsyāmahe, pañca ca abhijñā:, acintyāṃ ca śīlaviśuddhim, acintyāṃ ca samādhiviśuddhim, acintyāṃ ca prajñāviśuddhim, daśa ca tathāgatabalāni pratilapsyāmahe | anuttaraṃ ca buddhajñānamabhisaṃbhotsyāmahe | anuttaraṃ ca dharmaratnaṃ pratilapsyāmahe, yena ca sarvasattvānāṃ saṃvibhāgaṃ kariṡyāma iti || atha khalu sā śreṡṭhidārikā sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-āścaryaṃ kulaputra yāvadudārā: praṇītāścāmī tvayā dharmā: parikīrtitā: | ekaikasyāpi tāvatkulaputra evaṃrūpasya dharmasyārthāya gaṅgānadīvālukopamānapi kalpānātmabhāvā: parityaktavyā bhaveyu:, prāgeva bahūnāmarthāya eka: | tathodārā: praṇītāścāmī tvayā dharmā: parikīrtitā:, yathā mamāpyete rocante kṡamante ca | api nu khalu puna: kulaputra yena yenaivārthena te krtyam, tattatte dāsyāmi suvarṇaṃ vā maṇīn vā muktāṃ vā rajataṃ vā vaidūryaṃ vā musāragalvaṃ vā lohitārkaṃ vā sphāṭikaṃ vā puṡpaṃ vā dhūpaṃ vā gandhaṃ vā mālyaṃ vā vilepanaṃ vā cūrṇaṃ vā vastraṃ vā chatraṃ vā dhvajaṃ vā ghaṇṭāṃ vā patākāṃ vā dīpaṃ vā | tena tvaṃ taṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkariṡyasi | mā ca ātmana imāmevaṃrūpāṃ kāraṇāṃ kārṡī: | vayamapi tvayaiva sārdhaṃ gamiṡyāma:, yenāryo dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: | vayamapi tvayaiva sārdhaṃ kuśalamūlānyavaropayiṡyāma:, yaduta eṡāmevaṃrūpāṇāṃ dharmāṇāṃ pratilambhāyeti || @247 atha khalu śakro devānāmindro māṇavakaveṡamantardhāpayitvā svakenātmabhāvena sadāpraru- ditasya bodhisattvasya mahāsattvasya purato'sthāt, idaṃ cāvocat-sādhu sādhu kulaputra, yasya te iyamevaṃrūpā drḍhasamādānatā | evaṃrūpayā ca dharmārthikatayā pūrvakairapi tathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhai: pūrvaṃ bodhisattvacaryāṃ caradbhi: prajñāpāramitāmupāyakauśalyaṃ ca pariprcchadbhiranuttarā ca samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddhā, dharmaratnaṃ ca pratilabdham | tanna mama kulaputra hrdayena kāryam, na rudhireṇa, nāsthimajjābhyām, api tu khalu punarahaṃ tvāmeva mīmāṃsitukāma ihāgata: | vrṇīṡva kulaputra varam | kiyadrūpaṃ te varaṃ dāsyāmīti ? sa tamāha-anuttarān me śakra buddhadharmān dehīti | devendra āha-na mamātra kulaputra viṡaye viṡayitā | buddhānāṃ punarbhagavatāmatra viṡaye viṡayitā | anyaṃ varaṃ vrṇīṡveti | sadāprarudita āha-alpotsukastvaṃ devendra bhava atra sthāne mamātmabhāvaparipūrimupādāya | svayamevāhamatra devendra satyādhiṡṭhānaṃ kariṡyāmi | yenāhaṃ satyena avinivartanīyo'nuttarāyā: samyaksaṃbodhervyākrtastathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhai:, jñātaścāsmyaśāṭhyenādhyāśayena, tena devendra satyena satyavacanena mama yathā- paurāṇo'yamātmabhāvo bhavatu | atha khalu tatkṡaṇaṃ tallavaṃ tanmuhūrtaṃ sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasya buddhānubhāvena āśayapariśuddhyā ca yathāpaurāṇo'sya kāya: saṃsthito'bhūt, arogo nirupadravaśca | atha khalu śakro devānāmindro māraśca pāpīyān niṡpratibhāna: sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasyottare pratibhānamapratipadyamānastatraivāntarhito'bhūt || atha khalu sā śreṡṭhidārikā sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-ehi tvaṃ kulaputra | yenāsmākaṃ niveśanam, tenopasaṃkrāma | ahaṃ te mātāpitr#ṇāmantikāttaddhanaṃ dāpayiṡyāmi, yena tvaṃ tāṃ prajñāpāramitāṃ pūjayiṡyasi, taṃ cāryaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkariṡyasi, yaduta dharmakāmatayā | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: sārdhaṃ tayā śreṡṭhadārikayā yenāsyā: svakaṃ niveśanaṃ tenopasaṃkrāmati sma | upasaṃkramya dvāramūle'sthāt || atha khalu sā śreṡṭhidārikā svakaṃ niveśanaṃ praviśya svāṃ mātaraṃ pitaraṃ caitadavocat- amba tāta dadbhvaṃ prabhūtaṃ hiraṇyaṃ suvarṇaṃ ratnāni maṇīn vastrāṇi puṡpadhūpagandhamālyavilepana- cūrṇacīvaracchatradhvajaghaṇṭāpatākā: | nānāvidhāśca divyā vādyaprakrtīrutsrjata, māmapi sārdha- mebhi:pañcabhirdārikāśatairyā mamopasthāyikā yuṡmabhireva dattā: | gamiṡyāmyahamapi sadāpraruditena bodhisattvena mahāsattvena sārdhaṃ dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasyāntikaṃ tasya pūjārthaṃ ca | so'smākaṃ dharmaṃ deśayiṡyati | tena vayaṃ buddhadharmān pratilapsyāmahe | atha khalu tau tasyā dārikāyā mātāpitarau tāṃ dārikāmetadavocatām-ka: punareṡa dārike sadāprarudito nāma bodhisattvo mahāsattva:, kva vā sa etarhi tiṡṭhati ? dārikā āha-eṡa kulaputro'smākameva niveśanadvāramūle'vasthita: | eṡa ca kulaputro'dhyāśayena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbodbhuṃ saṃprasthita:, yaduta sarvasattvānaparimāṇata: saṃsāradu:khānmocayitukāma:, sarvadharmakāmatayātmānaṃ @248 vikrīya prajñāpāramitāṃ pūjayitukāma:, āryaṃ ca dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkartukāma: | tasya cātmabhāvasya kaṃcitkrāyakaṃ na labhate | alabhamāna: san du:khito durmanā: pradhyāyan dīnamanā aśrūṇi pravartayamāna: sthita: | sa śakreṇa devānāmindreṇa māṇavakarūpamabhi- nirmāyokta:-kiṃ tvaṃ kulaputra du:khī durmanā: pradhyāyan dīnamānaso'śrūṇi pravartayamāna: sthita iti ? sa tamāha-ātmānaṃ vikretukāmo'ham | tasya ca krāyakaṃ na labhe | māṇavakarūpī śakrastamāha-kasya punastvaṃ kulaputra arthāyātmānaṃ vikretukāma: ? sadāpraruditenokta:-prajñā- pāramitāṃ pūjayiṡyāmi, āryaṃ ca dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkariṡyāmi yaduta dharma- kāmatayā | tatra pratibaddhāśca me buddhadharmā iti | māṇavakarūpī śakrastamāha-na mama kulaputra tvayārtha: | api tu khalu puna: piturme yajño bhaviṡyati | tatra me puruṡasya hrdayena rudhireṇa asthimajjābhyāṃ ca krtyamiti | tata eṡa kulaputro'viṡaṇṇamānasa āha-dāsyāmīti | sa tīkṡṇaṃ śastraṃ grhītvā ātmano bāhuṃ viddhvā lohitaṃ ni:srāvya ūruṃ ca nirmāsaṃ krtvā asthi bhettuṃ kuḍyamūlamupasaṃkrānta: ekānte sthitvā asthi bhittvā majjānaṃ ca dāsyāmīti | ahaṃ cainaṃ kulaputramupariṡṭātprāsādatalagatā kṡaradrudhiramadrākṡam | tasyā mamaitadabhūt-kiṃ nu khalvayaṃ puruṡa ātmanaivātmana evaṃrūpāṃ kāraṇāṃ kārayatīti ? tamenamahamupasaṃkramyaivamavocam-kimarthaṃ tvayā kulaputra ātmanaivātmana evaṃ kṡaradrudhiraṃ śarīraṃ vikrtaṃ krtam ? tata eṡa māmevamāha- asya dārike māṇavakasya lohitaṃ hrdayamasthi majjānaṃ ca dāsyāmīti | tatkasya heto: ? na mamānyatkiṃciddhanaṃ saṃvidyate | daridro'smīti | tamenamahamevamavocam-kiṃ punastvaṃ tena dhanena kariṡyasīti ? sa eṡa māmetadavocat-prajñāpāramitāṃ pūjayiṡyāmi, taṃ cāryaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkariṡyāmi yaduta dharmakāmatayeti | tamenamahamevamavocam-kā punaste kulaputra tato guṇajātirbhaviṡyati guṇaviśeṡo veti ? tata: so'cintyān me buddhaguṇān varṇayati saṃprakāśayati, aprameyāṃśca buddhadharmān-eṡāmevaṃvūpāṇāṃ buddhadharmāṇāṃ me tata āgamo bhaviṡyatīti | tasya me mahattaraṃ prītiprāmodyamutpannaṃ tānacintyān buddhaguṇān śrutvā | evaṃ ca me'bhūt-āścaryaṃ yāvadduṡkarakārakaścāyaṃ kulaputro'tīva dharmakāmaśca, yo'yamevaṃrūpamātmana: śarīrasya pīḍāsthānamutsahate | ayaṃ hi nāma kulaputro dharmakāmatayā ātmānaṃ parityajati | kasmādasmābhirdharmo na pūjayitavya: ? evaṃrūpeṡu ca sthāneṡu praṇidhānaṃ na kartavyaṃ syāt, yeṡāmasmākaṃ prabhūtā vipulāśca bhogā: saṃvidyante iti | sāhamenaṃ kulaputrametadavocam-mā mā tvaṃ kulaputra imāmevaṃrūpāmātmana: prāṇahāriṇīṃ kāraṇāṃ kārṡī: | ahaṃ te prabhūtaprabhūtaṃ dhanamanu- pradāpayiṡyāmi yena tavārtha: | tena tvaṃ tamāryaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkariṡyasi gurukariṡyasi | ahamapi tvayaiva sārdhaṃ yena dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: tenopasaṃkrami- ṡyāmi | ahamapi tasya kulaputrasya pūjāṃ kariṡyāmi | vayamapyevaṃrūpān dharmānniṡpādayiṡyāmo yaduta anuttarān buddhadharmān ye tvayā parikīrtitā iti | tanmāmamba tāta anujānīta | prabhūtaprabhūtaṃ ca me dhanaskandhaṃ dadbhvam, yenāhametenaiva kulaputreṇa sārdhaṃ gatvā āryaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ pūjayiṡyāmi || @249 atha khalu tau tasyā dārikāyā mātāpitarau tāṃ dārikāmetadavocatām-āścaryaṃ yāvadduṡkaraṃ ca tvametasya kulaputrasya sthānamācakṡe | ekāṃśenaiva te dharmā acintyā:, sarvaloka- viśiṡṭā: sarvasattvasukhāvahāśca, yeṡāmeṡa krtaśa: kulaputro duṡkaraṃ sthānamevamutsahate | anujānīva āvāṃ tvāṃ dārike | āvayorapyavakāśaṃ kuru, yadāvāmapi gacchāvastvayaiva sārdhaṃ taṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ draṡṭuṃ vandituṃ paryupāsituṃ pūjayituṃ ca || atha khalu sā śreṡṭhidārikā dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya pūjārthaṃ satkārārthaṃ ca prasthitāṃ svāṃ mātaraṃ pitaraṃ ca viditvā etadavocat amba tāta evaṃ kuruta, yathā vadata | nāhaṃ kasyacitkuśalapakṡasyāntarāyaṃ karomi | ityuktvā evaṃ sā śreṡṭhidārikā dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya pūjārthaṃ satkārārthaṃ ca prasthitā babhūva || atha khalu sā śreṡṭhidārikā pañca rathaśatānyalaṃkārayāmāsa | tāni ca pañca dārikā- śatānyalaṃkārayāmāsa | alaṃkrtya nānāvarṇāni vicitrāṇi puṡpāṇi grhītvā nānāraṅgāṇi vastrāṇi puṡpadhūpagandhamā- lyavilepanacūrṇacīvaracchatradhvajagha- ṇṭāpatākāśca grhītvā nānāratnāni ca vicitrāṇi nānāratnamayāni ca vicitrāṇi puṡpāṇi grhītvā prabhūtaprabhūtaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ svādanīyaṃ ca grhītvā ekaṃ rathaṃ sadāpraruditena bodhisattvena mahāsattvena sārdhamabhiruhya tai: pañcabhī rathaśatai: pañcadārikāśatābhirūḍhai: parivrtā puraskrtā mahatā ca parivāreṇa mātāpitrpūrvaṃgamā yena pūrvā dik tena prakrāntā | anupūrveṇa ca gacchan sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo'drākṡīddūrādeva tāṃ gandhavatīṃ nagarīṃ saptānāṃ ratnānāṃ citrāṃ darśanīyāṃ saptabhi: prākārai: saptaratnamayairanuparikṡiptāṃ saptabhistoraṇai: saptabhi: parikhābhi: saptabhistālapaṅktibhiranu- parikṡiptāṃ dvādaśa yojanāni vistāreṇa dvādaśa yojanānyāyāmena rddhāṃ sphītāṃ ca kṡemāṃ ca subhikṡāṃ ca ākīrṇabahujanamanuṡyāṃ ca pañcabhirantarāpaṇavīthīśatairālekhyavicitracitrasa- drśai- rdarśanīyairnirviddhāṃ masamairanutpīḍajanayugyayānasaṃkramaṇasthānasthāpitai: sumāpitāṃ ca | madhye ca nagaraśrṅgāṭakasya adrākṡīddharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ dharmāsanagatamanekaśatayā parṡadā anekasahasrayā anekaśatasahasrayā parṡadā parivrtaṃ puraskrtaṃ dharmaṃ deśayantam | sahadarśanenaiva ca tasya evaṃrūpaṃ sukhaṃ saṃpratilabhate sma tadyathāpi nāma prathamadhyānasamāpanno bhikṡurekāgreṇa manasikāreṇa | drṡṭvā cāsya etadabhūt-na mama pratirūpametadbhavet, yadahaṃ rathagata eva dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamupasaṃkrāmeyam | yannvahaṃ rathādavatareyam | sa tato rathādavātarat | tānyapi pañca dārikāśatāni śreṡṭhidārikayā saha rathebhyo'vateru: | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: śreṡṭhidārikāpūrvaṃgamai: pañcabhirdārikāśatai: parivrta: puraskrto'parimāṇa- pūjāvyūhena yena dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: tenopasaṃkrāmati sma || tena khalu puna: samayena dharmodgatena bodhisattvena mahāsattvena prajñāpāramitāyā: krtaśa: saptaratnamayaṃ kūṭāgāraṃ kāritamabhūt lohitacandanālaṃkrtaṃ muktājālaparikṡiptam | caturṡu kūṭāgārakoṇeṡu maṇiratnāni sthāpitāni, yāni pradīpakrtyaṃ kurvanti sma | catasraśca dhūpaghaṭikā @250 rūpyamayyaścaturdiśamavasaktā:, yatra śuddhaṃ krṡṇāguru dhūpyate sma yaduta prajñāpāramitāyā: pūjārtham | tasya ca kūṭāgārasya madhye saptaratnamaya: paryaṅka: prajñapto'bhūt | caturṇāṃ ratnānāṃ peḍā krtā, yatra prajñāpāramitā prakṡiptā suvarṇapaṭṭeṡu likhitā vilīnena vaidūryeṇa | tacca kūṭāgāraṃ nanācitrapaṭṭadāmabhi: pralambamānairalaṃkrtamabhūt || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: sārdhaṃ śreṡṭhidārikāpūrvagamai: pañca- dārikāśatai: taṃ kūṭāgāramadrākṡīdaparimāṇena pūjāvyūhena pratimaṇḍitam | anekāni ca tatra devatāsahasrāṇyadrākṡīt, śakraṃ ca devānāmindraṃ divyairmāndāravapuṡpairdivyaiścandanacūrṇairdivyaiśca suvarṇacūrṇairdivyaiśca rūpyacūrṇaistaṃ kūṭāgāramavakirantamabhyavakirantamabhiprakirantam | divyāni ca vādyānyaśrauṡīt | drṡṭvā śrutvā ca sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: śakraṃ devānā- mindrametadavocat-kimarthaṃ tvaṃ devendra anekairdevatāsahasrai: sārdhamidaṃ ratnamayaṃ kūṭāgāraṃ divyai- rmāndāravai: puṡpairdivyaiścandanacūrṇairdivyai: suvarṇacūrṇairdivyaiśca rūpyacūrṇairavakirasi abhyavakirasi abhiprakirasi ? imāni ca divyāni vādyāni devairūparyantarīkṡe pravāditāni ? evamukte śakro devānāmindra: sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-na tvaṃ kulaputra jānīṡe ? eṡā hi sā prajñāpāramitā bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ mātā pariṇāyikā, yatra śikṡamāṇā bodhisattvā mahāsattvā: sarvaguṇapāramitānugatān sarvabuddhadharmān sarvākārajñatāṃ ca kṡipramanu- prāpnuvantīti | evamukte sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: śakraṃ devānāmindrametadavocat- kvāsau kauśika prajñāpāramitā, yā bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ mātā pariṇāyikā ? śakra āha-eṡā kulaputra asya kūṭāgārasya madhye suvarṇapaṭṭeṡu vilīnena vaidūryeṇa likhitvā āryeṇa dharmodgatena bodhisattvena mahāsattvena saptabhirmudrābhirmudrayitvā sthāpitā | sā na sukarā asmābhistava darśayitum | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: sārdhaṃ śreṡṭhidārikāpramukhai: pañcabhirdārikāśatai: samagrībhūtai:, yānyanena puṡpāṇi grhītāni mālyadāmāni ca vastraratnāni ca dhūpagandhamālyavilepanacūrṇacīvaracchatradhvaja- ghaṇṭāpatākāśca suvarṇarūpyamayāni ca puṡpāṇi, tai: prajñāpāramitāyā: pūjāmakārṡu:, anyatarānyataraṃ ca tata: pratyaṃśaṃ sthāpayāmāsu: yaduta dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya satkārāya || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastāni ca śreṡṭhidārikāpramukhāni pañca dārikāśatāni puṡpadhūpamālyavilepanacūrṇa- cīvaracchattradhvajaghaṇṭāpatākabhi: suvarṇarūpyamayaiśca puṡpairdivyaiśca vādyai: prajñāpāramitāṃ pūrvaṃ pūjayitvā yena dharmodgato bodhisattvo mahāsattvastenopa- saṃkramya dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ puṡpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇacīvaraccha- tradhvajaghaṇṭā- patākābhiścandanacūrṇai: suvarṇarūpyamayaiśca puṡpairavākiran abhyavākiran abhiprākiran, divyāni ca vādyāni saṃpravādayati sma dharmapūjāmevopādāya || atha khalu tāni puṡpāṇi dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasyopariṡṭānmūrdhni puṡpakūṭāgāraṃ prātiṡṭhan | tāni ca nānāvarṇāni puṡpāṇi suvarṇarūpyamayāni ca puṡpāṇi @251 vihāyasi vitānamiva sthitāni | tānyapi cīvarāṇi vastraratnāni ca antarīkṡe nānāratna- mayo'bhramaṇḍapa iva saṃsthito'bhūt | adrākṡītkhalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastāni ca pañca dārikāśatāni śreṡṭhidārikāpramukhāni dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasyedamevaṃrūpa- mrddhiprātihāryam | drṡṭvā ca punareṡāmetadabhūt-āścaryaṃ yāvanmaharddhikaścāyaṃ dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo yāvanmahānubhāvo yāvanmahaujaska: | bodhisattvacaryāmeva tāvaccarato'sya kulaputrasyaivaṃ- rūpā rddhivikurvaṇā, kiṃ punaryadāyamanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddho bhaviṡyatīti || atha khalu tāni śreṡṭhidārikāpūrvaṃgamāni pañca dārikāśatāni dharmodgate bodhisattve mahāsattve sprhāmutpādya sarvāstā: samagrībhūtā adhyāśayena anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau citta- mutpādayāmāsu:, evaṃ cāvocan-anena vayaṃ kuśalamūlena anāgate'dhvani tathāgatā arhanta: samyaksaṃbuddhā bhavema | bodhisattvacaryāṃ ca vayaṃ carantya eteṡāmeva dharmāṇāṃ lābhinyo bhavema, yeṡāṃ dharmāṇāmayaṃ dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo lābhī | evameva ca prajñāpāramitāṃ satkuryāma gurukuryām, yathāyaṃ dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: satkaroti gurukaroti | bahujanasya ca saṃprakāśayema yathāyaṃ dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: saṃprakāśayati | evameva ca prajñāpāra- mitayā upāyakauśalyena ca samanvāgatā bhavema | pariniṡpadyemahi ca yathāyaṃ dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitayā upāyakauśalyena ca samanvāgata: pariniṡpannaśca || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastāni ca śreṡṭhidārikāpramukhāni pañca dārikāśatāni prajñāpāramitāṃ pūjayitvā dharmodgataṃ ca bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkrtya dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya pādau śirasābhivandya ekānte sagauravā: sapratīkṡā: prāñjalīn krtvātiṡṭhan | ekānte sthitaśca sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-ihāhaṃ kulaputra prajñāpāramitāṃ gaveṡamāṇo'raṇyagato nirghoṡamaśrauṡam- gaccha kulaputra pūrvāṃ diśam | tata: prajñāpāramitāṃ śroṡyasīti | so'haṃ samyak taṃ nirghoṡaṃ śrutvā yena pūrvā dik tena saṃprasthita: | tasya me etadabhūt-samyak ca mayā nirghoṡa: śruta: | na ca mayā sa nirghoṡa: pariprṡṭa:-kiyaddūraṃ mayā gantavyam, kasya vā antikātprajñāpāramitāṃ śroṡyāmi lapsye veti | tasya me mahaddaurmanasyamabhūt | so'haṃ tena daurmanasyena mahatīmutkaṇṭhāṃ paritapanaṃ cāpanno'bhūvam | tasminneva prthivīpradeśe saptarātriṃdivānyatināmayāmi utkaṇṭhita: | nāhārasamudācāramutpādayāmi | api tu prajñāpāramitāmeva manasi karomi-kiyaddūraṃ mayā gantavyam, kuto vā prajñāpāramitāṃ lapsye śravaṇāya ? na ca mayā sa nirghoṡa: pariprṡṭa iti | tato me tathāgatavigraha: purata: prādurbhūta: | sa māmevamāha-gaccha kulaputra ita: pañcabhi- ryojanaśatairanupūrveṇa gandhavatī nāma nagarī | tatra drakṡyasi dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ prajñāpāramitāṃ deśayantaṃ prakāśayantamiti | tato'haṃ mahatodāreṇa prītiprāmodyena samanvāgata: | so'haṃ tenaiva mahatodāreṇa prītiprāmodyena sphuṭastata: prthivīpradeśānna calita:, tava ca prajñāpāramitāṃ deśayata: śrṇomi | tasya me-śrṇvato bahūni samādhimukhāni prādurbhūtāni | @252 tatra sthitaṃ māṃ daśadiglokadhātusthitā buddhā bhagavanta: samāśvāsayanti, sādhukāraṃ ca dadati- sādhu sādhu kulaputra, ete samādhaya: prajñāpāramitānirjātā:, yatra sthitairasmābhi: sarvabuddhadharmā: pariniṡpāditā iti | te māṃ tathāgatā: sādhu ca suṡṭhu ca saṃdarśya samādāpya samuttejya saṃpraharṡya antarhitā: | ahaṃ ca tata: samādhervyutthita: | tasya me etadabhūt-kuto nu te tathāgatā āgatā:, kva vā te tathāgatā gatā iti ? tasya ca me etadabhūt-āryo dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo dhāraṇīpratilabdha: pañcābhijña: pūrvajinākrtādhikāro'varopitakuśalamūla:, prajñāpāramitāyāṃ upāyakauśalye ca suśikṡita: | sa me enamarthaṃ yathāvadvicariṡyati, yataste tathāgatā āgatā yatra vā te tathāgatā gatā iti | so'haṃ tasya tathāgatavigrahasya nirghoṡaṃ śrutvā yathānuśiṡṭaṃ yena pūrvā dik tena saṃprasthita: | āgacchaṃścāhaṃ dūrata evāryamadrākṡaṃ dharmaṃ deśayantam | sahadarśanācca mamedrśaṃ sukhaṃ prādurabhūt, tadyathāpi nāma prathamadhyānasamāpannasya bhikṡorekāgramanasikārasya | so'haṃ tvāṃ kulaputra prcchāmi-kutaste tathāgatā āgatā:, kutra te tathāgatā gatā iti ? deśaya me kulaputra teṡāṃ tathāgatānāmāgamanaṃ gamanaṃ ca | yathā vayaṃ teṡāṃ tathāgatānāmāgamanaṃ gamanaṃ ca jānīma, avirahitāśca bhavema tathāgatadarśaneneti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ sadāpraruditaparivarto nāma triṃśattama: || @253 31 dharmodgataparivarta ekatriṃśattama: | evamukte dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: sadāpraruditaṃ bodhisattva mahāsattvametadavo- cat-na khalu kulaputra tathāgatā: kutaścidāgacchanti vā gacchanti vā | acalitā hi tathatā | yā ca tathatā, sa tathāgata: | na hi kulaputra anutpāda āgacchati vā gacchati vā | yaśca anutpāda:, sa tathāgata: | na hi kulaputra bhūtakoṭyā āgamanaṃ vā gamanaṃ vā prajñāyate | yā ca bhūtakoṭi:, sa tathāgata: | na hi kulaputra śūnyatāyā āgamanaṃ vā gamanaṃ vā prajñāyate | yā ca śūnyatā, sa tathāgata: | na hi kulaputra yathāvattāyā āgamanaṃ vā gamanaṃ vā prajñāyate | yā ca yathāvattā, sa tathāgata: | na hi kulaputra virāgasyāgamanaṃ vā gamanaṃ vā prajñāyate | yā ca virāgatā, sa tathāgata: | na hi kulaputra nirodhasyāgamanaṃ vā gamanaṃ vā prajñāyate | yaśca nirodha:, sa tathāgata: | na hi kulaputra ākāśadhātorāgamanaṃ vā gamanaṃ vā prajñāyate | yaśca ākāśa- dhātu:, sa tathāgata: | na hi kulaputra anyatra ebhyo dharmebhyastathāgata: | yā ca kulaputra eṡā- meva dharmāṇāṃ tathatā, yā ca sarvadharmatathatā, yā ca tathāgatatathatā, ekaivaiṡā tathatā | nāsti kulaputra tathatāyā dvaidhīkāra: | ekaivaiṡā tathatā kulaputra | tathatā na dve na tisra: | gaṇanā- vyativrttā kulaputra tathatā yaduta asattvāt | tadyathāpi nāma kulaputra puruṡo grīṡmābhitapto grīṡmāṇāṃ paścime māse'bhigate madhyāhnakālasamaye marīcikāṃ paśyet syandamānām | sa tena tena pradhāvet-atrodakaṃ pāsyāmi, apānīyaṃ pāsyāmīti | tatkiṃ manyase kulaputra kuta eta- dudakamāgataṃ kva vā tadudakaṃ gacchati, pūrvaṃ vā mahāsamudraṃ dakṡiṇaṃ vā paścimaṃ vā uttaraṃ vā ? sadāprarudita āha-na hi kulaputra marīcikāyāmudakaṃ saṃvidyate | kiṃ punarasyāgamanaṃ vā gamanaṃ vā prajñāyate ? sa khalu puna: kulaputra puruṡo grīṡmābhitapto bālajātīyo duṡprajñajātīyo marīcikāṃ drṡṭvā anudake udakasaṃjñāmutpādayati | na punastatrodakaṃ svabhāvata: saṃvidyate | dharmodgata āha-evametatkulaputra, evametat | evameva kulaputra ye kecittathāgatarūpeṇa vā ghoṡeṇa vā abhiniviṡṭā:, te tathāgatasyāgamanaṃ ca gamanaṃ ca kalpayanti | ye ca tathāgatasyāgamanaṃ ca gamanaṃ ca kalpayanti, sarve te bālajātīyā duṡprajñajātīyā iti vaktavyā:, tadyathāpi nāma sa eva puruṡo yo'nudake udakasaṃjñāmutpādayati | tatkasya heto: ? na hi tathāgato rūpakāyato draṡṭavya: | dharmakāyāstathāgatā: | na ca kulaputra dharmatā āgacchati vā gacchati vā | evameva kulaputra nāsti tathāgatānāmāgamanaṃ vā gamanaṃ vā | tadyathāpi nāma kulaputra māyākāranirmitasya hastikāyasya vā aśvakāyasya vā rathakāyasya vā pattikāyasya vā nāstyāgamanaṃ vā gamanaṃ vā, evameva kulaputra nāsti tathāgatānāmāgamanaṃ vā gamanaṃ vā | tadyathāpi nāma kulaputra puruṡa: supta: svapnāntaragata ekaṃ vā tathāgataṃ paśyet, dvau vā trīn vā caturo vā pañca vā ṡaḍvā sapta vā aṡṭau vā nava vā daśa vā viṃśatiṃ vā triṃśadvā catvāriṃśadvā pañcāśadvā śataṃ vā sahasraṃ vā, tato vā uttare | sa prativibuddha: san ekamapi tathāgataṃ na paśyet | tatkiṃ manyase kulaputra kutaste tathāgatā āgatā: kva vā te tathāgatā gatā iti ? sadāprarudita āha-na khalu puna: kulaputra svapne kasyaciddharmasya @254 pariniṡpatti: prajñāyate | mrṡāvādo hi svapno'bhūt | dharmodgata āha-evameva kulaputra sarvadharmā: svapnopamā uktā bhagavatā | ye kecitkulaputra svapnopamān sarvadharmāstathāgatena nirdeśitān yathābhūtaṃ na prajānanti, te tathāgatān nāmakāyena vā rūpakāyena vā abhi- niviśya tathāgatānāmāgamanaṃ vā gamanaṃ vā kalpayanti | yathāpi nāma dharmatāmaprajānanto ye ca tathāgatānāmāgamanaṃ vā gamanaṃ vā kalpayanti, sarve te bālajātīyā: prthagjanā: | sarve te ṡaṅgatikaṃ saṃsāraṃ gatā:, gacchanti gamiṡyanti ca | sarve te prajñāpāramitāyā dūre | sarve te buddhadharmāṇāṃ dūre | ye khalu puna: kulaputra svapnopamān sarvadharmān svapnopamā: sarvadharmā iti tathāgatena deśitān yathābhūtaṃ prajānanti, na te kasyaciddharmasyāgamanaṃ vā gamanaṃ vā kalpayanti, utpādaṃ vā nirodhaṃ vā | ye ca na kasyaciddharmasyāgamanaṃ vā gamanaṃ vā kalpayanti, utpādaṃ vā nirodhaṃ vā, te dharmatayā tathāgataṃ prajānanti | ye ca tathāgataṃ dharmatayā prajānanti, na te tathāgatānāmāgamanaṃ vā gamanaṃ vā kalpayanti | ye ca tathāgatasyedrśīṃ dharmatāṃ prajānanti, te āsannā anuttarāyā: samyaksaṃbodheścaranti | te ca prajñāpāramitāyāṃ caranti | te ca bhagavata: śrāvakā: amoghaṃ rāṡṭrapiṇḍaṃ paribhūñjate | te ca lokasya dakṡiṇīyā: | tadyathāpi nāma kulaputra mahāsamudre ratnāni na pūrvasyā diśa āgacchanti, na dakṡiṇasyā:, na paścimāyā:, nottarasyā:, na vidigmyo nādhastānnopariṡṭānna kutaściddeśebhyo digbhya āgacchanti, api tu khalu puna: sattvānāṃ kuśalamūlānyupādāya mahāsamudre ratnānyutpadyante | na ca tānyahetukānyutpadyante | hetupratyayakāraṇādhīnāni pratītyasamutpannāni | nirudhyamānāni ca tāni ratnāni na kvaciddaśadiśi loke saṃkrāmanti | api tu khalu punaryeṡāṃ pratyayānāṃ satāṃ tāni ratnāni prabhāvyante, teṡāṃ pratyayānāmasatāṃ na teṡāṃ ratnānāṃ prabhāvanā bhavati | evameva kulaputra teṡāṃ tathāgatānāṃ kāyapariniṡpattirna kutaściddaśadiśi lokādāgatā, nāpi kvaciddaśadiśi loke gacchati | na ca ahetuko buddhānāṃ bhagavatāṃ kāya: | pūrvacaryāpari- niṡpanno hetupratyayādhīna: kāraṇasamutpanna: pūrvakarmavipākādutpanna: | sa na kvaciddaśadiśi loke'sti | api tu khalu punaryeṡāṃ pratyayānāṃ satāṃ kāyābhiniṡpattirbhavati, teṡāṃ pratyayānā- masatāṃ kāyābhiniṡpattirna prajñāyate | tadyathāpi nāma kulaputra vīṇāyā: śabda utpadya- māno na kutaścidāgacchati, nirudhyamāno'pi na kvacidgacchati, na kvacitsaṃkrāmati, pratītya ca hetupratyayasāmagrīmutpadyate hetvadhīna: pratyayādhīna: | tadyathāpi nāma droṇīṃ ca pratītya carma ca pratītya tantrīśca pratītya daṇḍaṃ ca pratītya upadhānīśca pratītya koṇaṃ ca pratītya puruṡasya ca tajjavyāyāmaṃ pratītya evamayaṃ vīṇāyā: śabdo niścarati hetvadhīna: pratyayā- dhīna: | sa ca śabdo na droṇyā niścarati, na carmaṇo na tantrībhyo na daṇḍānnopadhānībhyo na koṇānna puruṡasya tajjavyāyāmata: śabdo niścarati, api tu khalu puna: sarveṡāṃ samāyogā- cchabda: prajñapyate | nirudhyamāno'pi śabdo na kvacidgacchati | evameva kulaputra buddhānāṃ bhaga- vatāṃ kāyaniṡpattirhetvadhīnā pratyayādhīnā anekakuśalamūlaprayogapariniṡpannā ca | na caikato hetuto na caikata: pratyayato na caikata: kuśalamūlato buddhakāyaprabhāvanā | na ca nairhetukī | @255 bahuhetupratyayasāmagryāṃ samutpannā sā na kutaścidāgacchati | hetupratyayasāmagryāmasatyāṃ na kvacidgacchati | evaṃ tvayā kulaputra teṡāṃ tathāgatānāmāgamanaṃ ca gamanaṃ ca draṡṭavyam | sarva- dharmāṇāmapi kulaputra tvayā iyameva dharmatā anugantavyā | yata: kulaputra tvamevaṃ tathāgatāṃśca sarvadharmāśca anutpannānaniruddhāṃśca saṃprajñāsyasi, tatastvaṃ niyato bhaviṡyasyanuttarāyāṃ samyaksaṃ bodhau | prajñāpāramitāyāmupāyakauśalye ca niyataṃ cariṡyasi || asmin khalu punastathāgatānāmanāgatyagamananirdeśe bhāṡyamāṇe mahān bhūmicālo'bhūt | sarvaśca trisāhasramahāsāhasro lokadhātu: ṡaḍvikāramahādaśamahānimittaṃ kampate prakampate saṃpra- kampate, calati pracalati saṃpracalati, vedhate pravedhate saṃpravedhate, raṇati praraṇati saṃpraraṇati, kṡubhyati prakṡubhyati saṃprakṡubhyati, garjati pragarjati saṃpragarjati sma | sarvāṇi ca mārabhavanāni saṃkṡobhitāni jihmībhūtāni cābhūvan | ye kecana trisāhasramahāsāhasre lokadhātau trṇa- gulmauṡadhivanaspataya:, te sarve yena dharmodgato bodhisattvo mahāsattvastena praṇatā abhūvan | akālapuṡpāṇi cotsrjanti sma | upariṡṭācca antarīkṡānmahāpuṡpavarṡa: prāvarṡat | śakraśca devānāmindraścatvāraśca mahārājāno dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ divyaiścandanacūrṇairdivyaiśca puṡpairavākiran abhyavākiran abhiprākiran | evaṃ ca vācamabhāṡanta-sādhu sādhu kulaputra | tava kulaputra anubhāvena adyāsmābhi: paramārthanirjātā kathā deśyamānā śrutā sarvaloka- vipratyanīkā, yatrābhūmi: sarvasatkāyadrṡṭipratiṡṭhitānāṃ sarvāsadrṡṭyabhiviniviṡṭānāṃ sattvānām || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvameta- davocat-ka: puna: kulaputra atra{1 ##W om.## atra.} hetu:, ka: pratyayo'sya mahata: prthivīcālasya loke prādu- rbhāvāya ? dharmodgato bodhisattvo mahāsattva āha-imaṃ kulaputra tathāgatānāmanāgatyagamananirdeśaṃ tava ca prcchato mama ca nirdiśato'ṡṭānāṃ prāṇisahasrāṇāmanutpattikadharmakṡāntipratilambho'bhūt | aśīteśca prāṇiniyutānāmanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittānyutpannāni, catu:ṡaṡṭeśca prāṇisaha- srāṇāṃ virajāṃsi vigatamalāni dharmeṡu dharmacakṡūṃṡi viśuddhāni || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: paramodāreṇa prītiprāmodyena samanvā- gato'bhūt-lābhā me paramasulabdhā:, yasya me prajñāpāramitāmimaṃ ca tathāgatānāmanāgatyagamana- nirdeśaṃ pariprcchata: iyatāṃ sattvānāmartha: krta: | etadevāsmākaṃ paryāptaṃ kuśalaṃ bhavedanuttarāyā: samyaksaṃbodhe: pariniṡpattaye | na ca me bhūyo vicikitsā pravartate'nuttarāyā: samyaksaṃbodhe: | ni:saṃśayamahaṃ tathāgato bhaviṡyāmyarhan samyaksaṃbuddha: | sa tenaiva prītiprāmodyena samanvāgata: saptatālaṃ vihāyasamabhyudgamya saptatāle sthitvā evaṃ cintayati sma-kenāhametarhi antarīkṡe sthita: dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ satkuryāmiti ? atha khalu śakro devānāmindra: sadāpraru- ditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamabhyudgataṃ drṡṭvā cetasaiva cāsya cittamājñāya divyāni cāsmai māndā- ravāṇi puṡpāṇyupanāmayati sma, evaṃ cāvocat-ebhistvaṃ kulaputra divyai: puṡpairdharmodgataṃ bodhi- @256 satvaṃ mahāsattvaṃ satkuru | satkartavyo hi kulaputra asmābhistava parigrāhaka: | tava hi kulaputra anubhāvena adya bahūnāṃ prāṇisahasrāṇāmartha: krta: | durlabhā: kulaputra evaṃrūpā: sattvā:, ye sarvasattvānāṃ krtaśo'prameyānasaṃkhyeyān kalpānutsahante mahāntaṃ bhāramudvoḍhuṃ yathā tvayā utsoḍham || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: śakrasya devānāmindrasyāntikā- nmāndāravāṇi puṡpāṇi grhītvā dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamavākirat, abhyavākirat, abhiprākirat | svakena ca kāyena dharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamabhicchādayati sma | evaṃ ca vācamabhāṡata-eṡo'haṃ kulaputra adyāgreṇa tavātmānaṃ niryātayāmi upasthānaparicaryāyai | sa ātmānaṃ niryātya dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya purata: prāñjaliṃ krtvāsthāt || atha khalu sā śreṡṭhidārikā tāni ca pañca dārikāśatāni sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-etā vayamapi kulaputra tavātmānaṃ niryātayāma:, vayamapyanena kuśalamūlena eteṡāmeva dharmāṇāṃ lābhinyo bhavema, tvayaiva ca sārdhaṃ puna: punarbuddhāṃśca bhagavato bodhisattvāṃśca satkuryāma gurukuryāma | āsannībhūtāśca tavaiva bhavema | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: śreṡṭhidārikāṃ tāni ca pañca dārikāśatānyetadavocat-yadi me yūyaṃ dārikā adhyāśayamanuvartadhvam, adhyāśayena ca mahyamātmānaṃ niryātayata, evamahaṃ yuṡmān pratīccheyam | dārikā āhu:-anuvartiṡyāmahe tava vayamāśayenādhyāśayena ca | vayaṃ tavātmānaṃ niryātayāmo yathecchākaraṇīyatāyai | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastāni śreṡṭhidārikā- pramukhāni pañca dārikāśatāni sarvālaṃkārabhūṡitāni krtvā tāni ca pañca rathaśatānyalaṃkrtya sarvāṇi ca tāni dharmodgatāya bodhisattvāya mahāsattvāya niryātayati sma upasthānapari- caryāyai-imā: kulaputra ahaṃ tavopasthāyikā niryātayāmi, imāni ca pañca rathaśatāni niryātayāmi paribhogāyeti || atha khalu śakro devānāmindrastasmai kulaputrāya sādhukāramadāt-sādhu sādhu kulaputra | bodhisattvairmahāsattvai: sarvasvaparityāgibhirbhavitavyam | evaṃrūpeṇa ca tyāgacittena bodhisattvo mahāsattva: kṡipramanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | evaṃ ca dharmabhāṇakāṇāṃ pūjāṃ krtvā śakyaṃ prajñāpāramitāmupāyakauśalyaṃ ca śrotum | tairapi kulaputra paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhai: pūrvaṃ bodhisattvacaryāṃ caradbhirevaṃrūpa eva tyāge sthitvā anuttarā samyaksaṃbodhi: samudānītā prajñāpāramitāmupāyakauśalyaṃ ca paripraśnayadbhiriti || atha khalu dharmodgato bodhisattvo mahāsattvastāni śreṡṭhidārikāpramukhāni pañca dārikā- śatāni pañca rathaśatāni sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasya kuśalaparipūrimupādāya pratigrhṇīte sma | pratigrhya ca sadāpraruditāyaiva kulaputrāya pratiniryātayāmāsa | atha khalu dharmo- dgato bodhisattvo mahāsattva utthāyāsanāt svakaṃ grhaṃ prāvikṡat sūryasya cāstaṃgamanakālo'bhūt || atha khalu sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasyaitadabhūt-naitanmama sādhu pratirūpaṃ bhavet, yadaha dharmakāmatayā āgatya niṡīdeyam, śayyāṃ ca parikalpayeyam | yannvahaṃ dvābhyā- @257 meva īryāpathābhyāṃ sthitvā sthānena caṃkrameṇa ca kālamatināmayeyam, yāvaddharmodgato bodhisattvo mahāsattva: svakādgrhānnirgato bhaviṡyati yaduta dharmasaṃprakāśanāyeti || atha khalu dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: sapta varṡāṇyekasamādhisamāpanna evābhūt | aprameyairasaṃkhyeyairbodhisattvasamādhisahasrai: prajñāpāramitopāyakauśalyanirjātairvyāhārṡīt | sadā- prarudito'pi bodhisattvo mahāsattva: sapta varṡāṇi dvābhyāmeva īryāpathābhyāṃ kālamatināmayan na styānamiddhamavakrāmayāmāsa | sapta varṡāṇi na kāmavitarkamutpādayāmāsa, na vyāpādavitarka na vihiṃsāvitarkamutpādayāmāsa, na rasagrddhiṃ na cittaudbilyamutpādayāmāsa | api tu kadā nāma dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo'smātsamādhervyutthāsyati, yannu vayaṃ dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya dharmāsanaṃ prajñapayiṡyāma:, yatrāsau kulaputro niṡadya dharmaṃ deśayiṡyatīti | taṃ ca prthivīpradeśaṃ susiktaṃ sumrṡṭaṃ ca kariṡyāmo nānāpuṡpābhikīrṇam, yatra prthivīpradeśe dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: prajñāpāramitāmupāyakauśalyaṃ ca saṃprakāśayiṡyatīti cintayāmāsa | tānyapi śreṡṭhidārikāpramukhāni pañca dārikāśatāni sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattva- syānuśikṡamāṇāni dvābhyāmeva īryāpathābhyāṃ kālamatināmayāmāsu: sarvā: kriyāstasyānuvartamānā: || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvo divyaṃ nirghoṡamaśrauṡīt-ita: saptame divase dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo'smātsamādhervyutthāsyati, vyutthāya ca madhyenagarasya niṡadya dharmaṃ deśayiṡyatīti | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastaṃ divyaṃ nirghoṡaṃ śrutvā tuṡṭa udagra āttamanā: pramudita: prītisaumanasyajātastaṃ prthivīpradeśaṃ śodhayāmāsa sārdhaṃ śreṡṭhidārikāpramukhai: pañcadārikāśatai:, dharmāsanaṃ ca prajñapayāmāsa saptaratnamayam, svakaṃ cottarā- saṅgaṃ kāyādavatārya tasyāsanasyopari prajñapayati sma | atha khalu tā dārikā: svakasvakā- nuttarāsaṅgān kāyādavatārya pañcottarāsaṅgaśatāni tatrāsane prajñapayāmāsu: atrāsane dharmodgato bodhisattvo mahāsattvo niṡadya dharmaṃ deśayiṡyatīti | evaṃ tāśca sarvā dārikā dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya dharmāsanamāstīrya tuṡṭā udagrā āttamanasa: pramuditā: prītisaumanasya- jātā abhūvan || atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattvastaṃ prthivīpradeśaṃ sektukāma: | na codakaṃ samantātparyeṡamāṇo'pi labhate, yena taṃ prthivīpradeśaṃ siñcet | yathāpi nāma māreṇa pāpīyasā tatsarvamudakamantardhāpitamabhūt, apyeva nāma asya sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasyo- dakamalabhamānasya cittaṃ khidyeta, du:khadaurmanasyaṃ ca bhavet, cittasya vā anyathātvaṃ bhavet, yenāsya kuśalamūlasyāntardhānaṃ bhavet, na vā pūjā bhrājeran || atha khalu sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasyaitadabhūt-yannvahamātmana: kāyaṃ vidbhvā imaṃ prthivīpradeśaṃ rudhireṇa siñceyam | tatkasya heto: ? ayaṃ hi prthivīpradeśa uddhata- rajaska: | mā rajodhāturito bhūpradeśāddharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya kāye nipatet | kiṃ vā anenātmabhāvenāvaśyaṃ bhedanadharmiṇā kuryām ? varaṃ khalu punarmamāyaṃ kāya @258 evaṃrūpayā kriyayā vinaśyatu, na tu ni:sāmarthyakriyayā | api ca kāmaheto: kāmanidānaṃ bahūni me ātmabhāvasahasrāṇi puna: puna: saṃsāre saṃsarato bhinnāni, na punarevaṃrūpeṡu sthāneṡu saddharmaparigrahasya krtaśa: | yadi punarbhidyante, kāmamevaṃrūpeṡu bhidyantāmiti | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva iti pratisaṃkhyāya tīkṡṇaṃ śastraṃ grhītvā svakāyaṃ samantato vidbhvā taṃ prthivīpradeśaṃ svarudhireṇa sarvamasiñcat | tānyapi śreṡṭhidārikāpramukhāni pañcadārikā- śatāni sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasyānuśikṡamāṇāni sarvāṇi tāni tīkṡṇāni śastrāṇi grhītvā svakasvakāni śarīrāṇi vidbhvā taṃ prthivīpradeśaṃ svakasvakairlohitai: sarva- masiñcan | na ca sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasya tāsāṃ vā sarvāsāṃ dārikāṇāṃ cittasyānyathātvamabhūt, yatra sa māra: pāpīyānavatāraṃ labheta kuśalamūlāntarāyakaraṇāya || atha khalu śakrasya devānāmindrasyaitadabhūt-āścaryaṃ yāvaddharmakāmaścāyaṃ sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva:, yāvaddrḍhasamādānaśca yāvanmahāsaṃnāhasaṃnaddhaśca anapekṡa: kāye jīviteṡu bhogeṡu ca, anuttarāyā: samyaksaṃbodheradhigamāya adhyāśayasaṃprasthita: | yaduta sarvasattvān mocayiṡyāmyaparimāṇata: saṃsāradu:khādanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeti | atha khalu śakro devānāmidrastatsarvaṃ lohitodakaṃ divyaṃ candanodakamadhyatiṡṭhat, samantācca tasya prthivīpradeśasya acintyaṃ paramodāraṃ gandhaṃ yasya divyasya candanodakasya paripūrṇam | yojanaśataṃ gandho vāti || atha śakro devānāmindra: sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-sādhu sādhu kulaputra | sādhu te kulaputra acintyaṃ vīryam, sādhvī ca te anuttarā dharmakāmatā dharmaparīṡṭiśca | evaṃrūpeṇa kulaputra adhyāśayena evaṃrūpeṇa vīryeṇa evaṃrūpayā ca dharmakāmatayā tai: paurvakaistathāgatairarhadbhi: samyaksaṃbuddhairanuttarā samyaksaṃbodhi: samudānītā || atha khalu sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasyaitadabhūt-prajñaptaṃ mayā dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya dharmāsanam | ayaṃ ca prthivīpradeśa: susikta: susaṃmrṡṭaśca {1. ##W om##. krta:.}krta: | kuto nu khalvahaṃ puṡpāṇi labheyam, yairahamimaṃ prthivīpradeśaṃ puṡpābhikīrṇaṃ kuryām, dharmodgataṃ ca bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ dharmaṃ deśayantaṃ dharmāsane niṡaṇṇamabhyavakireyam ? | atha khalu śakro devānāmindra: sadāpraruditaṃ bodhisattvaṃ mahāsattvametadavocat-imāni te kulaputra pratigrhāṇa divyāni māndāravāṇi puṡpāṇi | ebhistvamimaṃ prthivīpradeśaṃ puṡpābhikīrṇaṃ kuru, dharmodgataṃ ca bodhisattvaṃ mahāsattvaṃ dharmaṃ deśayantaṃ dharmāsane niṡaṇṇamabhyavakira | sa tasmai divyaṃ khārīsahasraṃ divyānāṃ māndāravapuṡpāṇāmupanāmayati sma | atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahā- sattvastāni puṡpāṇi grhītvā anyatarai: puṡpaistaṃ prthivīpradeśaṃ puṡpābhikīrṇamakārṡīt, anyataraiśca puṡpairdharmodgataṃ bodhisattvaṃ mahāsattvamabhyavākirat || atha khalu dharmodgato bodhisattvo mahāsattva: saptānāṃ varṡāṇāmatyayena tata: samādhervyutthāya yena dharmāsanaṃ tenopasaṃkramya prajñapta evāsane nyaṡīdat, anekaśatasahasrayā parṡadā parivrta: puraskrta: prajñāpāramitāṃ deśayāmāsa || @259 atha khalu sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: sahadarśanenaiva dharmodgatasya bodhi- sattvasya mahāsattvasya tādrśaṃ sukhaṃ pratilabhate sma, tadyathāpi nāma prathamadhyānasamāpanna ekāgramanasikāro bhikṡu: | tatreyaṃ dharmodgatasya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitādeśanā- yaduta sarvadharmasamatayā prajñāpāramitāsamatā | sarvadharmaviviktatayā prajñāpāramitāviviktatā | sarvadharmācalanatayā prajñāpāramitācalanatā | sarvadharmāmananatayā prajñāpāramitāmananatā | sarva- dharmāstambhitatayā prajñāpāramitāstambhitatā | savadharmaikarasatayā prajñāpāramitaikarasatā | sarvadharmā- paryantatayā prajñāpāramitāparyantatā | sarvadharmānutpādatayā prajñāpāramitānutpādatā | sarvadharmā- nirodhatayā prajñāpāramitānirodhatā | gaganāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā | samudrāparyanta- tayā prajñāpāramitāparyantatā | meruvicitratayā prajñāpāramitāvicitratā | gaganākalpanatayā prajñāpāramitākalpanatā | rūpāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā | prthivīdhātvaparyantatayā prajñāpāramitā- paryantatā | evamabdhātutejodhātuvāyudhātvākāśadhātvaparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā | vijñāna- dhātvaparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā | vajropamadharmasamatayā prajñāpāramitāsamatā | sarvadharmā- saṃbhedanatayā prajñāpāramitāsaṃbhedanatā | sarvadharmānupalabdhitayā prajñāpāramitānupalabdhitā | sarvadharmābhibhāvanāsamatayā prajñāpāramitābhibhāvanāsamatā | sarvadharmaniśceṡṭatayā prajñāpāramitā- niśceṡṭatā | sarvadharmācintyatayā prajñāpāramitācintyatā veditavyeti || atha khalu sadāpraruditasya bodhisattvasya mahāsattvasya tathāniṡaṇṇasyaiva tasyāṃ velāyāṃ sarvadharmasamatā nāma samādhirājo jāta: | yata: sarvadharmaviviktaśca nāma samādhi:, sarvadharmācalanaśca nāma samādhi:, sarvadharmāmananaśca nāma samādhi:, sarvadharmāstambhitaśca nāma samādhi:, sarvadharmaikarasaśca nāma samādhi:, sarvadharmāparyantaśca nāma samādhi:, sarvadharmānutpādaśca nāma samādhi:, sarvadharmānirodhaśca nāma samādhi:, gaganāparyataśca nāma samādhi:, samudrāparya- ntaśca nāma samādhi:, meruvicitraśca nāma samādhi:, gaganākalpaśca nāma samādhi:, rūpāparya- ntaśca nāma samādhi: | evaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā: | vijñānāparyantaśca nāma samādhi:, prthivī- dhātvaparyantaśca nāma samādhi:, evamabdhātutejodhātuvāyudhātvākāśadhātvaparyantaśca nāma- samādhi:, vijñānadhātvaparyantaśca nāma samādhi:, vajropamaśca nāma samādhi:, sarvadharmāsaṃbhedaśca nāma samādhi:, sarvadharmānupalabdhiśca nāma samādhi:, sarvadharmāvibhāvanāsamatā ca nāma samādhi:, sarvadharmaniśceṡṭaśca nāma samādhi:, sarvadharmācintyaśca nāma samādhi: | evaṃ pramukhāni ṡaṡṭi: samādhimukhaśatasahasrāṇi sadāpraruditena bodhisattvena mahāsattvena pratilabdhānyabhūvanniti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ dharmodgataparivarto nāmaikatriṃśattama: || @260 32 parīndanāparivarto dvātriṃśattama: | sahapratilabdhānāṃ ca subhūte ṡaṡṭyā: samādhimukhaśatasahasrāṇāṃ sadāprarudito bodhisattvo mahāsattva: pūrvasyāṃ diśi, dakṡiṇasyāṃ paścimāyāmuttarasyāṃ diśi, vidikṡu adha ūrdhvaṃ ca diśi daśasu dikṡu gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu gaṅgānadīvālukopamān buddhān bhagavata: paśyati sma bhikṡusaṃghaparivrtān bodhisattvaguṇapuraskrtān etaireva nayairebhireva nāmabhiretairevākṡarairimāmeva prajñāpāramitāṃ bhāṡamāṇān | tadyathāpi nāma ahametarhi asminneva trisāhasramahāsāhasre lokadhātau dharmaṃ deśayāmi bhikṡusaṃghaparivrto bodhisattvagaṇapuraskrta:, ebhireva nayairebhireva nāmabhirevākṡarairimāmeva prajñāpāramitāṃ bhāṡe | so'cintyena bāhuśrutyena śrutasāgaratayā ca samanvāgato'bhūt, sarvāsu ca jātiṡu na jātu buddhavirahito'bhūt | yatra yatra buddhā bhagavanta: saṃmukhībhūtā bhavanti, tatra tatropapadyate sma | avirahitaśca bhavati sma buddhairbhagavadbhi:, antata: svapnāntaragato'pi | sarve ca anena akṡaṇā vivarjitā:, kṡaṇasaṃpa- ccārāgitā || tatra khalu punarbhagavānāyuṡmantamānandamāmantrayate sma-tadanenāpi te ānanda paryāyeṇa evaṃ veditavyam-ityapīyaṃ prajñāpāramitā bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ sarvajñajñānasyāhāriketi | tasmāttarhi ānanda bodhisattvairmahāsattvai: sarvajñajñānaṃ pratilabdhukāmairasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ caritavyam | iyaṃ prajñāpāramitā śrotavyā udgrahītavyā dhārayitavyā vācayitavyā paryavāptavyā {1. ##W om.## pravartayitavyā.}pravartayitavyā deśayitavyopadeṡṭavyoddeṡṭavyā svādhyātavyā likhitavyā | tathāgatādhiṡṭhānena mahā- pustake pravyaktapravyaktairakṡarai: sulikhitāṃ krtvā satkartavyā gurukartavyā mānayitavyā pūjayitavyā arcayitavyā apacāyitavyā puṡpairdhūpairgandhairmālyairvilepanaiścūrṇai ścīvarairvādyairvastraiśchatrairdhvajairghaṇṭābhi: patākābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhi: | iyamasmākamantikādānanda anuśāsanī | tatkasya heto: ? atra hi prajñāpāramitāyāṃ sarvajñajñānapariniṡpattirbhaviṡyati | tatkiṃ manyase ānanda śāstā te tathāgata: ? ānanda āha-śāstā me bhagavan, śāstā me sugata | evamukte bhagavānāyuṡmantamānandametadavocat-śāstā te ānanda tathāgata: | pari- carito'smyānanda tvayā maitreṇa kāyakarmaṇā manaāpena, maitreṇa vākkarmaṇā mana āpena, maitreṇa mana:karmaṇā manaāpena | tasmāttarhi ānanda yathaiva tvayā mamaitarhi tiṡṭhato dhriyamāṇasya yāpayato'smin samucchraye prema ca prasādaśca gauravaṃ ca krtam, tathaiva tvayā ānanda mamātyayā- dasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ kartavyam | dvirapi trirapi te ānanda parīndāmi anuparīndāmi enāṃ prajñāpāramitām, yatheyaṃ nāntardhīyeta, yathā nāsyāṃ tvamanya: puruṡa: syā: | yāvadānanda iyaṃ prajñāpāramitā loke pracariṡyati, tāvattathāgatastiṡṭhatīti veditavyam | tāvattathāgato dharmaṃ deśayatīti veditavyam | avirahitāste ānanda sattvā buddhadarśanena dharmaśravaṇena saṃghopasthānena ca veditavyam | tathāgatāntikāvacarāste ānanda sattvā veditavyā:, ya enāṃ prajñāpāramita @261 32 parīndanāparivarto dvātriṃśattama: | śroṡyantyudgrahīṡyanti dhārayiṡyanti vācayiṡyanti paryavāpsyanti pravartayiṡyanti deśayiṡyantyupa- dekṡyantyuddekṡyanti svādhyāsyanti likhiṡyanti satkariṡyanti gurukariṡyanti mānayiṡyanti pūjayiṡyantyarcayiṡyantyapacāyiṡyanti puṡpadhūpagandhamālyavilepanacūrṇa cīvaracchatradhvajaghaṇṭāpatā- kābhi:, samantācca dīpamālābhi:, bahuvidhābhiśca pūjābhiriti || idamavocadbhagavān āttamanā: | te ca maitreyapramukhā bodhisattvā mahāsattvā: āyuṡmāṃśca subhūtirāyuṡmāṃśca śāriputra: āyuṡmāṃścānanda: śakraśca devānāmindra: sadevamānuṡāsuragaruḍa- gandharvaśca loko bhagavato bhāṡitamabhyanandanniti || āryāṡṭasāhasrikāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ parīndanāparivarto nāma dvātriṃśattama: || * * * * samāptā ceyaṃ bhagavatyā āryāṡṭasāhasrikāyā: prajñāpāramitā sarvatathāgatajananī bodhisattvapratyekajina śrāvakāṇāṃ mātā, dharmamudrā dharmolkā dharmanābhirdharmabherī dharmanetrī dharmaratna- nidhānam akṡayo dharma: acintyādbhutadarśananakṡatramālā sadevamānupāsuragandharvalokavanditā sarvasukhaheturiti || prajñāpāramitāṃ samyagudgrhya paryavāpya ca dhārayitvā pravartya enāṃ viharantu sadārthina iti || ye dharmā hetuprabhāvā hetusteṡāṃ tathāgato hyavadat | teṡāṃ ca yo nirodha evaṃvādī mahāśramaṇa: || deyadharmo'yaṃ pravaramahāyānayāyinyā: paramopāsikasaurājrasutalakṡmīdharasya | yadatra puṇyaṃ tadbhavatvācāryopādhyāyamātāpitrpūrvagamaṃ krtvā sakalasattvarāśeranuttarajñānāvāptaye iti || @262 [##BLANK##] @263 ācāryadignāgaviracita: prajñāpāramitāpiṇḍārtha: | || nama: prajñāpāramitāyai || prajñāpāramitā jñānamadvayaṃ sā tathāgata: | sādhyā tādarthyayogena tācchabdyaṃ granthamārgayo: ||1|| āśrayaścādhikāraśca karma bhāvanayā saha | prabhedo liṅgamāpacca sānusaṃsamudāhrtam ||2|| śraddhāvatāṃ pravrtyaṅgaṃ śāstā parṡacca sākṡiṇī | deśakālau ca nirdiṡṭau svaprāmāṇyaprasiddhaye ||3|| saṃgītikartā loke hi deśakālopalakṡitam | sasākṡikaṃ vadan vaktā prāmāṇyamadhigacchati ||4|| sarvaṃ caitannipātātmaśravaṇāde: prakīrtanam | prāsaṅgikaṃ tu evārthā mukhyā dvātriṃśadeva hi ||5|| prabheda: ṡoḍaśākāra: śūnyatāyā yathākramam | nirdiṡṭo'ṡṭasahasryā sa vijñeyo'nyāpadeśata: ||6|| itthamaṡṭasahasrīyamanyūnārthairyathoditai: | granthasaṃkṡepa iṡṭo'tra ta evārthā yathoditā: ||7|| bodhisattvaṃ na paśyāmītyuktavāṃstattvato muni: | bhoktādhyātmikavastūnāṃ kathitā tena śūnyatā ||8|| rūpaṃ rūpasvabhāvena śūnyamityuktita: puna: | bāhyānyāyatanānīha bhogyāni pratiṡiddhavān ||9|| rūpādyabhāve taddehapratiṡṭhālakṡaṇakṡati: | gatārthā yena taddrṡṭaṃ tadādhyātmikamityasat ||10|| ādhyātmikānāṃ śūnyatve prakrterapi śūnyatā | vijñānarūpaṃ gotraṃ hi krpāprajñātmakaṃ matam ||11|| notpanno na niruddho vā sattva ityādinā sphuṭam | sattvasaṃsārayo: kāmaṃ darśitā tena śūnyatā ||12|| ------------------- {##G. Tucci : JRAS, 1947, pp. 56-59 : Nanjio No 1309; Tohoku No 3809, where the Title given is :## prajñāpāramitāsaṃgrahakārikā, ##though Cordier rightly calls it## ^piṇḍārtha.} @264 buddhadharmāṃstathā bodhisattvadharmānna paśyati | ityādinā vinirdiṡṭā śūnyā daśabalādaya: ||13|| prati prati yato dharmā: kalpitā iti kīrtitam | tato na paramārtho'sti dharmāṇāmiti coktavān ||14|| ātmādidrṡṭerucchedaṃ mahatyā prakaroti yat | tata: pudgalanairātmyaṃ bhagavān sarvathā jagau ||15|| sarvadharmā anutpannā iti kīrtayatā tathā | kathitaṃ dharmanairātmyaṃ sarvathā tattvavedinā ||16|| sāvadyaniravadyānāmavrddhiparihāṇita: | saṃskrtāsaṃskrtānāṃ ca kuśalānāṃ nirākrti: ||17|| kuśalānāṃ ca śūnyatve tadgatā akṡatā tathā | kalpitaiveti bhedānāṃ śūnyatāyā: sa saṃgraha: ||18|| daśabhiścittavikṡepaiścittaṃ vikṡiptamanyata: | yogyaṃ bhavati vālānāṃ nādvayajñānasādhane ||19|| tānapākartumanyonyaṃ vipakṡapratipakṡata: | prajñāpāramitāgranthaste ca saṃpiṇḍya darśitā: ||20|| yadāha bodhisattva: sannityabhāvaprakalpanā | vikṡepaṃ vikṡipan śāstā sāṃvrtaskandhadarśanāt ||21|| etenāṡṭasahasryādāvādivākyātprabhrtyapi | ā samāpterniṡeddhavyā vidhinābhāvakalpanā ||22|| hetuvākyāni naitāni krtyamātraṃ tu sūcyate | brahmajālādisūtreṡu jñeyā: sarvatra yuktaya: ||23|| bodhisattvaṃ na paśyāmi ahamityādi vistarai: | nirākaroti bhagavān bhāvasaṃkalpavibhramam ||24|| yanna paśyati nāmāpi gocaraṃ [na] kriyāṃ tathā | skandhāṃśca sarvatastena bodhisattvaṃ na paśyati ||25|| kalpitasya niṡedho'yamiti saṃgrahadarśanam | sarvo jñeyatayārūḍha ākāra: kalpito matau ||26|| prajñāpāramitāyāṃ hi trīn samāśritya deśanā | kalpitaṃ paratantraṃ ca pariniṡpannameva ca ||27|| nāstītyādipadai: sarvaṃ kalpitaṃ vinivāryate | māyopamādidrṡṭāntai: paratantrasya deśanā ||28|| @265 caturdhā vyavadānena pariniṡpannakīrtanam | prajñāpāramitāyāṃ hi nānyā buddhasya deśanā ||29|| daśasaṃkalpavikṡepavipakṡe deśanākrame | trayāṇāmiha boddhavyaṃ samastavyastakīrtanam ||30|| yathādivākye niṡpannaparatantraparikalpitai: | abhāvakalpanārūpavikṡepavinivāraṇam ||31|| tena buddhaṃ tathā bodhiṃ na paśyāmīti vācakai: | ā samāpteriha jñeyā kalpitānāṃ nirākrti: ||32|| śūnye rūpe svabhāvena samāropa: kva kena vā | ityanyeṡvapi vākyeṡu boddhavyaṃ tannivāraṇam ||33|| na hi śūnyatayā śūnyamiti vākyaṃ vinirdiśan | apavādavikalpānāṃ nirāsaṃ sarvathoktavān ||34|| māyopamastathā buddha: sa svapnopama ityapi | ayameva kramo jñeyo vijñairvākyāntareṡvapi ||35|| sāmānādhikaraṇyena prokto māyopamo jina: | māyopamādiśabdaiśca paratantro nigadyate ||36|| prthagjanānāṃ yajjñānaṃ prakrtivyavadānikam | uktaṃ tadbuddhaśabdena bodhisattvo yathā jina: ||37|| nijaṃ svarūpaṃ pracchādya tadavidyāvaśīkrtam | māyāvadanyathā bhāti phalaṃ svapnaṃ ivojjhati ||38|| advayasyānyathākhyātau phale vāpyapavādinām | apavādavikalpānāmapavādo'yamucyate ||39|| na rūpaṃ śūnyatā yuktā parasparavirodhata: | nīrūpā śūnyatā nāmarūpamākārasaṃgatam ||40|| ityekatvavikalpasya bāddhā(dhyā ?)nānātvakalpanam (nā ?) | ruṇaddhi nānyattadrūpaṃ śūnyatāyā: kathaṃcana ||41|| asadeva yata: khyāti tadavidyāvinirmitam | asatkhyāpanaśaktyaiva sāvidyeti nigadyate ||42|| idamevocyate rūpaṃ prajñāpāramiteti ca | advayaṃ dvayamevaitadvikalpadvayabādhanam ||43|| yuktiṃ cāha viśuddhatvāttathā cānupalambhata: | bhāvābhāvavirodhācca nānātvamapi paśyati ||44|| @266 nāmamātramidaṃ rūpaṃ tattvato hyasvabhāvakam | tatsvabhāvavikalpānāmavakāśaṃ nirasyati ||45|| rūpaṃ rūpasvabhāvena śūnyaṃ yatprathamoditam | tatsvabhāvasamāropasaṃkalpapratiṡedhanam ||46|| notpādaṃ na nirodhaṃ ca dharmāṇāṃ paśyatīti yat | bhagavānāha, tadvyastā tadviśeṡasya kalpanā ||47|| krtrimaṃ nāma vācyāśca dharmāste kalpitā yata: | śabdārthayorna saṃbandhastena svābhāviko mata: ||48|| {1. ##This stanza is missing is Chinese translation.##} bāhyārthābhiniveśastu bhrāntyā bālasya jrmbhate | tathaiva vyavahāro'yaṃ na tvatrārtho'sti kaścana ||49|| atra tena yathā nāma kalpyate na tathāsti tat | vācyaṃ vastu tato niṡṭhā yathānāmārthakalpanā ||50|| prajñāpāramitā buddho bodhisattvo'pi vā tathā | nāmamātramiti prāha vyasan satyārthakalpanam ||51|| śabdārthapratiṡedho'yaṃ na vastu vinivāryate | evamanyeṡvapi jñeyo vākyeṡvarthaviniścaya: ||52|| naivopalabhate samyak sarvanāmāni tattvavit | yathārthatvena tenedaṃ na dhvanervinivāraṇam ||53|| subhūtistu dvayaṃ vyasan śabdaṃ śabdārthameva ca | bodhisattvasya no nāma paśyāmīti sa uktavān ||54|| prajñāpāramitāvākyaṃ nāsti yanneyatā gatam | ūhyāstu kevalaṃ te'rthā[stadevaṃ] sūkṡmayā dhiyā ||55|| prakrāntārthatiraskāro yā cārthāntarakalpanā | prajñāpāramitāyāṃ hi proktā sā prativarṇikā ||56|| etāvānarthasaṃkṡepa: prajñāpāramitāśraya: | āvartya(rta ?)te sa evārtha: punararthāntarāśrita: ||57|| prajñāpāramitāṃ samyak saṃgrhyāṡṭasahasrikām | yatpuṇyamāptaṃ tenāstu prajñāpāramito jana: ||58|| prajñāpāramitāpiṇḍārthasaṃgraha: samāpta: | krtirācāryadignāgapādānām || @267 āryamaitreyanāthaviracitam abhisamayālaṃkāro nāma prajñāpāramitopadeśaśāstram | haribhadraviracitayā aṡṭasāhasrikāyā ālokākhyaṭīkayā sahitam | oṃ^ nama: sarvajñāya | 1 sarvākārajñatācaryāparivarta: prathama: | abhisamayālaṃkārakārikā: | yā sarvajñatayā nayatyupaśamaṃ śāntaiṡiṇa: śrāvakān yā mārgajñatayā jagaddhitakrtāṃ lokārthasaṃpādikā | sarvākāramidaṃ vadanti munayo viśvaṃ yayā saṃgatā- stasyai śrāvakabodhisattvagaṇino buddhasya mātre nama: ||1|| āloka: | māyārūpasamānabhāvaviduṡāṃ muktiṃ parāṃ yogināṃ saṃsārodaravartidoṡanicaye saṃmūrcchitān dehina: | maitreyeṇa dayāvatā bhagavatā netuṃ svayaṃ sarvathā prajñāpāramitānaye sphuṭatarā ṭīkā krtā kārikā ||1|| bhāṡyaṃ tattvaviniścaye racitavān prajñāvatāmagraṇī: āryāsaṅga iti prabhāsvarayaśāstatkartrsāmarthyata: | bhāvābhāvavibhāgapakṡanipuṇajñānābhimānonnata: ācāryo vasubandhurarthakathane prāptāspada: paddhatau ||2|| yogābhyāsapadārthatattvamathanāllokottarajñānino jātastvāryavimuktisenasudhiyo yatno mahān vrttita: | ekā{1. ##W## ekāntastha^.}ntotthavipakṡadrṡṭiśa {2. ##B## ^śamane śāstrambudhau buddhavān.}manaṃ śāstraṃ dadhau buddhimān yo loke sa vimuktisenavacasā khyāto'paro vā{3. ##B## vārtike.}rtika: ||3|| vaktuṃ tatra na madvidhā: kṡatadhiyo'pūrvaṃ kathaṃcitkṡamā: saṃkṡuṇṇo hi budhottamairaharaha: kośo{4 ##B## ko'sau.} na vastu{5. ##B## vastukrama:.}kṡama: | jñānāvāhakadharmatattvaviṡaye jātābhilāṡā vayaṃ vyākhyāṃ tena parāṃ sadarthaviṡayāṃ kartuṃ samabhyudyatā: ||4|| @268 evamityādi | sarvatraiva hi arthasaṃśayena sarveṡāṃ saṃbandhābhidheyaprayojanā{1. ##B## ^prayojanaprayojanā^.}va- sāyapūrvikā pravrtti:, iti saṃbandhādīni prajñāpāramitāyāṃ vācyāni | tathā hi-yadi saṃbandhābhidheyamasyā: na kathyeta, tadā unmattādivākyavat asaṃbandham anarthakaṃ ca ityā{2. ##W## saṃbhāvayet.} śaṅkayā na kaścit{3. ##W## pravartate'pi.}pravartetāpi śrotum, iti saṃbandhābhidheyamasyāmavaśyaṃ vacanīyam | tathā satyapi saṃbandhābhidheye niṡpāditakriye karmaṇi aviśeṡā{4. ##W## aviśeṡā vāpi.}bhidhāyi sādhanam itya {5. ##B## ityādi.}pi sādhana- nyāyamatipatati, iti nyāyāt sūtrāntarāsaṃgrhītaviśiṡṭapra {6. pravrttāṅga^.} vrttyaṅgaprayojanarahitaṃ prajñāpāramitā- sūtraratnaṃ śraddhānusāriṇo'pi śrotumapi nādriyante iti ādau asādhāraṇaṃ kriyāphalaṃ sūtre pravrttikāmānāṃ pravrttaye tadgatameva prayojanaṃ vācyam, na anyagatam, anyathā hi asaṃgatā- bhidhānaṃ syāt | sūtre hi paraṃ pravartayituṃ sūtrādau prayojanamabhidhīyate, na vyasanitayā | kathaṃ ca pu{7. ##W## para:.}na: prayojanavākyopadeśāt sūtre pravartito bhavati yadi tadgatameva prayojanamabhidhīyate, na anyagatam ? na hi anyadīyaprayojanābhidhānāt anyatra kasyacit pravrttirbhavet | sūtraṃ ca viśiṡṭārthapratipādanaparaṃ vacanamucyate, na abhidheyamātram, nāpi śabdamātramarthapratipādana- sāmarthyaśūnyam, ata: na abhidheyādigatamabhidhānīyam | na {8. ##W## ca.}tu kriyārūpaṃ prayojanam | tathā hi-sarvavākyānāṃ svārthābhidheyapratipādanalakṡaṇā kriyā sādhāraṇī | sā ca {9. ##W## nāti^.} atipratītatayā prayojanatvena {10. ##W om.## na.} na upādānamarhati, tasyāṃ śāstrasya vyabhicārābhāvāt | anabhidheyatvāśaṅkā- vyudāsārthamupadarśanīyā iti cet, na, abhidheyakathanādeva tadāśaṅkāyā vyudastatvāt | nāpi abhidheyaviśeṡapratipipādayiṡayā tadupādānam, abhidheyaviśeṡapratipādanādeva tasyā: prati- pāditatvāt | tasya ca kriyāphalasya phalaṃ prayojanamupadarśanīyam | tena vinā{11. ##W om.## vinā.} kriyāphalamātreṇa sūtre pravrttyasaṃbhavāt | tathā hi-abhimatapradhānaphalārthī prekṡāvān tadupāye pravarteta, kāraṇa- mantareṇa kāryasya ayogāt | avikalārogyasādhanānuṡṭhānena ārogyaprāptivat upāyo jñāta: abhyasyamāna: svopeyaphaladāyaka: iti upāyāvaga{12. ##W## ^gamāt.} māya sūtre pravrtti: | tasmāt pravrttyaṅga- prādhānyena {13. ##B## prayojanameva.} prayojanaprayojanameva avaśyaṃ darśanīyam | tacca upāyabhūtasaṃbandhādiśūnyena granthena aśakyaṃ darśayitum, iti sūtrasya prayojanaprayojanopāyatāsaṃdarśanārthaṃ saṃbandhādika{14. ##W## kathitam.}thanam | tacca prayojanaprayojanam- saṃbandhānuguṇopāyaṃ puruṡārthābhidhāyakam | parīkṡādhikrtaṃ vākyamato'nadhikrtaṃ param || -tattvasaṃgrahapañjikā-2 iti nyāyāt saṃbandhānuguṇopāyamupadarśanīyam | na punaraśakyaṃ tatsādhanā{15. ##W## upāyānu^.}nuṡṭhānam, anyathā jvaraharatakṡakacūḍāratnālaṃkārārthamiva na pravarteta kaścit | @269 anavasthāpi naiva{1. ##W## naiva.}m | tathā hi-abhimatārthaparisamāptyā puruṡasya ākāṅkṡāvicchedāt, ato nāparamūrdhvaṃ prayojanaṃ mrgyam, iti ko'sya saṃbandhādi: ? tatrocyate-saṃbandhastāvat na prayojanāt prthugupadarśanīya:, niṡphalatvāt | sa hi nāma prthugupādānamarhati, yo yasminnabhi- hite'pi na gamyate | yathā abhidheyādyanyatarābhidhāne na itarāvagatirbhavati | na ca saṃbhavo'sti prayojane abhihite, saṃbandho na abhihita iti | tathā hi-saṃ{2. ##W## sa prajñāpāramitāprada^.}pradarśyamāna: śāstraprayojanayo: sādhyasādhanabhāvalakṡaṇa: upa{3. ##W## darśanīya:.}darśanīya:, nānya: guruparvakriyādilakṡaṇa:, tasya arthipravrtteranaṅgatvāt | sa ca sādhyasādhanabhāva: prayojanābhidhānādeva darśita: | tathā hi-idamasya prayojanam iti darśayatā darśitaṃ bhavati idamasya sādhanamiti | na hi yo{4. ##W## yat.} yanna sādhayati, tattasya prayojanaṃ {5. ##W## saṃbhavati.} bhavati atiprasaṅgāt, iti sāmarthyalabhya- tvena nāsau prayojanābhidhānāt prthagabhidhānīya: | dharmapravicayārthaṃ sarvavastusaṃgraha: abhidheya: ityeka: | vipakṡaprahāṇāya samastapratipakṡo nirdeśya: ityapara: | niravaśeṡajñeyaparijñānāya aśeṡākāra: kathanīya: ityanya: | tadetat trayamasat | tathā hi-prathame pakṡe samastavastusaṃgrahe, na hi tadasti iha prajñāpāramitāyāmapūrvaṃ vastujātaṃ yanna skandhadhātvāyatananirdeśena abhidharmapiṭakādau saṃgrhītam, iti punaruktatādoṡa: | dvitīye sarvapratipakṡasaṃgraha eva, kasya- cit vipakṡavastuna: asaṃgrahāt pratipakṡatayā śrāvakamārgādayo bhāvayitavyā: ityabhidhāne- 'pi na jñāyate kasya pratipakṡeṇa iti pratiniyatavipakṡapratipakṡapratipatterabhāvādaprati- pattidoṡa: | trtīye'pi aśeṡākārasaṃgrahe vikalpadvayam -kiṃ vastuna: avyatirikta ākāra:, uta vyatirikta: iti | yadi ādyo vikalpa:, tadā vastu eva ākāravyājena saṃgrhītam iti vastusaṃgrahabhāvī doṡa: samāpatati | atha dvitīya:, tadā vikalpanirmitanirvastukākāramātrasya saṃgrahāt pāraṃparyeṇāpi kvacit vastuni apravrtte: bhāvyamāno'pi asau ākāro na puruṡārthe yujyate iti puruṡārthopayujyamānārthābhidhānādakathanadoṡa: | tasmāt yathoktārtha- tritayasaṃgraheṇa pratyekapakṡabhāvidoṡānupapattyā śrāvakapratyekabuddhabodhisattvatathāgatādhigamasaṃgrhīta: āvakapratyekabuddhabodhisattvatathāgatādhigamasaṃgrhīta: aviparīta: sarvākārajñatādyaṡṭābhisamayakrama: abhyudayanai: śreyasadharmāvāhaka: samasto mārgo vividhai: prātihāryai: sakalajanānuśāsakena bhagavatā mahākaruṇāmayena prajñāpāramitāyāṃ deśita: ityabhi- dhe{6. ##B## abhidheya:.}yam | yathoktamabhidheyam āryaśatasāhasrikāprajñāpāramitādisūtrārthaṃ bodhicittāvavādā- dipratipattirūpam aṡṭāvasthābhedabhinnaṃ sarve saṃkṡiptarucaya: sattvā: sukhena saṃkṡepata: prati- padyantāmiti aṡṭasāhasrikāṃ bhagavatīṃ bhagavān deśitavān | ata: pratipādyasaṃtānagata: saṃkṡepata: samastārthasukhāvabodha: asādhāraṇam iti kriyāphalaṃ prayojanam | yathoktamabhidheyaṃ sarvākārajñatādimārgamanādi bhavabhāvibhāvābhiniveśaviṡadūṡitā{7. ##W## ^śrayai:.}śayai: anabhyastasamastabhāva {8. ##W## vastu^.}nairātmya- bhāvanai: hariharahiraṇyagarbhādibhi: anadhigataṃ prajñāpāramitāśravaṇāt sukhena śrotreṇa jñānenāva- @270 dhārya, paṭutarānubhavāhitavāsanāprabhavasmaraṇapratyaye samāropya, cintāmayena niścitya, bhāvanā- mayena bhāvayan- tasmādbhūtamabhūtaṃ vā yadyadevābhibhāvyate | bhāvanā{1. ##W## ^balaniṡpattau.}pariniṡpattau tatsphuṭākalpadhīphalam || iti nyāyāt saṃvrtiparamārthasatyāśrayeṇa dānādiśubhasaṃcayavān sva{2. ##B## svāparā^.} parārthasaṃpatsaṃpādanā- hita{3. ##W## ^hitamati:.}m iti nirvedhabhāgīyādyadhigamakrameṇa sarvaprakāraṃ sākṡātkuryāt iti anuguṇopāyaṃ kriyā- phalasya phalaṃ prayojanam | tathā coktamabhisamayālaṃkāre- sarvākārajñatāmārga: śā{4. ##W## śāsinā.}sitrā yo'tra deśita: | dhīmanto vīkṡiṡīraṃstamanālīḍhaṃ parairiti ||2|| smrtau cādhāya sūtrārthaṃ dharmacaryā daśātmikām | sukhena pratipatsīrannityārambhaprayojanam ||3|| iti | tathāgataguhyanirdeśādhikāreṇa sarvathā bhādrakalpikasarvatathāgatānāṃ rūpakāyasaddharmakāya- rakṡāyāṃ krtādhikāratvāt vajrapāṇyabhiṡe{5. ##W## ^ṡekāde:.}kādau pratyarpitaśāsanatvācca anyeṡāṃ viśeṡavacanā- bhāvāt aḍakavatīnivāsī daśabhūmīśvaro mahāvajradhara: sarvalokānugrahāya prajñāpāramitāsūtraratna{6. ##W om.## ^ratna^.} saṃgītiṃ pratyadhīṡṭavantamāryamaitreyādimahābodhisattvagaṇam "evam" ityādyāha, iti pūrvācāryā: | anye tu atraiva parīndanāparivarte "yatheyaṃ jambudvīpe prajñāpāramitā pracariṡyati" ityādinā pratyarpitaprajñāpāramita{7. ##B## ^mitātvāt.} tvādāryānanda: saṃgītikāra: iti manyante | tatra evam iti niścayārthā- bhidhāyinā svānurūpajñānāvadhāritanikhilasūtrārthasyopadarśana pareṇa evametaditi aviparītatva- māha | mayā iti ātmavacanena bhagavata: sakāśātsākṡāt śravaṇam, śrutam iti śrotravi{8. ##W## śrotravijñānānubhavavacasā.}jñānena anubhavavacasā ca | tathāgatādrte'nyasyaivaṃ bhūtasamastadharmādhigamasāmarthyavaikalyā- dadhigamābhā{9. ##W## ^bhāvatvam.}va: | etacca padatrayaṃ bhagavadvacanādeva sūtrārambhe nirdiṡṭam | tathā hi-bhagavati parinirvrte nānā{10. ##W## ^nānādhi^.} rthādhimuktiprabhāvitatvāt dura{11. ##W## duravabodha^.} nubodhabuddhatvāvāhakasaugatavacanaprasarasya arthādhi- gamābhāve kathaṃ kaiścitsaṃgīti: kriyate, iti vineyajanasaṃdehāpanayanakāribhi: tathāgatādhiṡṭhānā- dhiṡṭhitai: śrāvakādibhi: "kathaṃ bhagavan anāgate kāle dharma: saṃgātavya:" iti prṡṭhena bhagavatā krtāviparītasākṡācchravaṇena anadhigatārthenāpi dharmasaṃgītau kriyamāṇāyāṃ na doṡa: ityabhiprāyeṇoktaṃ dharmasaṃgītisūtre-"evaṃ mayā śrutamiti krtvā bhikṡavo mama dharma: saṃgātavya: | tathā saṃbandhānupūrvī pratipādyā" ityādi | ato'pi vacanāddeśakālādivacanam | tathā "śakro devānāmindro bhagavantametadavocat" ityādivacanaṃ ca bhagavadanujñayaiva saṃgītikartrbhi: krtam, iti na abuddhavacanatvaprasaṅga: | tathā ca buddhavacane abuddhavacanaṃ prakṡiptam ityayamapi doṡo dūrata eva krtā{12. ##W## krtānavakāśa:.} navakāśa: | ataśca yathaiva śrutaṃ tathaiva saṃgītamityupapannam | evaṃ ca krtvā @271 yatkaiścidevaṃ mama deśitamiti vaktavye kasmādevaṃ mayā śrutamityabhihitam iti codyaṃ krtvā bhagavaddeśanānupapatte: ityādi yuktyantaraṃ varṇitam, tannitarāṃ na rājate iti pratipāditam | nanu ca āryānandenoktaṃ pradeśāntare "santi bhagavatā sūtrāṇi matsamakṡaṃ bhāṡitāni | santi devaloke bhāṡitāni | santi paraṃparābhyāgatāni, yāni mayā evaṃśrutikayā udgrhītāni" iti | tāni ca sarvāṇyadhikrtya "brūhi tvaṃ mahāprajña, brūhi tvaṃ sugatātmaja, dharma{1. ##W## dharmacakravartanaṃ sūtraṃ.}cakrapravartanāsūtraṃ bhagavatā kutra bhāṡitam" iti mahākāśyapavacanāvasāne buddhaguṇānusmaraṇadravīkrtacittasaṃtāna: sāśrudurdinavadano vyāpinā svareṇa āryānanda: evaṃ mayā śrutam ityāha | tatkathaṃ mayetyātma- vācakena sākṡācchravaṇamiti ? naiṡa doṡa:, yatastathāgatādhiṡṭhānadeśanāyāṃ taddeśanāvat tatsāma- rthyenānyata: śravaṇe'pi bhagavata eva sakāśācchravaṇam | anyato vā śrutvā dharmadharāgratvā- darthanirṇayaṃ prati bhagavāṃstena prṡṭa:, ato'rthanirṇayavaśādbhagavata eva sakāśāt {2. ##W## śrutamiti.} śrutiriti krtvā mayetyāha | yattū{3. ##W## yaduktaṃ.}ktam-yannvahaṃ sarvamevaṃśrutikayā uddiśeyamiti, tadgranthamadhikrtya iti na doṡa: | evamupoddhātaṃ krtvā idānīṃ kadā{4. ##W om.## kadā.} kuta: kutra kai: saha evaṃ sūtraratnaṃ tvayā śrutam, iti praśnā- nātmaprāmāṇyapratipādanāya visarjayan, deśakālaparṡaddeśikasāmagrī hi deśanāyā: kāraṇamiti nidānamāha | ekasmin samaye śrutamekasmin kāle iti pūrveṇa saṃbandha: | etena sarvakālamevaṃ- vidhacintāratnarājasamasūtropalambhābhāvāt kādācitkatvopadarśanena durlabhatvamasyākhyātam | yadvā-ekasmin kāle mayedaṃ sūtraratnaṃ śrutam, anyadā anyaditi vakroktyā svagataṃ bāhuśrutyaṃ sattvārthaṃ prati kāruṇikavaidyarājanyāyena āha saṃgītikāra: | athavā, ekasmin kṡaṇe sarvaṃ śrutamityartha: | svapne devatādyādhipatyādalpīyasāpi kālena varṡaśatādyupalambhavat bhagavadādhi- patyāt nikhilasūtrārthāvabhāsina: samanantarapratyayamanovijñānaprabhavaśrotravijñānasya ekasmin kṡaṇe samudbhavāt | anenātmana: pramāṇapuruṡatāmāha-yatkiṃcinmama śrotavyaṃ tatsarvamekasmin kṡaṇe mayā śrūyate acintyavimokṡamukhalābhitvāt, na ca vismaryate iti | ata eva saṃgītikārasya paścāt krameṇa pravrttāyāṃ deśanāyāmanyavineyajanavargānugrahārthamantarā sadā samādhānāsaṃbhavena kathaṃcidavyākrtasya viṡayāntarāvalambinaścetasa: saṃbhave'pi na avikale sūtre saṃgītiruttarakālaṃ virudhyate | tathāgatādhipatyena saṃpūrṇanirbhāsavata: pratyayasya ādāveva upajātatvāt | punastvasau śrṇoti atrptatayā dharmaśravaṇāmrtarasena | pariśiṡṭasyāpi vineyarāśe: kimevaṃ na bhavati iti cet, bhavatyeva sāgaranāgarājapariprcchānusāreṇa pariśuddhabodhisattvagaṇasya, na tu sarveṡām, viśiṡṭabhavyatāvaikalyena tathāvidhadhāraṇāśaktyabhāvāt | kathaṃ punarayamekatra deśanāyāṃ vibhāga: iti cet, deśanā hi iyaṃ saṃvrtyā varṇapadanirbhāsijñānātmikaiva | sā yathābalaṃ sakrt krameṇa vā jāyate iti na doṡa: | athavā- deśāntaravineyārthaṃ {5. ##W## tatsthānāścaryaṇāya.} tatsthānāṃ tarpaṇāya ca | śrāvakānekavāsārthamanā{6. ##W## anāsakteśca darśayan.}saktiṃ ca darśayan || @272 deśānāṃ caityabhāvārtha puṇyārthaṃ caiva dehinām | ityādijñā{1. ##W## ^śamanārthaṃ.}panārthaṃ ca buddhaścarati cārikām || iti parahitapravaṇamatitvena ekasmin samaye grdhrakūṭe viharati sma ityuttareṇa padena saṃbadhyate, anyadā anyatra viharaṇāt | kleśakarma tathā janma kleśajñeyāvrtī tathā | yena vaipakṡikā bhagnāsteneha bhagavān smrta: || ityārṡoktyā nairuktavidhānena kleśādikaṃ bhagnavāniti bhagavān | athavā, aiśvaryasya samagrasya rūpasya yaśasa: śriya: | jñānasyātha prayatnasya ṡaṇṇāṃ bhaga iti śruti: || buddhabhūmiśāstram so'syāstīti samagraiśvaryādimān bhagavān viharati smeti saṃbandha: | rājagrhe anvartha- saṃjñake prasiddhasthānaviśeṡe yastathāgatai: jinajananīdeśanāṃ prati abhisaṃbodhisthānavat hisattvādimahāsaṃnipātabhārodvahanā samarthānyadeśatvena abhikāṅkṡato nānāratnanikaro grdhra- kūṭa: | puṇyakāmadevādīnāmaṡṭamyādiṡu parvasu yātrāṃ tanoti, iti nairuktavidhānāt parvata: | tatra viharati sma | nānāprakārarddhiprātihāryeṇa lokātikrāntādbhutadharmadeśanā{2. ##W## ^darśanāt.}t āvarjyadeśanā- prātihāryeṇa āśayānuśayaparijñānāt paripācya anuśāsanīprātihāryeṇa yānatrayavaineya{3.##B## vineya^.}sattvānāṃ viśeṡeṇa smaraṇādikāriṇāṃ mocanādabhimatamarthaṃ kurvan caturbhi: īryāpathadeśanāsamāpattiprati- saṃlayanavihārai: kāyavākkarmadharmasattvālambanamana: svabhāvai: evaṃ vihrtavān | nanu ca bhūtānadya- tanaparokṡe kāle laṭ [pā^ 3.2.118] smaśabdayoge vihita:, na cātra kāla: saṃgītikārasya parokṡa:, tatkathaṃ viharati smeti prayoga: ? satyam, kiṃ tu tadanantaram aparokṡe ca [pā^ 3.2.119] ityanenāsya sādhutvam | yadi vā-pūrvavyākaraṇānurodhādanya- janāpakṡayā vā parokṡopalakṡaṇatvādadoṡa: | tathā āmantrayate smetyādi vācyam | mahatā iti saṃkhyā{4. ##B## saṃkhyānu.}guṇamahattvayogāt | mahānubhāvena bhikṡūṇāṃ traivācikena karmaṇā jñapticaturthenā{5. ##W## anāghāta^.}ghāta- pañcamena ehibhikṡutvena copa{6. ##W## vā ##for## ca.} saṃpannānāṃ bhinnakleśānāṃ samūhena | bu{7. ##W## buddhadharmau tathā saṃgho.}ddho dharmastathā saṃgho mārakoṭiśatairapi | bhettu śakyate yasmāttasmātsaṃgho'bhidhīyate || iti saṃghena sārdhaṃ sahita: parivrto viharati smeti saṃbandha: | tatra saṃkhyāmahattvam ardha ityādinā āha | abhidheyārtha: sugama: | saṃkhyāvacanaṃ tu śrāvakaparivārāṇāmānantyāt @273 saṃkhyeyāvadhāraṇārtham | {1. ##W om.## pūrvaṃ.} pūrvaṃ prabhūtārthasya samāsasaṃkhyāgrahaṇāvismaraṇāt sukhāvabodhārthaṃ bahu- śravaṇagrahaṇabhīrūṇāṃ śrotrāvadhānārtham, athavā parimāṇajñāpanārthamupāttam | guṇamahattvaṃ sarvai: ityādināha | sarve evātra pūjādakṡiṇāguṇapra{2. ##W## ^parikarṡa^.}karṡādyarhatayā arhanta: | kṡīṇāsravā bhavāgrā- dāsaṃsāraṃ sravantīti kāmabhavāvidyāsravā yathāyogaṃ tatpratipakṡānāsravaśīlādiskandhalābhena yeṡāṃ te kṡīṇāsravā: | nirgata: kleśakarmajanmasaṃkleśākhya: kleśo yeṡāṃ te ni:kleśā: | yathāsaṃkhyaṃ saṃprāptaśīlasamādhiprajñāvimuktiskandhaparipūribhi: duścaritatrṡṇādurdrṡṭibhavabandhana{3. ##W## bandhanāt.}vimuktyā samya- gīryāpathābhijñāvikrīḍitadivyāryavihāralābhai: yathākramaṃ svayaṃ te lokasya loka: cittaṃ ca vaśībhūtaṃ yeṡām | svayaṃ ca sarvabandhanavigamasvātantryāt ye vaśino bhūtāste vaśībhūtā: | trṡṇāvidyāpakṡasarvakleśopakleśaprahāṇāt samādhisamāpattaya: cetovimukti: arhanmārgajñānaṃ prajñā- vimuktiriti krtvā trṡṇāvidyāpakṡāṇāmabhāvena yathākramaṃ rāgavirāgāt avidyāvirāgāt ceta:prajñāvimukti:, atastallābhātsamāpattikleśāvaraṇavimuktyā sarvathā ubhayabhāgavimuktā: suvi- muktacittā: suvimuktaprajñā: | śokaparidevādibhayānāmātmānuvādaparānuvāda {4. ##W## durgatyajīvi^.}durgatijīvikā- daṇḍāślokamaraṇabhayānāṃ lābhālābhādyaṡṭalokadharmopalepabhayasya svādhigamaparipanthībhūtājñāna- saṃśayamithyājñānabhayānāṃ cābhāvāt yathākramaṃ du:khabhayalokadharmājñānāśaṅkāvigamāt nirbhayatvena ājāneyā: | traividyāditvaviśiṡṭadharmādhigamayogāt mahāpradhānabhāvena mahānāgā: | śīla- samādhiprajñāparipūryā krtamavaśyakartavyaṃ sarvadu:khapramokṡādikrtyam, krtaṃ ca ānupaṅgikaṃ kartavyaṃ svecchāpratibaddhavrttidhutaguṇādikaṃ karaṇīyaṃ yaiste krtakrtyā: krtakaraṇīyā: | du:khādyāryasatya- catuṡṭayādhigamādyathāsvaṃ ijñeyaprahātavyasākṡātkartavyabhāvayitavyānāmabhāvena apahrtā: sarvathā apanītā: skandhakleśapratijñodyogabhārā yaiste apahrtabhārā: | bhagavata: paścāt anuprāpta: hitāhitaprāptiparihāralakṡaṇo dvividha: svako'rtha: vidyāvidyādhigamaprahāṇābhyāṃ yaiste anuprāpta- svakārthā: | pari samantāt yathāsaṃbhavamāryamārgeṇa kṡīṇāni bhavena saha puruṡasaṃyojanātprati- ghādinavasaṃyojanāni yeṡāṃ te parikṡīṇabhavasaṃyojanā: | samyak aviparītam ā samantāt jñānam ājñā tattvāvabodha:, tayā suṡṭhu vimuktaṃ sarvabandhanavisaṃyuktaṃ cittaṃ yeṡāṃ te samyagājñā- suvimuktacittā: | sarvatra cetasi navānupūrvavihārasamāpattilakṡaṇe svātantryāt vaśinaste {5. ##B## ceta: ##for## ca te.}ca te paramapāramiṃ svagotraprakarṡaparyantagatiṃ prāptāśceti sarvacetovaśiparamapāramiprāptā: | ata: tairevaṃbhūtairbhikṡuśatai: iti trtīyāntena sarvathā {6. ##W## sarvasaṃbandha:.} saṃbandha: kārya: | sarve arhanta:, kuta: ? kṡīṇāsravatvāt | kṡīṇāsravā: ni:kleśatvāt | evaṃ yāvat samyagājñāsuvimuktacittā:, sarva- cetovaśiparamapāramiprāptatvāt | evaṃ pūrvapūrvasyottarottaraṃ kāraṇam | ata: sarvapuruṡārthapari- samāptatvānnāparaṃ viśeṡaṇaṃ vācyam ityeke | hatāritvāt arhanta: | prahīṇakleśāvaraṇatvāt kṡīṇāsravā: | puna: āsravakṡayaprayāsātmakakleśābhāvāt ni:kleśā: | tadevamebhi: padairdoṡā- @274 tyantaprahāṇalakṡaṇaṃ guṇamabhidhāya idānīṃ pratipakṡalakṡaṇaṃ guṇaṃ vaśībhūtairityādinā āha | bhijñādivaiśeṡikaguṇābhinirhārābhyāmaśaikṡaśamatha vipaśyanābhyāṃ yogāt trailokyānugraha- kṡamatvena sattvārthadhuri niyoktuṃ bhagavatā vaśībhūtā: | sarvaprakāratrṡṇādrṡṭibandhanavimokṡāt yathākramaṃ suvimuktacittā: suvimuktaprajñā: | akuṭilam rjunā mārgeṇa yāvadgamyagamanāt ājāneyā: | kleśasaṃgrāmavijayitvāt mahānāgā: | punarjetavyābhāvāt krtakrtyā: | yukta- rūpakāryasaṃpādanāt krtakaraṇīyā: | paunarbhavikadu:khānupārjanāt apahrtabhārā: | nirvāṇa- sākṡātkaraṇāt anuprāptasvakārthā: | bhavahetusamuddhātāt parikṡīṇabhavasaṃyojanā: | darśana- bhāvanāmārganiṡṭhotkarṡāt samyagājñāsuvimuktacittā: | vaiśeṡikābhijñādiguṇavaśitvasvagotro- tkarṡagamanāt sarvacetovaśiparamapāramitāprāptā: {1. ##W om.## ^prāptā:.} iti tathaiva saṃbandha: | pūrvapūrvasyottarottaraṃ kāraṇam | "viśeṡaṇaniṡṭhābhidhāne ca na punarviśeṡaṇaṃ vācyam, ato na aparyavasānadoṡa:" iti vārtikakāra: || dharmadharāgratvāt yathoktasaṃkhyāntargato'pi naivaṃguṇayukta: ityāha-eka^ ityādi | nityasya kāryakāraṇalakṡaṇavāsya{2. ##W## vācyavācaka^.} vāsakabhāvānupapatte: śubhāśubhavāsanābhi: pūrṇa: anitya: tadanurūpāṃ gatiṃ lāti grhṇāti, iti nairuktavidhānāt prabandhatayā eka: pudgala: | yadutaśabdo nipāta: upadarśanapara: | ākāṅkṡitāyurbhavatu ityāyuṡmān hitasukhapūjāvācaka: | sarvāgama- dhāraṇabuddhopasthānena prāptaharṡatvāt ānanda: | taduktam-eṡa āyuṡmānāryānando deśanākāle srotaāpannatvena yathoktaguṇavaikalyāt enamekaṃ pudgalaṃ sthāpayitvā parityajya iti | pari- samāptakāryatvena svahitaiṡitayā tathāgatādhiṡṭhānena sarvasaṃpatteśca | pañcādīnavavaikalyāratirāgādighaṭṭita: | lābhāditrṡṇāpriyatānukampāgurugauravai: || kautūhalādviśeṡārthamāpattyā ratnakāraṇāt | caityādivandanārthaṃ ca bhikṡuścarati cārikām || iti pañcadaśacārikākāraṇavaikalyātsvayaṃ na kvacit gacchanti, kevalaṃ krtajñatādharma- gauravādibhirbhagavato'ntike sadā viharanti iti nijatvāt sveyaṃ mahāśrāvakaparṡaduktā | gambhīrāmitasūtrāntaratnaśravaṇatrṡṇayā | lokadhātuṡvananteṡu bhramanti krtino yata: || tadyānabhāṡaṇādeva bahavaste samāgatā: | tenaivāgamasūtreṡu na {3. ##W## paṭhyante.}padyante jinātmajā: || ityeke | padaparamavistararucisattvānugrahārthaṃ deśitā āryaśatasāhasrikā | sarvārthasaṃgraheṇa madhya- rucivipañcitajñasattvānukampayā āryapañcaviṃśatisāhasrikā deśitā | tasyāśca sarvārthopasaṃhāreṇa @275 uddhāṭitajñasaṃkṡiptarucisattvahitodayena āryāṡṭasāhasrikā bhāṡitā iti | ata: tadanusāreṇa drṡṭadharmasaṃkṡiptaruci: bhikṡubhikṡuṇyupāsakopāsikāparṡat | tathā śuddhādhyāśayina: sābhogā{1. ##W## sābhoganimitta^.}- nimittavihāriṇa: anābhogā{2. ##W## anābhoganimitta^.} nimittavihāriṇa: niyatacaryāpratipannā: samyagekajātipratibaddhāśca ityevamaprameyamahābodhisattvaparṡadapi jñeyā ityapare | tathā cāha ācāryadignāga:- itthamaṡṭasahasrīyamanyūnārthairyathoditai: | granthasaṃkṡepa iṡṭo'tra ta evārthā yathoditā: || iti || -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-7 tathā tadanusāreṇaiva mandabhāgyānāṃ parivārādyabhāve daurmanasyanivrttyarthamalpecchatānurāgārthaṃ ca svayaṃ bhagavān dharmāsanaṃ prajñāpya samāhitaireva gamya{3. ##W## avagamyam.}midaṃ sūtraratnam iti darśayan vajraparyaṅkena atighaṭitatvādidoṡarahitena upaviśya, rjunā kāyena dharmacakramudrābandhapūrvakaṃ nāsāgradrṡṭi- nyādekāgrāmabhimukhīṃ smrtiṃ vidhāya sarvasamādhisaṃgrahāt samādhirājaṃ nāma samādhiṃ samāpadya utthita: | tato maitrīkaruṇānayanābhyāmimaṃ lokaṃ du:khārtamabhisamīkṡya mrdumadhyādhimātrabhedena yathā- bhavyatayā ca sarvatragā buddhatvaparyavasānaphalā deśaneyam iti vineyavargaṃ bodhayan, yathāyogamaṅga- pratyaṅgebhya: sarvaromakūpebhya: prakrtiprabhāyāśca ṡaṡṭiṡaṡṭiraśmikoṭīniyutaśatasahasranirmāṇena daśasu dikṡu gaṅgānadīvālukopamān lokadhātūnavabhāsya sarvasattvāṃśca anuttarasamyaksaṃbodhau niya- tān krtvā jihvendriyeṇa imaṃ trisāhasramahāsāhasralokadhātuṃ vyāpya tasmāt {4. ##W## sphāritāneka^.}sphuritānekaraśmisamū- heṡu padmagarbhatathāgatādhiṡṭhānapūrvakaṃ ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktadharmadeśanayā pūrvavat sattvārthakaraṇāttada- rthijanasaṃnipātāya mātrdeśanānimittamavyāhataṃ darśitavān | tadanu tathaiva parṡacchāradyādisarvabhaya- vigamāt siṃhavijrmbhitaṃ nāma samādhiṃ samāpadya aśuddhe sthāne saṃvrtiparamārthasatyavibhāgākuśale ca śrotari [na] kathanīyā jinajananī iti dharmabhāṇakānavabodhayan tādrśamrddhyābhisaṃskāra- mabhisaṃskrtavān, yena aṡṭādaśamahānimittapūrvakaṃ tathaiva sarvalokadhātusaṃgrhītāṡṭākṡaṇavināśāt sthānapariśodhanena tatratya{5. ##W## tatra te sattvā.} sattvā devamanuṡyasabhāgatāyāmupapadya jātismarā: prītiprāmodyena svasva- buddhakṡetreṡu upasaṃkramaṇādipūrvakaṃ buddhān bhagavato namanti sma | sarve ca sattvā: vyapagatacakṡurādivai- kalyadoṡā daśakuśalakarmapathasevina: caturbrahmavihāraniratāstrtīyadhyānasamāpannā iva sukhalābhino jinajananīśravaṇayogyā bhūtvā evaṃrūpayā prajñayā samanvāgatā bhavanti sma, yadevamudānamudāna- yanti sma-sādhu{6. ##B om.## sādhu dānam.} dānam, sādhu dama:, sādhu śama:, sādhu saṃyama:, sādhu cīrṇo brahmacaryavāsa:, sādhu prāṇibhūteṡvahiṃsā iti dvividhaṃ samādhiprātihāryam | tadanu bhagavān prāptasamastajñeyādhipatyena iyaṃ prajñāpāramitā deśayituṃ śakyate iti kathayan vineyānāmādarotpādanāya pūrvavat sarvaloka- dhātūnabhibhūya prabhāvarṇaśrītejobhiryathākramaṃ sthāna{7. ##W## śobhana^ ##for## sthāna^.} bhāsanatapanavirocanaṃ sarvaparvatānabhibhūya sumeru: parvatarāja iva krtavān | tathaiva īdrśaireva iyaṃ boddhuṃ deśayituṃ ca śakyate na mādrśai:, iti @276 yatnaṃ na kuryurvineyā:, tato manuṡyā eva sarvaṃ saṃpādayitumalam ityutsāhasaṃjananārthametalloka- dhātusattvātmabhāvasamānamātmabhāvaṃ prākrtamupadarśitavān | tato jātaprasādātiśayai: devamanuṡyai: bhūtārthabhāvanābhyāsāt kālāntareṇa īdrśameva dharmādhigamaṃ paśyadbhi: bhagavān puṡpādibhi: pūjita: | yathā deyā: paribhujyante tathā supariṇāmitavastuparibhogāt cittaprasādena puṇyābhi- vrddhau {1. ##W## praśuci^ ##for## pramrṡṭa^.} pramrṡṭakāyāditayā prajñā{2. ##W## jñāna^ ##for## prajñā^.}saṃbhāro vineyānāṃ sukhenotpadyate ityanugrahārthaṃ tāni ca puṡpādīni tri sāhasramahāsā hasralokadhātupramāṇasarvālaṃkāraśobhana kūṭāgārarūpeṇa etallokadhātoratīva śobhā- kāreṇa svamūrdhni bhagavatā adhiṡṭhitāni | tathā ca tānyadhiṡṭhāya akṡapitāhaṃmānavāsanānāmekā- bhilakṡyadharmadeśanāyāṃ daurmanasyādinā samyakpratipattivaikalyamiti pūrvavat sarvalokadhātustha- sattvānāṃ purata: sarvathā udgrahaṇādyarthaṃ tathā sarvasattvasamatāpravrttāvapi uttaratra yathābhavyatayā cirakṡiprādibhedena keṡāṃcidadhigamavyākaraṇādau anunayādyadhyāropapūrvakaṃ nāsmāsu cittānyathātvaṃ kāryam iti pradarśanārthaṃ sarvākāradharmadeśanāparaṃ samamātmabhāvaṃ pradarśitavān sugatarāja: | iti dvividhamrddhiprātihāryam | tadanu saṃkliṡṭalokadhātūtpādāt saṃbhavatprajñādi- prakarṡatvācca sarvabuddhairna samāno'yaṃ bhagavān, iti sarvākārajagadarthakaraṇāya mandadhījanāśaṅkā- mapākurvan samānaprasthānasaṃbhāraparipūrṇabodhisattvānāṃ pratibuddhakṡetramanuttarasamyaksaṃbodhisaṃbhavāt sarvabuddhai: saha- saṃbhāradharmakāyābhyāṃ jagataścārthacaryayā | samatā sarvabuddhānāṃ nāyurjātipramāṇata: || iti ātmanastulyatāṃ kathayan tathā nānālokadhātūtpannakrtapraṇidhānasvavineyabodhi- sattvānāmaviparītasamastapravacanaratnasūtradeśanayā saṃbhāraparipūraṇo{3. ##W## ^pūraṇādyupadeśanārtha.} pāyopadeśārthaṃ tathā smita- makarodbhagavān yena anyonyaṃ sarvalokadhātusthasattvā: sarvathonmūlitātulyatvasaṃśayabījā: saparṡa- tsamūhān itaretaralokadhātavīyabuddhān bhagavata: samupa{4. ##W## samupalakṡya.}labhya tulyatāṃ pratipannā: | tathā mahā- vabhāsādinimittopalambhapūrvakaṃ gurvāyattatayā na sahasā gamanaṃ yuktamiti tadarthaṃ daśadigloka- dhātavīyajinātmajāstān svasvatathāgatānupasaṃkramya pādābhivandanapura:sarā eva-{5. ##B om.## bhagavan.} bhagavan, kasyāyamanubhāva: ? iti praśnasya visarjanānantaraṃ praśaṃsāvākyaśravaṇena viditasvādhipatibhadrāśayā: tādrgvidhasaparivārabhagavaddarśanādyarthaṃ gamiṡyāmo vayaṃ bhagavan ityālocya grhītasvādhipatidharma- gauravapreṡitapūjārthanānāratnapadmavārtāsaṃdeśālpā bādhatādipariprcchāvacanā: pañcakaṡāyotsadatvā- dasya lokadhāto:, apramādavihāriṇo bhaviṡyatha ityanuśāsanīṃ pratigrhya antarālavartibuddhānāṃ pūjāmabhinirvartayanta: aparimitaparivārā: samāgamya anuṡṭhitapādavandanāpūrvakapūjāprasarā: svasvasthānībhūya kathitasvasvatathāgatavārtāvacanā: padmāni niryātitavanta:, iti dvividhaṃ dharmāvabhāsanaprātihāryam | tadanu bhagavān tāni padmāni apariśuddhalokadhātūtpāde'pi @277 taddoṡānupalepajñāpanāya saddharmapūjārthaṃ prahitāni iti krtvā svasvadikṡu prakṡipya teṡu ca padmeṡu tathāgatādhiṡṭhānapūrvakaṃ jinajananīdeśanayā anuttarasamyaksaṃbodhau sarvasattvānniyatīkartuṃ saddharma- pūjāyāmupanāmya samāgatayathābhavyamahābodhisattvādisaṃnipātamavagamya ādimadhyāntakalyāṇa- tvādiyuktāṃ prajñāpāramitāṃ deśitavāniti trini{1 ##B om.## tri^.}dānaṃ pratipattavyam | atra tu uddhaṭitajña- saṃkṡiptarucisattvānugrahadeśanādhikārāt noktam | taduktam-`yadā bhagavān rājagrhe mahānagare grdhrakūṭe parvate yathoktaparṡadā parivrto dharmaṃ deśayan vijahāra, tadā bhagavata: sakāśāttatraiva sthāne tayā parṡadā sārdham evaṃ mayā sūtraratnaṃ śrutam' iti sarvairapyetai: lokavyavahārānuvartanāt saṃkīrtitadeśādibhi: saṃgītikāreṇa ātmaprāmāṇyapratipādanāt vineyānāṃ sādaraśravaṇacinta- nādikamuktam | tathā cāha ācāryadignāga:- śraddhāvatāṃ pravrttyaṅgaṃ śāstā parṡacca sākṡiṇī | deśakālau ca nirdiṡṭau svaprāmāṇyaprasiddhaye || saṃgītikartrā loke hi deśakālopalakṡitam | sasākṡikaṃ vadan vaktā prāmāṇyamadhigacchati || iti || -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-3-4 tatra prayojanaṃ sapiṇḍārthaṃ padārtha: sānusaṃdhika: | sacodyaparihāraśca vācya: sūtrārthavādibhi: || iti pañcabhirākārai: sūtraṃ vyākhyātavyamiti vyākhyāyuktau nirṇītam, ityabhihitameva prayojanam | ata: śrotrjanasukhapratipattaye krtavibhāgārthasya ca śāstrasya sukaraṃ vyākhyātr#ṇāṃ vyākhyānamiti samāsanirdeśena piṇḍārthastāvadabhidhīyate | tatra buddhatvārthino bodhisattvasya cittotpādādisarvākāraparijñānāya ādau phalanirdeśena sarvākārajñatā kathitā | sā na vinā śrāvakamārgādiparijñānena iti tadanu mārgajñatā | sāpi na sarvavastuparijñānamantareṇa, iti tadanantaraṃ sarvajñatā | tata: sarvathā evaṃ prāptatrisarvajñatāvaśitvārthaṃ puna: sarvākāramārgavastujñāna- prakārasaṃgraheṇa trisarvajñatābhāvanayā adhigamya sarvākārābhisaṃbodhaṃ viśeṡamārgeṇa prakarṡaparyantā- dhigamalābhānmūrdhābhisamayamāsādya vyastasamastabhedena vibhāvitānarthān praguṇīkrtya niścayāya sākṡātkaroti iti viditvā anupūrvābhisamayaṃ punarapi svabhyastīkaraṇāya vibhāvitaikakṡaṇābhi- saṃbodhānantaraṃ dvitīye kṡaṇe dharmakāyābhisaṃbodhaṃ samyagadhigacchatīti samāsato'ṡṭābhisamaya: prajñāpāramitāyāṃ piṇḍārtha: | tathā coktam- prajñāpāramitāṡṭābhi: padārthai: samudīritā | sarvākārajñatā mārgajñatā sarvajñatā tata: ||4|| @278 sarvākārābhisaṃbodho mūrdhaprāpto'nupūrvika: | ekakṡaṇābhisaṃbodho dharmakāyaśca te'ṡṭadhā ||5|| iti || samāsanirdiṡṭasya vyāsataścākhyānāt svākhyātatvam, iti punarapi vyāsata: piṇḍārtho'bhidhīyate | tatra samyaksaṃbodhimadhigantukāmena ādau śūnyatākaruṇāgarbhaṃ bodhicittaṃ praṇidhiprasthānasvabhāvaṃ dvividhamutpādya cittotpādatadākṡiptadharmaniṡpattaye saṃprāptaguṇaparipālanā- rthenābhivrddhyarthaṃ pratipattyādiṡvavavādagrahaṇānantaraṃ śrutādiprakarṡaprāptamokṡabhāgīyaśraddhādilakṡaṇa- kuśalamūlādūrdhvaṃ catu:satyaprativedhānukūlaṃ caturvidhanirvedhabhāgīyaṃ laukika{1. ##W## laukikaṃ.} bhāvanāmayaṃ niścitya pratipattimato yathoktanirvedhabhāgīyamanyadapi darśanamārgādikam iti pratipatterādhāreṇa dharma- dhātusvabhāvenaiva bodhisattvena sarvadharmālambanapūrvakaṃ sarvasattvāgratācittamahattvaṃ pra{2. ##B## pramāṇa^ ##for## prahāṇa^.}hāṇamahattvamadhi- gamamahattvaṃ cādhikrtya pratipatti: pravartate, ityabhilakṡyasthānīya: trividha: samuddeśo dhyeya: | tadanu tatprāptaye trisarvajñatāviṡaye sāmānyena śukladharmādhiṡṭhānā sarvākārābhisaṃbodhādau catu- rvidhe'bhisamaye pratyabhisamayaṃ ṡaṭpāramitādhiṡṭhānā ca kriyāpratipattirityevaṃ yathāvatprayogadarśana- bhāvanāviśeṡamārgasvabhāvānāṃ saṃnāhādipratipattīnāṃ madhye vīryarūpatayā prathamata: saṃnāhaprati- pattyā saṃnahya prasthānapratipattyā samastamahāyānadharmābhirohaṇapūrvakaṃ saṃbhārapratipattyā saṃbhrta- saṃbhāreṇa niryāṇapratipattiradhigantavyā, ityevaṃ buddhatvāvāhakadharmādhigamānukrameṇa prakāśanā- ttathāgatānāmiti prathamaparivarte saṃgrhītā sarvākārajñatā | tathā coktam- cittotpādo'vavādaśca nirvedhāṅgaṃ caturvidham | ādhāra: pratipatteśca dharmadhātusvabhāvaka: ||6|| ālambanaṃ samuddeśa: saṃnāhaprasthitikriye | saṃbhārāśca saniryāṇā: sarvākārajñatā mune: ||7|| iti || tadanu sarvākārajñatādhigamo na vinā sarva{3. ##W## sarvamārgaprajñānena.}mārgādhigamanam, iti mārgajñatāṃ darśayituṃ svaprakrtiprabhābhi: devādīnāṃ vaipākikaprabhāyā malinīkaraṇena lokapālatvādyabhimānanirā- karaṇāt vakroktyā nihatamānasaṃtāna eva pudgala: adhigame'syā bhavya:, ityādhārakathanānantaraṃ {4. ##W om.## sva^.} svaviṡayapratiniyamādikamabhidhāya mārgajñatādhikāre sarve mārgā: paripūrayitavyā:, iti śrāvaka- pratyekabuddhamārgapratipādanapūrvakamaiha laukikādiguṇairupeto mahānuśaṃso bodhisattvānāṃ darśanamārgo bhagavatā abhihita: | tato'nantaraṃ bhāvanāmārgābhidhāne sati svalpavaktavyatvena phalanimnatvena ca vineyapravrtte:, tasya kāritramādau nirdiśya sāsravānāsravarūpeṇa dvividho bhāvanamārga:, iti adhimuktipariṇāmanānumodanā {5. ##B om.## ^manaskāra^.} manaskārabhedena trividhasāsravabhāvanāmārgamadhye kāñcanapiṇḍamiva dhātubhya: puṇyamabhisaṃskaroti, iti ādau abhimuktimanaskāramuktvā tadbhāvakabodhisattvo- @279 tsāhanāya evamadhimukte: buddhādibhi: stutyādaya: kriyante ityuttarottarābhinandanarūpā: stuta- stobhitaśaṃsitā: kathitā: | tadanu sa samyaksaṃbodhe: tatpuṇyamupakaraṇīkaroti suvarṇakāra ivā- bharaṇam, iti pariṇāmanāmanaskārapūrvakaṃ svaparapuṇyakriyāsamatāpratilābhārthamanumodanāmanaskāra- mabhidhāya prayogaviśuddhibhedena dvividho'nāsravo bhāvanāmārga: iti prathamamabhinirhāralakṡaṇaṃ pratipādya dvitīyo'tyantaviśuddhilakṡaṇo deśita: iti dvitīyaparivartamārabhya yāvadaṡṭamaparivarte "ya "ya evamasya bodhisattvasya mahāsa{1. ##W om.## mahāsattvasya.}ttvasya bhagavan avabodha:, iyamasya prajñāpāramitā | bhagavānāha-atyantaviśuddhatvāt subhūte" ityetatparyantenoktā bodhisattvānāṃ mārgajñatā | tathā coktam- dhyāmīkaraṇatādīni śiṡyakhaḍgapathau ca yau | mahānuśaṃso drṅmārga aihikāmutrikairguṇai: ||8|| kāritramadhimuktiśca stutastobhitaśaṃsitā: | pariṇāme'numode ca manaskārāvanuttamau ||9|| nirhāra: śuddhiratyantamityayaṃ bhāvanāpatha: | vijñānāṃ bodhisattvānāmiti mārgajñatoditā ||10|| iti || tata: sarvavastuparijñānaṃ vinā na {2. ##B## mārgajñatā^ ##for## mārga^.}mārgaparijñānaṃ samyak, iti sarvajñatāṃ darśayituṃ prajñayā saṃsārādīnavadarśanena krpayā ca sattvārthakaraṇapāratantryeṇa bodhisattvānāṃ bhavaśamānava- sthānāt vyatirekanirdeśena {3. ##B## caivaṃ ##for## naivaṃ.}naivaṃ śrāvakapratyekabuddhānāmiti nirdeśapūrvakaṃ tatsamarthanārthameva anvayavyatirekatayā nimittānimittagrahaṇāt jinajananyā nirdiṡṭadūretarabhāvena upalambhānupa- lambhābhyāṃ vipakṡapratipakṡau nirdiśya tayorvibhāvanāyāṃ punaranvayamukhenaiva bodhisattvānāṃ prayogakathanāt anantaraṃ tatsamatāpratipādanapūrvako dhyeyo darśanamārgo'bhihita: ityaṡṭamaparivarte "āyuṡmān subhūtirāha" ityārabhya yāvannavamaparivarte "nāpi kasyaciddharmasya pravartanaṃ vā nivartanaṃ vā | evamiyaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitā" ityetatparyantenoktā śrāvakapratyekabuddhānāṃ sarvajñatā | tathā coktam- prajñayā na bhave sthānaṃ krpayā na śame sthiti: | anupāyena dūratvamupāyenāvidūratā ||11|| vipakṡapratipakṡau ca prayoga: samatāsya ca | drṅmārga: śrāvakādīnāmiti sarvajñateṡyate ||12|| iti || tadanu parijñātatrisarvajñatāvaśitvārthaṃ puna: sarvākāramārgavastujñānaprakārasaṃgraheṇa trisarva- jñatāṃ bhāvayati, iti sarvākārābhisaṃbodhaṃ darśayitumākāraviśiṡṭaprayogairbhāvayitavyā yathāsaṃkhyaṃ guṇadoṡādānatyāgena lakṡaṇajñānapūrvakamutpannamokṡabhāgīyakuśalamūlena ityākārādīn nirdiśya vivardhitamokṡabhāgīyasya utsāhino nirvedhabhāgīyādyadhigamadvāreṇa prāptaśaikṡāvaivartikabodhisattva- @280 gaṇadharmasya buddhatvanimittasaṃsāranirvāṇasamatābhāvanāpūrvakaṃ niṡpāditasvabuddhakṡetraviśuddhau upāya- kauśalena yathābhavyatayā anābhogādbuddhakrtyaṃ pravartate iti nirvedhabhāgīyādayo deśitā: iti navamaparivarte "evamukte āyuṡmān subhūtirbhagavantametadavocat-mahāpāramiteyam" ityārabhya yāvadviṃśatitamaparivarte "te te bodhisattvā mahā{1. ##W om.## mahāsattvā.}sattvā asaṃhāryā: sadevamānuṡāsureṇa lokena" ityetatparyantenokto buddhādīnāṃ yathāsaṃbhavaṃ sarvākārābhisaṃbodha: | tathā coktam- ākārā: saprayogāśca guṇā doṡā: salakṡaṇā: | mokṡanirvedhabhāgīye śaikṡo'vaivartiko gaṇa: ||13|| samatābhavaśāntyośca kṡetraśuddhiranuttarā | sarvākārābhisaṃbodha eṡa sopāyakauśala: ||14|| iti || tadanantaraṃ prāptasarvākārābhisaṃbodhasya viśeṡamārgeṇa prakarṡaparyanto'dhigama: iti mūrdhā- bhisamayaṃ darśayituṃ yathāsaṃkhyam ūṡmādicaturvidha nirvedhabhāgīyasvabhāvaliṅgavivrddhinirūḍhicitta- saṃsthitipratipādanapūrvakaṃ pravrttinivrttipakṡādhiṡṭhānau dravyaprajñaptisatpuruṡādhiṡṭhānau ca yathākramaṃ dvau dvau grāhyagrāhakavikalpau, iti praheyatayā caturvidhaṃ vipakṡaṃ tatprahāṇāvasthāviśeṡaṃ ca upādeyatayā caturvidhaṃ pratipakṡaṃ pratyekaṃ darśanabhāvanāmārge nirdiśya, buddhatvaprāpteravyavadhānena ānantaryasamādhi: ubhayasatyāśritopāyakauśalena nirākaraṇīyavipratipattyā saha deśita: iti viṃśatitamaparivarte "sacedbodhisattvo mahāsattva: svapnāntaragato'pi" ityārabhya yāvadekonatriṃśa- ttamaparivarte "kuśalākuśaladharmāparimāṇatayā prajñāpāramitāparimāṇatā anugantavyā" ityeta- tparyantena sakāraṇenokto mūrdhābhisamaya: | tathā coktam- liṅgaṃ tasya vivrddhiśca nirūḍhiścittasaṃsthiti: | caturdhā ca vikalpasya pratipakṡaścaturvidha: ||15|| pratyekaṃ darśanākhye ca bhāvanākhye ca vartmani | ānantaryasamādhiśca saha vipratipattibhi: ||16|| mūrdhābhisamaya: iti || tadanu prāptamūrdhābhisamayo vyastasamastatvena adhigatānarthānanupūrvīkrtya sthirīkaraṇāya vibhāvayati, iti sarvadharmasaṃgrāhakadānāditrayodaśaprakāratayā ekonatriṃśattamaparivarte "siṃhanāda- nadanatayā prajñāpāramitānadanatā anugantavyā" ityekenaiva padena sakāraṇenokta: anupūrvā- bhisamaya: | tathā coktam- tredhā daśadhā cānupūrvika: | iti || tadanantaraṃ vibhāvitānupūrvābhisamayasya svabhyastīkaraṇāya teṡāmevādhigatānāṃ dharmāṇā- mavipākānāsravasarvadharmaikakṡaṇalakṡaṇādicaturvidha bhedānāmekenaiva kṡaṇenābhimukhīkaraṇam iti @281 tatraiva parivarte "sarvadharmākopyatayā prajñāpāramitākopyatā anugantavyā" ityekenaiva padena sakāraṇena ekakṡaṇābhisaṃbodho darśita: | tathā coktam- ekakṡaṇābhisaṃbodho lakṡaṇena caturvidha: ||17|| iti || tadanu vibhāvitaikakṡaṇābhisaṃbodhasya dvitīye kṡaṇe dharmakāyābhisaṃbodha: iti trividha- manantarābhisaṃbodhaṃ bodhisattvānāṃ nirdiśya pariśiṡṭakāyatrayaṃ tathyasaṃvrtyā pratibhāsamānaṃ paramā- rthato dharmatārūpaṃ yathādhimokṡaprabhāvitaṃ buddhabodhisattvaśrāvakādigocaraṃ vyavasthāpitam iti kathanāya viviktāvyatirekitvaṃ vivekasya yato matam | -triratnadāsa iti nyāyāt tadavyatireke'pi, prthag lokottareṇa mārgeṇa prāpyate na tu kriyate, ityakrtrimārthena {1. ##B## māyopamavijñānamayasarva^.} māyopamādvayajñānasarvadharmapratipattyā adhigata: svābhāvika: kāya: iti tatkathana- pūrvakamavaśyameva abhyupagantavyā yogisaṃvrtyā viśiṡṭārthapratibhāsajananadvāreṇa āśayaparā- vrttyā parāvrttā dharmadeśanādyarthakriyākāriṇa: advayā: cittacaittā: | sarvākārastathāgatānāmeva gocaro jñānasaṃbhāraja: savyāpāro dharmakāya: ityabhidhānānantaraṃ nānāsūtraratnaśravaṇābhilāṡibhi: daśabhūmipraviṡṭai: mahābodhisattvai: saha paramānavadyamahāyānadharmasaṃbhogaprītisukhopabhogāt aprameyapuṇyasaṃbhārasaṃbhrtalakṡaṇānuvyañjana virājitagātraṃ sāṃbhogikakāyaṃ pratipādya yathābhavyatayā aśeṡajagadarthakriyākārī sarvathā bhavāgrādanuparataprabandha: śākyamunitathāgatādirūpa: nirmāṇa- kāya: puṇyajñānasaṃbhārāṃśaja eva śrāvakādyupalambhayogyo deśita: ityekonatriṃśattamaparivarte "evaṃ hi subhūte bodhisattvena mahāsattvena" ityārabhya yāvat "anuttarāṇāṃ ca buddhadharmāṇāṃ paripūri: iti parivartaparyavasānenokto buddhānāṃ bhagavatāṃ dharmakāyābhisaṃbodha: | tathā coktam- svābhāvika: sasāṃbhogo nairmāṇiko'parastathā | dharmakāya: sakāritraścaturdhā samudīrita: ||18|| iti || tadanantaraṃ sadāpraruditabodhisattvavat pratipatti: kāryā, iti vineyajanabodhanāya tatpūrvayogakathāmukhena kalyāṇamitrārāgaṇapūrvakaprajñāpāramitā yogānuśaṃsāṃ darśayitumupasaṃhāradvāreṇa madhyamapratipattyā yathoktābhisamayakramapratipādanaparameva parivartatrayaṃ deśitam | tatpuna: sugama- tvāt abhisamayālaṃkārakārikayā na saṃgrhītam | iti aparaprakāradvayena samudāyārthasyābhi- dhāsyamānatvāt ekastāvatsamudāyārtha: || idānīṃ padārthādivyākhyānena sūtrārtho'bhidhīyate tatretyādi | tatra iti vākyopanyāse | khaluśabdo vākyālaṃkāre | śobhanā araṇāvihāriṇāṃ madhye agrā bhūti: cetasa: saṃpattiryasya sa subhūti: | sadevake loke pūjādibhi: sthāviryaprāptatvātsthavira: | iha kvacittathāgatānāṃ @282 kāyavyāpārātmakapāṇyādyadhiṡṭhānena deśanā, tadyathā daśabhūmakāde: sūtrasya deśanā | kvacidvaca- nādhiṡṭhānena, tadyathā ajātaśatruśokavinodanasūtrāde: | kvacinmanodhiṡṭhānatvena, tadyathā samanta- bhadracaryānirdeśasūtrāde: | ityāryasubhūtyadhimuktānāmanugrahaparīndanābhyāṃ samyakparigrahādikrameṇa mahāyāne vinayanātsvavaṃśānupacchedārtham, acintyo vā tathāgatānāmupāyakauśalaprabhāvo yasmāt sarvathā aśaktenāpi deśyate iti prabhāvasaṃdarśanavineyānāmanugrahārthaṃ prajñāpāramitābhāṡaṇaṃ prati vāgadhiṡṭhānadvāreṇa āryasubhūtimanyamanaskamabhimukhīkaraṇārthaṃ bhagavānāmantrayate sma āmantritavān | kathamityāha-pratibhātu ityādi | dharmadeśanādhikārāt vidyamānatve'pi he subhūte viśiṡṭadharmārthaniruktipratibhānaṃ pratisaṃvit sarvathā te tavābhimukhī bhavatu | bodhau sarvadharmā- saktatāyāṃ svārthasaṃpadi sattvamabhiprāyo yeṡāṃ te bodhisattvā: | śrāvakā api syurevam ityāha- mahāsattvā iti | mahatyāṃ parārthasaṃpadi sattvaṃ yeṡāṃ te mahāsattvā: | mahattvaṃ ca anyathāpi tīrthikasādhuja{1. ##W## ^janavat ##for## ^jane.}ne syāt iti bodhisattvagrahaṇam | atasteṡāṃ bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitāmārabhyeti | prathamakalpāsaṃkhyeyaniryāta: adhimukticaryāṃ vivardhayan saṃbhrtapuṇya- saṃbhāro bodhisattva: śubhe deśe paryaṅkamābhujya buddhabodhisattvālambanapūrvakaṃ prajñāpāramitānayaṃ sarvadharmanairātmyadyotakaṃ mūlacittena nāmata: samā{2. ##W## samālambya.}lakṡya tasyaiva padaprabhedaṃ parivartādibhedādanu- caracittena nirūpayet | ta{3. ##W## tata:.}thā aṡṭābhisamayāvasthābhedena saṃkhyāgrahaṇādgaṇanayā, pratyabhisamayaṃ svarūpaniścayāttulanayā, adhyāropāpavādābhāvāt mīmāṃsayā, pratyakṡānumānapramāṇopapannatvāt pratyavekṡaṇatayā, ityevaṃ prajñāpāramitārthaṃ caturbhirākārai:, vyañjanāni {4. ##W## ca ##for## tu.} tu vyastasamastāni yathākramaṃ nirartha{5. ##B## ^sadarthatayā.}sārthatayā, ityevamākārābhyāṃ vicāraṇācittena vicārayet | tadanu yathāvicāritaṃ tannimittamavadhāraṇācittenāvadhrtya yathāvicāritamevārthaṃ nāmālambake mūlacitte saṃkalanacittena prakṡipya yadarthaṃ prayukto bhavati, tacchandasahagatena āśāsticittena bhāvanāṃ kuryāt ityevamādi- śrutacintābhāvanāmayajñānodayakrameṇa sarvākārajñānādhigamāt pāraṃ prakarṡaparyantam eti iti vigrhya, kvipi sarvāpahārilope anityamāgamaśāsanamityaluki tatpuruṡe, krti bahulamiti aluki ca karmavibhakte: krte pāramistadbhāva: pāramitā | prajñāyā dharmapravicayalakṡaṇāyā: pāramitā prajñāpāramitā mukhyā | buddho bhagavān māyopamaṃ jñānamadvayam | tatprāptyanukūlatvena tu padavākyasamūho grantho darśanādilakṡaṇo māgarśca gauṇī prajñāpāramitā | tathā cāha- ācāryadignāga:- prajñāpāramitā jñānamadvayaṃ sā tathāgata: | sādhyā tādarthyayogena tācchabdyaṃ granthamārgayo: || iti || -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-1 atastrividhāmapi tatsaṃbandhinīṃ prativarṇikopadeśarahitāṃ prajñāpāramitāmeva prādhānyādadhi- krtya, ityavadhāraṇam, na tu teṡāmeveti bodhitraye asyā nāntarīyakatvenādhikārāt | tathā @283 hi atraiva vakṡyati-"śrāvakabhūmāvapi śikṡitukāmena iyameva prajñāpāramitā śrotavyā" ityādi | sarvākāraparamapuruṡārthopayuktādhigamakramasya pratipādyamānatvāttatra ca "bodhacittaṃ kulaputra bījabhūtam, tadeva phalabhūtaṃ sāraṃ sarvabuddhadharmāṇām" ityāryagaṇḍavyūhādinirdeśāt yathā yena parārthālambanasamyaksaṃbodhikāmatālakṡaṇa dvāviṃśatiprabhedabhinnabodhicittādhigamaprakāreṇa bodhisattvā mahāsattvā: trividhāmapi prajñāpāramitāṃ niryāyu: niścitya prāpnuyu: iti svālambana- svarūpaprabhedaścittotpāda:, tatprabheda eva ca sūtrārtha: iti darśayituṃ svayaṃ bhagavatā āmantraṇadvāreṇa samāsata: prajñāpāramitā deśitā | tadayaṃ saṃkṡipto vākyārtho yathā sarvaprakārabodhicittādhi- gamaprakāreṇa bodhisattvā mahāsattvā: trividhāmapi prajñāpāramitāṃ yathāsaṃbhavaṃ śrutādijñānodaya- krameṇa samyak prāpnuyu:, tathā teṡāṃ saṃbandhinīṃ prajñāpāramitāmevārabhya vyāsato bhāṡaṇāya caturvidhā pratisaṃvit te, tava, subhūte, saṃmukhībhavatu ityevamāryasubhūtiṃ sthaviraṃ bhagavā- nāmantritavāniti | vistarastu- tatrādau gotrasāmarthyātkrpābījaprabodhata: | prayogāśayasaṃpattyā bodhicittaparigraha: || iti nyāyāt gotrādisāmarthyena bodhisattvasaṃvarasamādānādinā śūnyatākaruṇāgarbhaṃ bodhi- cittamutpādya samyaksaṃbuddho bhūtvā yathābhavyatayā parārthaṃ prati triyānadharmadeśanādibhiryatnaṃ kuryām, iti praṇidhānaṃ krtvā pratipattyā saṃpādayediti parārthālambana: sahetuphala: samya- ksaṃbodhyadhigamakāmatālakṡaṇa:- gantukāmasya gantuśca yathā bheda: pratīyate | tathā bhedo'nayorjñeyo yathāsaṃkhyena paṇḍitai: || -bodhicaryāvatāra-1-16 iti praṇidhiprasthāna{1. ##W## ^svabhāvo.}svabhāvena dvividho bodhicitto{2. ##W om.## ^bodhi^.}tpāda: | nanu mahotsāhā mahārambhā mahā{3. ##B## mahārtho'tha mahodayā.}rthārthamahodayā | cetanā bodhisattvānāṃ dvayārthā cittasaṃbhava: || sūtrālaṃkāra-4-1 iti vacanāt cetanāsaṃprayuktaṃ cittaṃ viśiṡṭaviṡayapratibhāsamutpadyamānaṃ cittotpāda: | samyaksaṃbodhikāmatā ca tatprārthanā kuśalo dharmacchandaścaitasika:, iti kathaṃ sa cittotpādo bhavet ? {4. ##W## satyamevaitat.}satyametat | kiṃ tu du:khārṇavanimagnaṃ jagadatrāṇamabhisamīkṡya taduddharaṇābhiprāya: kuśaladharmacchandalakṡaṇāyāṃ prārthanāyāṃ satyāṃ buddha{5. ##B## saṃbuddha^.}tvāya cittamutpādayati, iti kāraṇenātra kāryaṃ nirdiṡṭam | evaṃ chandaprārthanasya bodhisattvasya sarve kuśalā dharmā vrddhiṃ yānti iti jñāpanāya upacāra: samāśrita: ityadoṡa: | praṇidhānaṃ vā prārthanā samyaksaṃbodhikāmatā | tatsahacaritaścittotpāda: prārthanayā atidiśyate, prārthanāpradhānā hi cittotpādāvasthā iti krtvā | evaṃ ca praṇidhānasahagataṃ taccittamutpadyate bodhisattvānāmityupapannaṃ bhavati || @284 atha keyaṃ samyaksaṃbodhi: ? kaśca parārtho yatkāmatātmako yadarthaścittotpāda: ? iti cet, ucyate-yathā āryapañcaviṃśatisāhasrikāsūtram | tatra samyaksaṃbodhe: samāsanirdeśa: | yadāha-"sarvākāraṃ śāriputra sarvadharmānabhisaṃboddhukāmena bodhisattvena prajñāpāramitāyāṃ yoga: karaṇīya:" iti | tatrāyaṃ tasyā vyāsanirdeśa: | yadāha-"iha śāriputra bodhisattvena asthānayogena prajñāpāramitāyāṃ sthitvā dānapāramitā paripūrayitavyā deyadāyakapratigrāhakānu- palabdhimupādāya" ityādi | tatrāyaṃ parārthasya samāsanirdeśa: | yadāha-"daśasu dikṡu pratyekaṃ gaṅgānadīvālukopameṡu lokadhātuṡu ye sattvāstān sarvānanupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvāpayitukāmena prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyam" iti | tatrāyaṃ tasya vyāsanirdeśa: | yadāha-matsariṇa: sattvān dāne, du:śīlān śīle, vyāpādabahulān kṡāntau pratiṡṭhāpayitu- kāmena bodhisattvena prajñāpāramitāyāṃ śikṡitavyam" ityādi | tathā coktam- cittotpāda: parārthāya samyaksaṃbodhikāmatā | samāsavyāsata: sā ca yathāsūtraṃ sa cocyate ||19|| iti || tatrāyaṃ tasya prabheda: | tatra prathamaścittotpāda: chandasahagata: bodhisattvānāṃ prthivīsama:, sarvākārasarvadharmābhisaṃbodhasya saṃbhāraprasavapratiṡṭhābhūtatvāt | dvitīya: āśayasahagata: kalyāṇa- suvarṇopama:, ṡaṭpāramitāsaṃgrhītasya hitasukhāśayasya āyatitadātvayorvikārabhajanāt ā samyaksaṃbodhi śaya: āśaya: iti krtvā | trtīya: adhyāśayasahagata: śuklapakṡanavacandropama:, sarvaśuklapakṡadharmottaravivrddhigamanena adhika: āśayo'dhyāśaya: iti krtvā | ete ca trayo mrdumadhyādhimātratayā ādikarmikasaṃbhārabhūmisaṃgrhītā: | caturtha: prayogasahagato jvalanopama:, trisarvajñatāprayogasya indhanāntaraviśeṡeṇeva agne: uttarottaraviśeṡagamanāt prakrṡṭo yoga: prayoga: iti krtvā | ayaṃ ca prathamabhūmipraveśaprayogamārgasaṃgrhīta: adhimukticaryābhūmipratibaddha: | pañcamo dānapāramitāsahagato mahānidhānopama:, sarvathā āmiṡasaṃbhogena aprameyasattva- saṃtarpaṇe'pi aparyādānāt | ṡaṡṭha: śīlapāramitāsahagato ratnākaropama:, sarvaguṇaratnānāmāśrayabhāvena tata: prasavanāt | saptama: kṡāntipāramitāsahagato mahārṇavopama:, sarvāniṡṭopanipātai: akṡobhya- tvāt | aṡṭamo vīryapāramitāsahagato vajropama:, saṃpratyayadārḍhyena abhedyatvāt | navamo dhyānapāramitāsahagata: parvatopama:, sarvathā ālambanavikṡepeṇa niṡkampyatvāt | daśama: prajñāpāramitāsahagato mahābhaiṡajyopama:, sarvakleśajñeyāvaraṇavyādhipraśamanāt | ekādaśa: upāya- kauśalapāramitāsahagata: kalyāṇamitropama:, sarvāvasthāsu sattvārthāparityāgāt | dvādaśa: praṇidhānapāramitāsahagata: cintāmaṇisadrśa:, yathāpraṇidhānaṃ phalasamrddhe: | trayodaśa: balapāra- mitāsahagata: ādityopama:, vineya{1. ##B## vineyajanasya ##for## vineyasasya^.}sasyaparipācanāt | caturdaśa: jñānapāramitāsahagata: madhurasaṃgītighoṡopama:, vineyāvarjanakaradharmadeśakatvāt | ete ca daśa yathākramaṃ pramuditādi- daśabhūmisaṃgrhītā darśanabhāvanāmārgagocarā: | pañcadaśa: abhijñāsahagato mahārājopama:, @285 avyāhataprabhāvatvena parārthānuṡṭhānāt | ṡoḍaśa: puṇyajñānasaṃbhārasahagata: koṡṭhāgāropama:, bahupuṇyajñānasaṃbhārakośasthānatvāt | saptadaśa: bodhipakṡadharmasahagato mahāmārgopama:, sarvāryapudgala- {1. ##B## ^yātānu^.}yānānuyātatvāt | aṡṭādaśa: śamathavipaśyanāsahagato yānopama:, yuganaddhavāhitvātsaṃsāra- nirvāṇānyatarāpātena sukhasaṃvahanāt | ekonaviṃśatitamo dhāraṇīpratibhānasahagata: prasravaṇopama:, sarvathā udakadhāraṇākṡayodbhedasādharmyeṇa śrutāśrutadharmadhāraṇāt a{2. ##W## ^aparyātta^.}paryantadeśanodbhedatvāt | ete ca pañca bodhisattvabhūmiṡu viśeṡamārgasaṃgrhītā: | viṃśatitamo dharmo dānasahagata: ānanda- śabdopama:, mokṡakāmānāṃ vineyānāṃ priyaśrāvaṇāt | ayaṃ ca buddhabhūmipraveśaprayogamārgasaṃgrhīto bodhisattvabhūmipratibaddha: | ekaviṃśatitama: ekāyanamārgasahagato nadīsrota:sadrśa:, jñānajñeyayo: samatādhigamena urukaruṇāprajñopāyatayā asaṃbhinnaparakāryakriyātvāt | ayaṃ ca buddhabhūmisaṃgrhīto maulāvasthāprāpta: | dvāviṃśatitamo dharmakāyasahagato mahāmeghopama:, tuṡitabhavanavāsādi{3. ##B om.## ^sattvārtha^.}sattvārtha- saṃdarśanena nirmāṇakāyatayā sarvasattvārthakriyāṇāṃ tadadhīnatvāt | ayamapi nirvikalpakatathā- gatādhipatyapravrttanirmāṇādyupalabdhe: vineyaparikalpita śuddhalaukika{4. ##W om.## ^jñāna^.} jñānaprṡṭhāvasthāprāpto buddhabhūmi- saṃgrhīta: | iti ādikarmikabhūmimārabhya yāvadbuddhabhūmi: saṃgrhītā ityata: arthādhigamānukrameṇa yathoktānupūrvyā iyāneva prabhedo na nyūno nādhika:, nāpyanyathānupūrvyā pratipādanīya:, iti pratipāditaṃ bhavati | evaṃ krameṇa dvāviṃśatibhedabhinnabodhicittādhigamadvāreṇa "yathā bodhisattvā mahāsattvāstrividhāmapi" ityādinā pūrvavatsaṃbandha: iti | tathā coktam- bhūhemacandrajvalanairnidhiratnākarārṇavai: | vajrācalauṡadhīmitraiścintāmaṇyarkagītibhi: ||20|| nrpagañjamahāmārgayānaprasravaṇodakai: | ānandoktinadīmeghairdvāviṃśatividha: sa ca ||21|| iti || ayamavaśyaṃ prthagjanabodhisattvatathāgatabhūmibhedena hetuphalātmaka: prabhedo jñeya: | tathā hi sūtrālaṃkāre- cittotpādo'dhimokṡo'sau śuddhādhyāśayiko'para: | vaipākyo bhūmiṡu matastathāvaraṇavarjita: || karuṇāmūla iṡṭo'sau sadā sattvahitāśaya: | -sūtrālaṃkāra-4.2 iti vacanāddhetuphalālambanātmaka eva cittotpāda: utpādya: kathita: | tasya prabhedo'pi kriyamāṇastathā kartavya: | anyathā hetumātraprabhedāt na tasya sarvathā prabheda: iti aparipūrṇa eva prabheda: syādityeke | anye tu mahārājopamādaya evāṡṭau cittotpādā bodhisattvabhūmiṡu viśeṡamārgasaṃgrhītā iti varṇayanti | sarvaprakārabodhicittotpādaprabhedapratipādako grantha: pañcaviṃśatisāhasrikāta: | jñāpakatvena iha prācuryabhayānna likhyate | atra tu uddhaṭitajñasaṃkṡipta- @286 rucisattvānugraheṇa pravrttattvāddeśanāyā:, iti krtvā nokta: | yathokta{1. ##W## yathoktārtha^.} sattvārthaprabheda: avaśyameva pratipattavya: | yata: pañcaviṃśatisāhasrikārthopasaṃhāreṇa pravrttamidaṃ sūtraratnamiti prāgeva pratipāditam | tathā cāha ācāryadignāga:- itthamaṡṭasahasrīyamanyūnārthairyathoditai: | granthasaṃkṡepa iṡṭo'tra ta evārthā yathoditā: || iti || -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-7 sarvākāratathāgatajñānagamyatvena gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyāmātmano'śaktivat aprahīṇa- jñeyāvaraṇatvena āryasubhūterapi aśaktiṃ saṃbhāvayan āryaśāriputra: adhyeṡaṇāmātrāvagamādavidita- tatsāmarthyādhiṡṭhāna: atha ityādinā vitarkayati | etaditi vakṡyamāṇaṃ vitarkajātam | tadeva kim ityādinā āha | kiṃśabdo vitarke | ātmīyena svapratibaddhavrttinā | tadviṡaye {2. ##W## atra ##for## tu.}tu na parakrtena tasyātmīyena, api tu svakena svakrtena | prajñā dharmapravicaya: | pratibhānaṃ yuktamuktā- bhidhānam | tayorbalasya avyāhatasāmarthyasya ādhānena apūrvakaraṇena | prakārāntareṇā- pyāha-svakena iti | atrāpi ātmīyeneti draṡṭavyam | prajñāpratibhānabalasya vyavasthitasyādhi- ṡṭhānena viśeṡakaraṇena upadekṡyati | utāhośabda: pakṡāntaradyotaka: | atha buddhānubhāvena iti | evaṃ manyate-acintyatvādupāyaviśeṡasya kadācidanena apūrvajñānamadhigatam, vyavasthita- syotkarṡo vā krta:, tathāgatādhiṡṭhānaṃ vā prāptam, anyathā ahamiva āryasubhūtiraśakta: | na ca araṇāvihāriṇāmagratvena viśeṡasadbhāvāt bhāṡate ityapi śakyate vaktum | mamāpi prajñāvatāmagratvaviśeṡasadbhāvāt bhāṡaṇaprāpte: | na ca araṇāsamādherdeśanāyāṃ vyāpāra: ityārya- śāriputrasya bhāva: | mrdvindriyatayā na sahasā apūrvajñānādikaṃ kartuṃ śakyate | acintyo- pāyasadbhāve'pi iti pāścātyameva vikalpaṃ darśayannāha-atha ityādi | śrāvakāṇāṃ samanvāhrtya paracittajñānaṃ nānyathā, iti buddhānubhāvavacanena asamanvāhārajñānamuktam | imam anantaroktam | evaṃrūpaṃ yathoktavikalpatrayasvabhāvam | cetanāṃ vā niśritya prajñāṃ vā paryeṡako manojalpa: | sā ca cittasyaudārikatā iti vitarkaṃ cetasā saṃvrtyā tadrūpānukāriṇā jñātvā vakṡyamāṇa- kam etad uktavān | tadevāha-yatkiṃcit iti | sūtraṃ geyaṃ vyākaraṇaṃ gāthodānāvadānakam | iti vrttakaṃ nidānaṃ vaipulyaṃ ca sajātakam || upadeśādbhutau dharmau dvādaśāṅgamidaṃ vaca: | -sārottamā tatra bhāṡante śrutamayajñānotpādāt | bodhibījāvaropaṇārthaṃ yato grantham udīrayanti | deśa- yanti cintāmayajñānotpādāt | paripācanārthaṃ yato'rthaṃ prakāśayanti | upadiśanti bhāvanāmaya- jñānotpādāt | parimocanārthaṃ yato granthārthaniścayotpādanata: saṃprakāśayanti | tadevam "udīra- yanti" ityādipadatrayaṃ bhāṡante ityāderyathākramaṃ vyākhyānam | puruṡakāra: adhiṡṭhānaṃ taddhetutvātsa @287 sarvo bhāṡaṇādirupacārāt puruṡakāraśabdenokta: | nanu śrāvakairapi svādhigamadharmatā sākṡātkrtā | tatkasmānna svaśaktyaiva {1. ##W## sarvo bhāṡaṇādi.} sarvaṃ bhāṡaṇādi kriyate ityāśaṅkya,tatkasmāddheto: iti svayameva praśna: krta: | parai: kriyamāṇe nīrasikatvādidoṡodayādityeke | tadanantaraṃ kathāvicchedadoṡaparihārārthaṃ śāradyena praṡṭumaśaknuvatāmanugrahārthamekāgrīkrtacetasāṃ vacanena īryāpathabhedādvikṡepadoṡaparihārthaṃ cetyapare | yo hi ityādyuttaram | tatra dharme'bhidheye nirvedhabhāgīyā{2. ##W## ^bhānīyātbhādhi^.} dhigamadvāreṇa dharmadeśanāyāṃ satyāṃ śikṡamāṇā darśanamārgādhigamena tāmadhigamadharmatāṃ sākṡātkurvanti | bhāvanāmārgādhigamena dhārayanti | sarvaṃ tat adhigatārthaviṡayaṃ deśanādharmasūtrādidharmatayā adhigamenāviruddham, tadaviruddhaprakāśanāt | tasmā{3. ##W## tasyā:.} ttathāgatadharmadeśanāyā eva upacāranirdiṡṭapuruṡakārasvabhāvāyā: eṡa sadrśa: syando niṡyanda:, tadanurūpaṃ phalaṃ yat sūtrādi te śrāvakā: upadiśantastām āgamadharmatāmadhigamadharmatayā na virodhayanti | upadiśante iti ca upalakṡaṇāt bhāṡamāṇā deśayante ityapi grāhyaṃ tathā prakrtatvāt | anenaitadāha-nityasamādhānopāyakauśalavaikalyāt adhigatārthaviṡayamapi dharmaṃ svādhigamāviruddhaṃ bhāṡitumasamarthā: prāgeva anadhigatārthaviṡayam, ato buddhānubhāva eva draṡṭavya: | tathā- kiyadvā śakyāmunnetuṃ svatarkamanudhāvatā | parokṡopeyataddhetostadākhyānaṃ hi duṡkaram || iti nyāyānnāpyabhyūhya deśayituṃ śakyate iti prasaṅgāgata nirvartya idānīmutpāditaprathamādi- bodhicitto yathākālaṃ bodhisattvo'pi{4. ##W## artho ##for## api.} dānādikuśaladharmābhyāsena puṇyasaṃbhāramupārjayan dhyāne'bhijñābhinirhārāllokadhātūn sa gacchati | pūjārthamaprameyānāṃ buddhānāṃ śravaṇāya ca || aprameyānupāsyāsau buddhān kalpairameyagai: | karmaṇyatāṃ parāmeti cetasastadupāsanāt || -sūtrālaṃkāra-14.17 iti cittakarmaṇyatābalena sthita: samādhau, dharmasrotasi buddhebhyo'vavādaṃ labhate tadā | vipulaṃ śamathajñānavaipulyagamanāya sa: || -sūtrālaṃkāra-14.3 iti nyāyādevaṃpravrttabodhisattvasya saṃbandhanārthaṃ bhagavaduktavacanapūrvakamavavādamārya- subhūtirbodhisattva ityādinā āha-bodhisattvo bodhisattva: iti | asminnarthe prajñābalena bodhyālambanāt bodhiścāsau mahākrpāśayena sattvālambanāt sattvaśceti bodhisattva ityukta: | yathā aśubhālambanasamādhiraśubheti | pradeśāntarābhihitasyāpi bodhisattvasya grahaṇārthaṃ vīpsayā abhidhānam | katamasya kalpitādirūpasya adhivacanam ābhimukhyena vyapadeśa: paramārthata:, api tu na kasyacidityartha: | tadevāha-nāhaṃ bhagavaṃstaṃ dharmam iti @288 kalpitādirūpam | tattvato'vavadanīyasyānupalambhāt | avavādaviṡayastarhyastītyāha-tamapi ityādi | prajñāpāramitā pratipattyādidaśaprakāradharmasvabhāvā | tathā hi-avavāda- viṡayamadhikrtya pañcaviṃśatisāhasrikāyāmuktam-"kathaṃ bhagavan bodhisattvena mahāsattvena prajñā- pāramitāyāṃ caritavyam ? bhagavānāha-iha śāriputra bodhisattvo bodhisattvaṃ tannāma ca na samanupaśyati" ityādi | bodhisattvadharmaṃ vā iti yasya dharmasya "bodhisattva" ityadhivacanam, taṃ dharmamavindan śrutyā, anupalabhamāna: cintayā | asamanupaśyan bhāvanayā | athavā- pratiniyatārthena saha pratyāsattinibandhanābhāvāt nirākāreṇa jñānena avindan | vastu- bhāvamantareṇāpi svapnādau bhāvāt sākāreṇa anupalabhamāna: | ata eva ubhābhyām asamanupaśyan katamasyāṃ prajñāpāramitāyāṃ pratipattyādidaśaprakārāyāṃ prathamaṃ saṃprāptaguṇaparipācanārthena aparihāṇimupādāya śikṡaṇena avavadiṡyāmi | tata: paścāda- prāptaguṇaprāptimupādāya anuśāsiṡyāmi | sarvathā tattvato naiva, kiṃ tu udbhāvanāsaṃvrtyā avavāda: ityarthādākṡiptaṃ bhavati | tathā ca atraivānantaraṃ vakṡyati-"eṡo'vavāda:" ityādi | sa punarviṡayabhedāt daśadhā jñeya: | tatra yathoktaprabhedabodhicittapratipattau saṃvrtiparamārthasatyā- natikrameṇa śrāvakādyasādhāraṇatayā anupalambhayogena vartanam iti śikṡaṇaṃ pratipattyavavāda: | du:khe phalabhūtarūpādiśūnyatā prajñāpāramitayostathatārūpatvādaikātmyamiti | samudaye śūnyatā- hetubhūtarūpādyoravyatiriktatvena rūpādi: [na] samudayanirodhasaṃkleśavyavadānadharmī iti | nirodhe śūnyatāyāmutpādanirodhasaṃkleśa vyavadānahānivrddhyādirahitāyāṃ na rūpaṃ yāvanna vidyotpādo nāvidyānirodho na buddho na bodhiriti | mārge dānādipāramitābhi: ātmano'dhyātmaśūnyatādīnāṃ [vā] bahirdhāśūnyatādibhi: [saha] pūrvāntāparāntayośca parasparaṃ na yuktāyuktatvena pratipatti: ityupadeśa: satyāvavāda: | buddhe buddhabodhyorekalakṡaṇatvena buddhakarakadharmalakṡaṇasarvākārajñatāyā anupalambhe rūpādyayojanena ālambya ālambakasamatājñānamiti | dharme trisarvajñatāsaṃgrhītasamasta- vastupratipakṡākārasaṃgrahai: sarvadharmāṇāṃ saṃgrhītānāṃ ni:svabhāvateti | saṃghe buddharatnāntargatatvena arhadvarjyeṡu phalasthapratipannakabhedena saptasu mahāpuruṡeṡu pratyekabuddhena saha aṡṭasu mrdvindriyādi- bhedena viṃśatisaṃkhyāvacchinneṡu āryāvaivartikabodhisattvaśaikṡeṡu anutpādatayā pravrttirityupadeśo ratnatrayāvavāda: | ārabdhavīryatayā yathoktārthānuṡṭhānaṃ prati kāyādisukhallikatvena kasyacidabhi- niveśa: syāt, ityasaktau kāyādīnāmasvabhāvatayā deśanāvavāda: | ciratarakālābhyāsenāpi samīhitārthāniṡpattau uttrasanajātīyasya parikheda: syāt ityapariśrāntau rūpāderyāvat samyaksaṃbodhe: amananatayā deśanāvavāda: | daśadigavasthitabuddhādibhya: pratyarthaṃ mārgopadeśe grhyamāṇe cittāvalīnatā syāt iti pratipatsaṃparigrahe dharmāṇāṃ prakrtyajātatvena śikṡaṇamavavāda: | māṃsavaipākikadivyaprajñādharmabuddhacakṡuṡāṃ yathāsaṃkhyaṃ pratiniyatavastusarvasattvacyutyupapattisarvadharmā- vikalpanasarvāryapudgalādhigamasarvākāra sarvadharmābhisaṃbodhaviṡayāṇāṃ tathatayā ekatvena pratipattiriti śikṡaṇaṃ pañcacakṡuravavāda: | rddhidivyaśrotraparacittajñānapūrvanivāsānusmrtyabhi saṃskārikadivya- cakṡurāsravakṡayajñānābhijñānāṃ prthivīkampanādisarvalokadhātusthasūkṡmataraśabda śravaṇasarāgādipara- @293 ityabhiprāyavānāha-na hyetat ityanantaroktamubhayam | idānīṃ tadvacanameva parihāre yojayannāha-sacet ityādi | apinuśabda: kṡepe | naivetyartha: | paryanuyoga: codyam, tamevāha-yadāyuṡmān ityādinā | evaṃ manyate-yadi "acittatāyāmastitā vā nāstitā vā na vidyate nopalabhyate vā," tatkathaṃ tava "eṡa paryanuyoga:-asti taccittaṃ yaccitta- macittamiti" ? tatrāpi hyacittamiti cittābhāvamātramevābhipretam | ata: sadasadrūpeṇa asti- tvasamāropo naiva ghaṭate iti | cittasya dharmiṇo'sattve nirviṡayasya naña: aprayogādacittatāpi nāstītyāha-kā punareṡā ityādi | na hi saṃvrtisopānamantareṇa tattvaprāsādaśikharā- rohaṇaṃ vipaścita: iti yogisaṃvrtyā pratividhātumāha-avikāra: ityādi | pāraṃparyeṇaiva acittatā abhyasyamānā buddhabhūmāvavikārapariniṡpattiṃ prati hetutvāt avikārā | aviparyāsa- pariniṡpattihetutvācca avikalpā | evaṃ ca adhigamāviruddhamuktamityāha-atha ityādi sādhu sādhu iti saṃbhramāddvirabhidhānam | yathā yena prakāreṇa | apināmaśabda: pūjāvācaka: | araṇā iti yasya samādhe: prabhāvāt pareṡāṃ saṃtāne svaparavyavadhānārthena raṇayantīti raṇā: kleśā na jāyante, sa: araṇāsamādhi:, tadvihāriṇāṃ madhye agratāyāṃ nirdiṡṭa: san nirdiṡṭasya acittatāmiti vibhaktavipariṇāmena yojyam | nanu ca buddhādhiṡṭhānāt sopāyakauśalāmapi prajñāpāramitāṃ nirdiśata: ko'tiśaya:, yata: tadviduṡo'pi śāriputrasya subhūtiṃ prati sādhukāra: sādhu: syāt ? na kaścit, kiṃ tu tayorvineyānāmanugrahāya māhātmya dyotanādanāgatavineyasaṃdehāpanayanāya, tathāgatādhiṡṭhānādeva vā avivādapūrvaka: sādhukāra: ityadoṡa: | māhātmyameva acittatāyā darśayan kaścidaniyatagotrako'pi tīkṡṇendriyatayā nirvedhabhāgīyāvasthāyāmapi acintyopāyaviśeṡādavaivartikatve niyata: ityāha-ataśca ityādi | yatastenāpi bodhicittena na manyate ato'nabhiniveśādyākārāt | cakārādanityatādi- lakṡaṇavastvālambanāt | upaparīkṡitavya: niścetavya: | aṡṭamyāṃ tu bhūmau sarveṡāmeva niyatatvena avaivartikatvavyavasthānamityadoṡa: | avirahitaśca aparihāṇiyogāt prajñāpāra- mitāyā nirvedhabhāgīyarūpāyā veditavya: | na kevalam avinivartanīya: upaparīkṡitavya: iti cakāra: | evamālambanākārāvabhidhāya mrdūṡmaṇorhetutvaviśeṡārthamāha-śrāvakabhūmāvapi ityādi | viśiṡṭāvasthāprāptameva jñānaṃ bhūmi: tatra śikṡitukāmena pratipattiṃ kartukāmena iyameva iti nirvedhabhāgīyapratipādanaparā mukhyata: śrotravijñānena tadākrṡṭena ca mano- vijñānena granthārthayo: paricchedāt śrotavyā | cintāmayena manasikaraṇāt udgrahītavyā, bhāvanāmayena pratipattyā saṃpādanāt dhārayitavyā, samādānena pustakavācanāt vācayitavyā, āgamādhigamalābhāt paryavāptavyā, vyākhyānādinā anyebhya: prakāśanāt pravartayitavyā | sarvatra ca śravaṇādau samyakprayogaprṡṭhacittasaṃpādanāt śikṡitavyā | maulacittena tu samādhānakāraṇāt yogamāpattavyam | liṅgasya lokāśrayatvādyogaśabdo napuṃsakaliṅgatvenokta: | upāyakauśalyasamanvāgatena iti @294 pūraye buddhadharmāṇāṃ sattvānāṃ paripācane | kṡipraprāptau kriyāsiddhau vartmācchede ca kauśalam || upāyo bodhisattvānāmasama: sarvabhūmiṡu | yatkauśalyaṃ samāśritya sarvārthān sādhayanti te || -sūtrālaṃkāra-18.69 iti vacanādyathoktārthāśupariprāpaka: saṃvrtiparamārthāśrita: cetoviśeṡa: eva upāyakauśalam | tena samanvāgatena yuktena sarvabodhisattvadharmasamudāgamāya iti sarveṡāṃ bodhisattvānāmeva dharmā: śrāvakādyasādhāraṇā: mārgajñatālakṡaṇā:, teṡāṃ samudāgamāya pratilābhāya yoga: samādhi: karaṇīya: | kvacittu sarvabuddhadharmasamudāgamāyeti pāṭha:, sa cāyukta: | {1. ##B om.## yata:.}yata: anantarameva vakṡyati-"sarve bodhisattvadharmā:" ityādi | nanu śrāvakayāne'pi bodhisattvadharmā: dānādayo nirdiṡṭā eva, ityāśaṅkyāha-tatkasya heto: iti | ihaiva hi ityādyuttaram | hiśabdo yasmādartha: | yatra iti yeṡu bodhisattvadharmeṡu | evaṃ manyate-śrāvakadharmāstatpiṭake vistareṇābhihitā: | bodhi- sattvadharmāstu prasaṅgāt | iha punarbodhisattvadharmā eva vistareṇa nirdiṡṭā:, śrāvakadharmā: prasaṅgāditi | anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau iti | nāstyuttaraṃ pradhānaṃ yasyā: sā anuttarā samyagaviparītā sarvākārābhisaṃbodhi: samyaksaṃbodhi: | buddhabhūmiriti yāvat | sarvabuddhadharma- samudāgamāya iti sarveṡāṃ buddhadharmāṇāṃ sarvākārajñatālakṡaṇānāmadhigamāya | śrāvakayāne'pi buddhadharmā nirdiṡṭā ityāśaṅkyāha-tatkasya heto: iti | tathaivottarārthamāha-ihaiva hi ityādi | śrāvakabhūmāvapi ityārabhya yāvadantena yogamāpattavyam ityanena etaduktam- yānatrayādhigamaprāptaye mrdūṡmagataṃ kuśalaṃ heturiti | ayaṃ ca hetubhāva: sarveṡāmevoṡmādīnāṃ veditavya: | madhyasyālambanārthamāha-yo'haṃ bhagavan ityādi | bodhisattvanāmadheyam iti | pūrvaṃ yasyārthasya bodhisattva iti nāma, tasyānupalambha: "nāhaṃ bhagavaṃstaṃ dharmaṃ samanupaśyāmi" ityādinokta: | sāṃpratam- nāmamātramidaṃ sarvaṃ saṃjñāmātre pratiṡṭhitam | nābhidhānātprthagbhūtamabhidheyaṃ prakalpyate || -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-50 iti krtvā yat etadbodhisattva iti nāmasvarūpamavavadanīyam, tasyānupalambho deśita iti śeṡa: | na vedmi ityādi vyākhyātam | athavā, atītaṃ na vedmi, vartamānaṃ nopalabhe, anāgataṃ na samanupaśyāmi, tryadhvaśūnyatvāt sarvadharmāṇāmiti yojyam | avavādaviṡayaṃ nāma tarhyastītyāha-prajñāpāramitāmapi iti | nāmamātramityabhiprāya: | bodhisattvam iti nāma{2. ##W## ^svabhāvam ##for## ^svarūpam.}svarūpam, nāmadheyasya prakrtatvāt | kaukrtyam iti | saṃvedananiṡṭhatvādviṡayasthiteranupa- lambhāt etatkaukrtyaṃ cetaso vipratisāritā | tadevāha-yo'ham ityādinā | āyavyayam iti | vidhirāya:, vyayo niṡedha: | @295 vidhānaṃ pratiṡedhaṃ ca muktvā śabdo'sti nāpara: | vyavahāra: iti krtvā padadvayenaiva sarvasaṃgrahādetāvanmātrakamuktam | etaduktam-tattvenāyavyaya- vinirmuktatvaviśiṡṭaṃ rūpādyālambanamiti | tatkenākāreṇālambanīyamityāha-api tu ityādi | tadapi nāmadheyam ālambanaṃ na sthitaṃ prabandharūpeṇa | niṡedhyābhāvata: spaṡṭaṃ na niṡedho'sti tattvata: | na ca nirviṡaya: sādhuprayogo vidyate naña: || vikalpāpāśrayatve vā sāṃvrta: syānna tāttvika: | iti nyāyāt nāsthitam | na viṡṭhitaṃ prabandhavisadrśatvena | tathaiva nāviṡṭhitam | saṃvrtyā pratibhāsamānanāmadheyasya kathaṃ prabandhatadvaisādrśyānupapattiriti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- avidyamānatvena ityādi | tattvata: iti śeṡa: | saṃvrtyā na doṡa ityabhiprāya: | upasaṃharannāha- evaṃ tat ityādi | etaduktam-dharmatāmukhena prabandhatadvaisādrśyāpagatatattvam ākāra iti | adhimātrasyālambanārthamāha-sacet ityādi | evaṃ gambhīrāyām iti nāmamātratvena prajñapti- mātrasvabhāvāyām anyatīrthyai: svaiśca aniśrayabhīrubhiralabdhagādhāyām | etaduktam-prajñaptimātratva- viśiṡṭaṃ du:khādisatyamālambanamiti | tatkenākāreṇālambanīyamityāha-adhimucyate ityādi | sā prajñaptirna kenaciddharmeṇa kuśalādinā vācyā iti adhimucyate adhyālambate | āyato vipulo hrṡṭa upakāraparo mahān | kalyāṇaścaivamādhikyādāśayo'dhyāśaya: satām || iti adhyāśayenāvirahita: yukta: sa bodhisattva: prajñāpāramitayā adhimātroṡma- svabhāvayā mukhyata: | anyatrāpi evaṃ prakaraṇabalāt prajñāpāramitārtho veditavya: | sthita: prāptāparihāṇyā avinīvartanīyāyām aṡṭamyāṃ bodhisattvabhūmau tatkāryāvaivartikatvalābhāt | susthita: tadupādānayogyatvena uttarottaraviśeṡādhigamalābhāt aprāptāparihāṇyā | etacca dvayamanabhiniveśayogena ityāha-asthānayogena iti | etaduktam-dharmatāmukhenākāro'vācyateti | pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ ca adhimātroṡmālambanākāramadhikrtyoktam-"yāpi iyaṃ bhagavan dharma- sāṃketikī prajñaptiryaduta bodhisattva: iti "vistareṇa yāvadbuddha iti | sāpi na kenaciddharmeṇa vacanīyā kuśalena vā akuśalena vā yāvat bhāvena vā abhāvena vā | tadyathāpi nāma svapna:" ityādi | tasmānna saṃdeha: kārya: ityālambanākāravannirvikalpakajñānāgne: pūrvarūpatvāt ūṡmagatamiva ūṡmagataṃ trividham | darśanamārgāsannataratvamasatyantarāye bhavatīti mokṡabhāgīyādasya viśeṡo veditavya: | tathā coktam- ālambanamanityādi satyādhāraṃ tadākrti: | niṡedho'bhiniveśāderheturyānatrayāptaye ||28|| rūpādyāyavyayau viṡṭhāsthitī prajñaptyavācyate | iti || @296 ūṡmānantaramidānīṃ mrduno mūrdhagatakuśalasyālambanārthamāha-punaraparam ityādi | prajñāpāramitāyāṃ mukhyato mūrdhasvabhāvāyāṃ caratā bhāvayatā iti vyākhyātam | athavā prayogaprṡṭhacittena caratā, maulacittena bhāvayateti yojyam | na rūpe sthātavyam ityādi | tatra rūpaṇālakṡaṇaṃ rūpam | anubhavalakṡaṇā vedanā | nimittodgrahaṇātmikā saṃjñā | cittābhisaṃskāralakṡaṇā: saṃskārā: | avabodhanalakṡaṇaṃ vijñā- nam | tatpunastrividhaṃ rūpam | kalpitaṃ rūpaṃ grāhyagrāhakarūpeṇa kalpitatvāt | vikalpitaṃ rūpam asadbhūtaparikalpena jñānameva tathā pratibhāsate iti vikalpitatvāt | dharmatārūpaṃ tattva- to'rūpameva śūnyatārūpeṇa pariniṡpannatvāt | evaṃ vedanādayo'pi vācyā: | yathaudārikasaṃkleśabhājanādyarthadhātuta: | rūpādīnāmiyāneva anukrama: | tatra rūpādau tattvato'sattvena vastūpalambhayogānna sthātavyam, cetasa: pratiṡṭhānaṃ na kāryamiti yāvat | etaduktam-yasmātsvabhāvaśūnyatayā rūpādīnāṃ rūpādi- svabhāvena apagatasvabhāvatā, tasmādasthānārhatvaviśiṡṭaṃ rūpādyālambanamiti | kasmādeva- mālambanamiti tatkasya heto: ityāśaṅkya ākāraṃ vyatirekamukhenāha-sacedrūpe ityādinā | evaṃ manyate-ālambanagrahaṇaprakāra evākāra:, saṃvinniṡṭhā ca viṡayasthiti:, ityākārānurūpa- mevālambanaṃ grāhyam | ato yadi rūpe'nityādibhirākāraistiṡṭhati, tadā rūpābhisaṃskāre rūpābhogavikalpe carati | evaṃ ca na carati prajñāpāramitāyāṃ mukhyato mrdumūrdhasvabhāvā- yām | evaṃ vedanādiṡvapi yojyam | etaduktam-dharmatāmukhenākāra evaṃvidho grāhya:, yat paramārthena rūpādisarvadharmaśūnyatayo: parasparamekaṃ rūpamiti | tatra śūnyatāyāmanityatvādīnā- mabhāvena rūpādau na nityānityādibhirākārai: sthānaṃ vidheyamiti | tathā hi-mrdumūrdhākāra- madhikrtya pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ vyākhyātam-"rūpameva śūnyatā, śūnyataiva rūpam, evaṃ yāvat yā ca bhagavan anityatāyā: śūnyatā, na sā anityatā" ityādi | abhisaṃskāramantareṇa bhāvanānutpatte:, kathaṃ punarabhisaṃskāre caranna caratīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi ityādi | evaṃ manyate-vikalpo'bhisaṃskāra:, prajñāpāramitā ca nirvikalpā | tatkathaṃ vikalpe tattvābhiniveśena caran prajñāpāramitāyāṃ carati ? kevalaṃ māyāpuruṡeṇeva caritavyamiti | na parigrhṇāti nāpi yogamāpadyate nāpi paripūrayate iti padatrayaṃ yathāsaṃkhyaṃ prayogamaulaprṡṭhāvasthāsu draṡṭavyam | prajñāpāramitāmiti mukhyato mrdumūrdhasvabhāvām | na niryāsyati ityādi | aparigrhītam agrahaṇārhamabhisaṃskāraṃ parigrhṇan svīkurvāṇo na niryāsyati {1. ##W## sarvajñatāyāṃ.} sarvākārajñatāyāmiti yojyam | sarvākārajñatā ca atra trisarvajñatāsāmānyāt sarvajñatāśabdenoktā, yathāsaṃbhavamevamanyatrāpi | kathamagrahaṇārho'bhisaṃskāra: iti cet, tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpaṃ hi ityādi | evaṃ manyate-abhisaṃskāraviṡayasvabhāvā rūpādayo nyāyato'sattvena aparigrhītā: prajñāpāramitā- @297 yām atastadviṡayo'bhisaṃskāro vitathapratibhāsitvānna grāhya iti | tadeva darśayannāha-yaśca rūpasyāparigraho na tadrūpam ityādi | vidhipratiṡedhayorbhinnaviṡayatvāditi bhāva: | prajñāpāra- mitāyāmapi tattvābhiniveśo na kārya:, viparyāsaprasaṅgādityāha-sāpi ityādi | upasaṃhara- nnāha-evaṃ hi ityādi | hiśabdo'vadhāraṇe, evamevetyartha: | evamālambanākāraniryātaṃ mrdumūrdhagataṃ samādhimāha-ayam ityādinā | sarvadharmai: rūpādibhi: aparigrhīto ya: samādhi: anvarthasaṃjñaka: sa tathokta: | vipulo dharmadhātuvaipulyena, puraskrto yathoktālambanākāra- viśeṡābhyāṃ cetasa: purato vartanāt ityāryavimuktisena: | ata eva kvacidapuraskrta iti pāṭho na grāhya: | apramāṇaniyata: sarvākārajñatāpratiniyamāt urukaruṇāprajñāyogena vā apra- māṇasattvārthakaraṇe niyatatvādapramāṇaniyata: | asādhāraṇa: agamyo'nyeṡāṃ yathoktālambanā- dipañcavidhavaiśiṡṭyāt | madhyasyālambanārthamāha-sāpi sarvajñatā iti | apiśabdādanityatādi- śūnyatānāṃ parigraha: | aparigrhītā | kuta: ityādi | na hi ityādi | nimittamasādhāraṇaṃ rūpaṃ tattvenānyonyamekarūpatvāt nāsti, ato'grahaṇamiti yāvat | etaduktam-dharmadhāturūpa- tayā anityatādisarvākārajñatāśūnyatānāṃ svasvabhāvena ni:svabhāvatvāt parasparameṡāmaikātmyena animittatvaviśiṡṭaṃ rūpādyālambanamiti | nimittagrahe ko doṡa ityāha-sacet ityādi | yadi nimittato grahītavyā bhavet, tadā svaśāsane nimittagraheṇa dīrghakālaṃ muktimapaśyan nirviṇṇa: san naiva iha śāsane śreṇikasaṃjña: parivrājakastapasvī śraddhāmanimittayogena abhisaṃpratyayaṃ pratilabhate | nimittagrahasya tulyatvāditi bhāva: | tadeva kathayannāha-atra hi ityādi | atra animitte tathāgatatvāvāhakatvena sarvajñajñāne tannimittam adhimucya adhimokṡamanaskāraṃ krtvā mrdvindriyatvena śraddhayā mārgānusaraṇāt śraddhānusārī prādeśikena pudgalanairātmyajñānena avatīrṇa: so'vatīrya uttarakālaṃ na rūpādi nimittato manasi karoti | nāpi tatra animittabhāva- nāyāmutpannena prītisukhena tadbhāvakaṃ jñānaṃ nimittata: samanupaśyati | tatra prīti: saumanasyaṃ caitasikam, sukhaṃ prasrabdhi: kāyikī | sa hi laukikavītarāga: prathamadvitīyadhyānānyatara- saṃniśrayeṇāvatīrṇa: iti bhadantavimuktisena: | kenākāreṇālambanīyamityāha-nādhyātmam ityādi | adhyātmaṃ rūpasya upāttabhūtabhautikasya ādhyātmikāyatanasya tadbhāvakaṃ jñānam adhyātmaśūnyatayā na samanupaśyati | nimittata iti śeṡa: | bahirdhā rūpasya anupāttabhūtabhauti- kasya bāhyāyatanasya bahirdhāśūnyatayā | adhyātmabahirdhārūpasya tadubhayasya śarīrasyobhayaśūnya- tayā | rūpādanyatra tarhi paśyatītyāha-nāpyanyatra ityādi | evaṃ dharmabhāvanābhiniviṡṭa: kathamasau vaktavya ityāha-atra ityādi | atra asmin padaparyāye yogasthānaviśeṡe adhi- mukticaryābhūmau sthita: śreṇiko'dhimukta: iti{1. ##W## veditavyo.}vaktavyo nādhigata iti | yata: śreṇika: atra sarvatra animitte sarvajñajñāne tattvānadhigamanena śraddhānusārī ityucyate | tīkṡṇendriyatvena tattvādhigame tu dharmānusārī bhavatītyabhiprāya: | kathaṃ purnamrdvindriyo'pyevamadhimukta ityāha- @298 dharmatām ityādi | pūrvāvedhabalāt prajñāpāramitādharmatāmavisaṃvādena pramāṇīkrtya evamanimi- ttatvena adhimukta iti | tasmāt tena na kaściddharma: adhyāropata: parigrhīto nāpi vidyamānatvenopalabdha:, yaṃ dharmamupādeyatvena sa grhṇīyāt, svīkuryāt | muñcedvā heyatvena | āstāṃ tāvadanyat | nirvāṇamapi na sa manyate, tattvato na budhyate | etaduktam-svabhāvaprati- ṡedhenāsvīkāro rūpādīnāṃ dharmatāmukhenākāra iti | tatra śreṇikodāharaṇam | tasya tīrthika- saṃbandhena samādhivyutthitasya adhimokṡabalenaiva tadarthapratyakṡasākṡitvajñāpanārtham | adhimātrasyā- lambanārthamāha-iyamapi ityādi | iyamiti vakṡyamāṇā, na kevalaṃ pūrvoktā ityapiśabda: | tadeva darśayannāha-yadrūpam ityādi | yaditi yasmādarthe nipāta: | rūpādīnāṃ nimittāsamī- kṡaṇāditi bhāva: | śrāvakavattarhyanupalambhena sarvanirodhe bodhisattvo nirvāyādityāha-na ca ityādi | caśabdo'vadhāraṇe | asaṃlīnena kāyena vedanāmadhivāsayan | pradyotasyeva nirvāṇaṃ vimokṡastasya cetasa: || iti | nirvāṇasya mahāyāne pratiṡiddhatvāt | saddharmapuṇḍarīkasūtraprāmāṇyena tāvatkālaṃ sattvārthaṃ pratiprasrabdhimupādāya naiva antarā madhye śrāvakavadanimittatvasākṡātkaraṇena mahopāyakauśalya- balāt parinirvāti | nirvedhabhāgīyāvasthāyāṃ śrāvakaparinirvāṇasyāsadbhāvāt | krameṇeti śeṡa: | aparipūrṇai: iti kiyanmātreṇāpyanyeṡāṃ bhāvāt sarvākārāniṡpannairyāvad buddhadharmai: iti yojyam | tathāgatabalādayo vakṡyante | tasmāt ityādyupasaṃhāra: | etaduktam-svabhāvābhāvatayaiva nīlādinimittādarśanaviśiṡṭaṃ tattvato rūpādyālambanamiti | kenākāreṇālambanīyamityāha- punaraparam ityādi | evam iti vakṡyamāṇakrameṇa | upaparīkṡitavyaṃ bhāvanākāle yathāva- dhrtārthapratyavekṡaṇāt | upanidhyātavyaṃ śrutacintākāle yuktyāgamābhyāṃ nirūpaṇāt | katamaiṡā iti rūpādiskandhānāṃ madhye katamā | athavā kiṃ dravyaṃ guṇa: karma sāmānyaṃ samavāyo viśeṡo vetyartha: | kasya caiṡā iti kimātmano dharmasya vā saṃbandhinī | api tu rūpādīnā- manutpannatvānna kācinnāpi kasyacidityartha: | yadyevam, abhāvastarhītyāha-kiṃ yo dharma: ityādi | nirviṡayasya naño'prayogāt abhāvastattvata: prajñāpāramitā | na bhavatīti bhāva: | sacet ityādyupasaṃhāra: | prajñāpāramitayā adhimātramūrdhasvabhāvayā adhigamāt avirahito veditavya: | etaduktam-samyagdharmapravicayatvena prajñāyā: sarvavastuno'nupalambhatayā nirūpaṇā- davidyamānaprajñāpāramitāsvabhāvatvaṃ dharmatāmukhenākāra: ityālambanākāravat calakuśalamūla- mūrdhatvāt mūrdhagataṃ trividham | tathā coktam- rūpādāvasthitisteṡāṃ tadbhāvenāsvabhāvatā ||29|| tayormitha:svabhāvatvaṃ tadanityādyasaṃsthiti: | tāsāṃ tadbhāvaśūnyatvaṃ mitha: svābhāvyametayo: ||30|| anudgraho yo dharmāṇāṃ tannimittāsamīkṡaṇam | parīkṡaṇaṃ ca prajñāyā: sarvasyānupalambhata: ||31|| iti || @299 mūrdhānantaramidānīṃ mrduna: kṡāntigatakuśalasyālambanārthaṃ praśnapūrvakamāha-kiṃ kāraṇam ityādi | rūpasvabhāvena iti, ālambyate iti śeṡa: | etaduktam-yadā rūpādikaṃ virahitaṃ rūpādisvabhāvenālambyate tadā kiṃ kāraṇaṃ prajñāpāramitayā mukhyato mrdukṡāntisvabhāvayā {1. ##B om##. adhigamād.}adhigamādavirahito veditavya: iti | pratītyasamutpādadharmateyaṃ yaduta asmin sati idaṃ bhavati ityabhiprāyeṇa rūpameva ityuttararamāvedayannāha | anyathā yadā rūpameva virahitaṃ rūpasvabhā- vena iti praśne rūpameva virahitaṃ rūpasvabhāvena ityuttaraṃ na yuktaṃ syāt | kathaṃ puna: svabhāvena virahitaṃ rūpādi ityāśaṅkya prajñāpāramitāyā: svabhāvavirahitatvapratipādanenaiva anyeṡāṃ svabhāvavirahitatvaṃ pratipāditamiti tadarthamāha-prajñāpāramitālakṡaṇena sāmānyarūpeṇa vira- hitā prajñāpāramitā | viśeṡarūpeṇāpi lakṡaṇena ityapiśabda: | viparyāsavinivrttiphalatvā- ddeśanāyā lakṡyalakṡaṇaṃ tarhyastītyāha-lakṡaṇasvabhāvena ityādi | lakṡaṇaṃ sāmānyam, lakṡyo viśeṡa: | tayostarhi svabhāvo'stītyāha-svabhāvalakṡaṇena iti | lakṡyalakṡaṇanirmuktaṃ vāgudāhāravarjitam | tattvaṃ prājñaptikī yuktā lakṡyalakṡaṇasaṃsthiti: || iti bhāva: | etaduktam-śūnyatayā tallakṡyalakṡaṇayorekatvenāsvabhāvatvaviśiṡṭaṃ rūpādyā- lambanam iti | kenākāreṇālambanīyamiti praśnapūrvakamākārārthamāha-kiṃ puna: ityādi | atra asminnālambane saṃvrtyā ya: śikṡiṡyate, sa kiṃ niryāsyati sarvajñatāyām ? tannimitta- mrdukṡāntigatakuśalalābheneti bhāva: | dharmatāviruddha: evokta ityabhyupagamārthamāha-evametat ityādi | niryāsyati iti rūpādīnāmabhāva eva svabhāvatā saṃvrtiparamārthamukhenākāra:, tasya bhāvanayeti yāvat | kathaṃ punarmrdukṡāntigatakuśale śikṡamāṇa: sarvākārajñatāyāṃ gamiṡyatīti tatkasya heto: ityāśaṅkya madhyasyālambanārthamāha-ajātā hi ityādi | uttarottarālambana- viśeṡādibhiradhigamaviśeṡe niyamena yāsyatīti bhāva: | ādyo hiśabdo'vadhāraṇe | ajātā evetyartha: | kuta:, yasmāt kṡaṇikānityatayā jātidharmanirodhena aniryātā na nirvāṇaṃ gatā: sarvadharmā: iti | prakrtyasvabhāvatvena anutpādānirodhaviśiṡṭaṃ rūpādyālambanamiti yāvat | kenākāreṇālambanīyamityāha-evaṃ carata: ityādi | evamanantaroktena nyāyena carato bhāvayata: sarve gatyarthā avabodhārthā iti krtvā | āsannībhavati iti śīghrāgamaprāpternikaṭavartinī syāt | sattvaparipācanāya iti kuśaladharmaniyojanāt sattvaparipākāya | kāya ityādi | sarvadharmasvarūpāvabodhena kāyādīnāṃ sarvākāraviśuddhi:, iti viśuddhihetutvāt viśuddhyākāreṇa hetumukhenābhyasanātkāyapariśuddhirbhavati | pariśuddhaṃ trividhaṃ kāyakarma | cittapariśuddhi: pari- śuddhaṃ trividhaṃ manaskarma | sthānasthottaptapūrṇatvena niṡpatte: dvātriṃśanmahāpuruṡalakṡaṇapariśuddhi: | sattvabhājanayo: pariśuddhatā buddhakṡetrapariśuddhi: | nirvedhabhāgīyāvasthāyāṃ sarvathā asaṃbhavāt kiyanmātreṇeti bhāva: | evam ityādyupasaṃhāra: | adhimātrasyālambanārthamāha-sacedrūpe ityā- @300 dinā | evaṃ manyate-yāvadabhiniveśayogena nimittagrahāccarati, tāvannimittakleśā bodhisattvā iti vacanādupalambhamūle saṃsārakleśe patatīti | tatra rūpaṃ kāryabhūtam | rūpanimittaṃ saha- kārikāraṇam | rūpaṃ nimittam upādānakāraṇam | utpādo janma | nirodha: kṡaṇikānitya- tayā | vināśa: prabandhānityatayā | śūnyam ubhayorabhāva: | anupāyakuśala: viparyāsa- pravrttatvāt veditavya: | vyatirekamukhena nirdiśya anvayamukhenāha-katham ityādi | evaṃ caran ityādyupasaṃhāra: | svasāmānyalakṡaṇānupapattyā sarvadharmāṇāmanimittatvaviśiṡṭaṃ rūpā- dyālambanamiti | evaṃ caran bodhisattvaścarati prajñāpāramitāyām adhimātrakṡāntisvabhāvā- yām | kenākāreṇālambanīyamityāha-sa hi caran ityādi | vidhānaṃ pratiṡedhaṃ ca tāveva sahitau puna: | pratiṡedhaṃ tayoreva sarvathā nāvagacchati || iti bhāva: | kathaṃ punaranavagame bhāvaneti tatkasya hetornopaiti ityāśaṅkyāha-sarvadharmā hi ityādi | yasmāt prakrtyaiva rūpādinimittānāmāśrayarahitatvena adhimokṡamanaskārānadhi- mokṡatattvamanaskārāparijñānam, iti dharmatāmukhenākāreṇālambanāt adhimokṡeṇāsvīkrtatvāt anupagatā:, tattvamanaskāreṇa cāgrhītatvāt anupāttā:, ityālambanākāravadapāyābhāvenādhi- mātradharmakṡamaṇāt kṡāntigataṃ trividham | tathā coktam- rūpāderasvabhāvatvaṃ tadabhāvasvabhāvatā | tadajātiraniryāṇaṃ śuddhistadanimittatā ||32|| tannimittānadhiṡṭhānānadhimuktirasaṃjñatā | iti || ata eva "kṡāntilābhyanapāyaga:" iti vacanādbodhisattvā: kṡāntiṃ notpādayanti, iti yaduktamācāryapādaistaccintyam | bodhisattvānāṃ kṡāntyadhigamavacanāt, karmāyattatayetyabhi- prāyāt kṡāntilābhī nāpāyaṃ gacchati, ityapi sūtraṃ na virudhyate | avaśyaṃ caitadvijñeyam | tathā hi-bhagavadādeśena śāriputrādayo'pi sundaranandaṃ grhītvā narakacārikāṃ gatā iti pradeśāntare paṭhyate | kṡāntyanantaramidānīṃ mrduna: agradharmagatakuśalamūlasyālambanārthamāha- ayam ityādi | sarvadharmā nopādīyante yena samādhinā sa sarvadharmānupādāno nāma samādhi: | tattvata: samādhisvarūpaṃ rūpādyālambanam | ayaṃ vipula ityādibhi: ucyate iti saṃbandha: | kenākāreṇālambanīyamityāha-anenaiva ityādi | svapraṇidhipuṇyajñānadharmadhātubalena anā- bhogāt sarvalokadhātuṡu yathābhavyatayā samādhervyāpāra: pravartate, iti kāryamukhenākāreṇālambanāt kṡipramanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate | madhyasyālambanārthamāha-buddhānubhāvena ityādi | buddhānubhāvaprakrame'pi punastadvacanaṃ pratibhānaviśeṡābhidyotanārtham | athavā vineyānāṃ tatsmaraṇadrḍhībhāvārtham | vyākrto'yam iti | dharmataiṡā samyakpratipannasamādheryogino buddhai- rvyākaraṇaṃ kriyate, iti vyākaraṇahetutvaviśiṡṭarūpādyālambanāt | tathāgatai: ityādi | sarvākārāviparītadharmadaiśikatvena parārthasaṃpadā tathāgatā: | savāsanakleśajñeyāvaraṇaprahāṇayogāt @301 svārthasaṃpadā arhanta: | samyaksaṃpaddvyāvāhakamārgādhigamāt samyaksaṃbuddhā: | anena iti madhyāgradharmagatena | kenākāreṇālambanīyamityāha-sa tamapi ityādi | na samanupaśyati nirvikalpena cetasā | na ca tena manyate savikalpena tattvato'sattvāt | ahaṃ samāhita: iti labdhasamādhika: samāpatsye ityādaya: prayogamaulaprṡṭhabhāvino vikalpā:, kālatrayabhāvino vā | sarveṇa ityādi | "dve hyam sarvate vastusarvatā ākārasarvatā ca" iti vacanāt | sarveṇa atītādivastubhedena | sarvaṃ skandhādiviṡayaṃ vikalpajātaṃ vastu | sarvathā mrdumrdunāpi prakāreṇa | sarvaṃ savāsanasarvaprakāram | na saṃvidyate sarvavikalpānupapattyā viditasamādhi- svarūpasya bodhisattvasya ahaṃ samāhita: ityādijñānānutpattyā dharmatāmukhenākāreṇābhyasanāt na saṃbhavati | adhimātrasyālambanārthamāha-yenāyuṡman subhūte samādhinā ityādi | adhi- mātrāgradharmagatena | śakya: sa samādhirdarśayitum iti | kiṃ bodhisattvādīnāṃ vivekarūpeṇeti bhāva: | kvacit katameneti pāṭha: | tatra śakya: sa samādhirdarśayitum, iti tasyaiva praśnayitu- rvacanamasaṃgatamiti cintyam | no hīdam ityādyuttaram | dharmatayā samādhibodhisattvaprajñāpāra- mitārthatrayasya parasparamekaṃ rūpamityaśakyaprthagupadarśanaviśiṡṭarūpādyālambanāt naivetyartha: | kathaṃ punarbhāvyamāno'pi darśayitumaśakya iti tatkasya heto: ityāśaṅkya ākārapratipādanenottara- māha-tamapi ityādinā | sarvadharmāvidyamānatvena samādheravikalpanaṃ paramopāya: iti dharmatāmukhe- nākāreṇalambanāt taṃ samādhiṃ na jānāti nirākāreṇa cetasā | pratyāsattinibandhanābhāvāt | na saṃjānīte sākāreṇa | vastubhāvamantareṇa svapnādau bhāvāt | na kevalamākāramityapiśabda: | idaṃtayā darśanasya vikalpādhīnatvāditi bhāva: | sarvānupalambhe bhāvyabhāvakabhāvanānupapatti- rityabhiprāyeṇa śāriputro na jānāti ityādyāha | saṃvrtyā na doṡa iti matvā subhūtirāha- na jānāti ityādi | tamevābhiprāyaṃ tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-avidyamānatvena iti | tattvata iti śeṡa: | prayogādayastu māyāpuruṡasyeva pūrvāveśādityādi vyākrtam | dharmatā- viruddhakathanāt sādhukārārthamāha-sādhu ityādi | pratibhāti te tava tannirbhāsijñānodayena | upadiśasi pareṡāṃ tadālambanakathanāt | evaṃ cātra ityādyupasaṃhāra: | caśabdo'vadhāraṇe | evamevātra nirvedhabhāgīye ityartha: | kathaṃ punaranena krameṇa śikṡitavyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hi ityādi | prajñāpāramitāyāṃ nirvedhabhāgīyasvabhāvāyām, ityālambanā- kāravallaukikasarvadharmāgratvādagradharmākhyaṃ trividham | tathā coktam- samādhistasya kāritraṃ vyākrtirmananākṡaya: ||33|| mithastrikasya svābhāvyaṃ samādheravikalpanā | iti nirvedhabhāgīyaṃ mrdumadhyādhimātrata: ||34|| iti || etaduktam-evaṃ krtadharmapravicaya: samāhitacittaśca sarvadharmanairātmyaṃ bhāvayan krameṇa yadā prthagbhūtārthābhiniveśābhāvāt īṡatspaṡṭajñānālokena manomātrameva paśyati, tadā asyoṡma- gatāvasthā | sa eva atra ālokalabdho nāma samādhirucyate mahāyāne | yadā tasyaiva dharmālokasya @302 vrddhyarthaṃ nairātmyabhāvanāyāṃ vīryārambheṇa madhyaspaṡṭo jñānāloko bhavati, tadā mūrdhāvasthā | sa eva vrddhāloko nāma samādhi: | yadā tu cittamātrāvasthānena spaṡṭataro bāhyārthābhiniveśā- bhāvo jñānāloko jāyate, tadā kṡāntyavasthā | grāhyākārābhāvānupraveśāttattvārthaikadeśapraviṡṭo nāma samādhi: | yadā punararthagrāhakavikṡepānābhāso jñānāloko niṡpadyate, tadā laukikāgra- dharmāvasthā | sa eva ānantaryo nāma samādhi: | sarvāścaitā avasthā: drḍhādhimuktito'dhimukti- caryābhūmirucyate | asyāṃ ca bhūmau vartamāno bodhisattva: prthagjano'pi sarvabālavipattiṃ samati- krānto'saṃkhyeyasamādhidhāraṇīvimokṡābhijñādiguṇānvito ratnameghe paṭhyate | iti nirvedhabhāgīyānā- mālambanākārahetutvaviśeṡān nirdiśya caturvikalpasaṃyo{1. ##W## ^saṃyogārthāt.}gārthaṃ sarvavastvadhiṡṭhānaṃ prathamaṃ grāhyavikalpamāha-evaṃ śikṡamāṇa: ityādinā | kimiti bhāva: | udbhāvanāsaṃvrtyā śikṡate ityabhiprāyeṇāha-evaṃ śikṡamāṇa: ityādi | aviditabhagavadabhiprāya: śāriputra: prcchati- tattvena katamasmin dharme śikṡate iti | tatra vastumātrādhiṡṭhāna vikalpena viparyāsānuṡaṅgāt paramārthato na kvacidityāha-bhagavān-na kasmiṃściddharme śikṡate iti | śikṡamāṇo'pi kathaṃ na śikṡate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha na hi ityādi | sāṃkleśikadharmayogād bālā:, vaiyavadānikadharmavirahāt prthagjanā: | ta eva caivaṃvidhadharmādhimuktibāhuśrutyavigamāt aśrutavanta: | evaṃ manyate-yathā avidyāvikalpabalāt vidyamānatvenopalambhāt abhiniviṡṭā- stathā na saṃvidyante, ata: saṃvrtyā śikṡamāṇāstattvato na śikṡante iti | yadi tathā na saṃvidyante, arthāttarhi anyathā vidyante | tathā ca bhāvagrahāddoṡa: ityabhiprāyeṇāha-kathaṃ tarhi ityādi | pravr{2. ##W## pravrtta^.}ttiviparyāsanirākaraṇādyathā abhiniviṡṭāstathā na saṃvidyante iti | yadi nāmaivamuktam, tathāpi tattvato na santītyāha-yathā ityādi | yathā nyāyato na saṃvidyate tathā avicāraikaramyatvena saṃvrtyā vidyante, avidyamānataiva vidyamānateti yāvat | evam ityādyupasaṃhāra: | evamavidyamānā yatastena kāraṇena nairuktavidhānāt saṃvrtyā viparītajñānamajñānam-avidyetyucyate, ityanena avidyāvikalpo'bhihita: | rūpādiskandhavikalpārthamāha-tān ityādi | vastumātrādhiṡṭhānena sarve'pi tatpratibaddhā vikalpā: saṃbaddhā iti jñāpayituṃ pūrveṇa saṃbandha: kathita: | evamuttaratrāpi jñeyam | kathamabhiniviṡṭā ityāha-tai: ityādi | tattvena asaṃvidyamānā: sarvadharmā: rūpādi- skandhā: | tadvikalpanayā abhūtaparikalpādadhyāropitā: kalpitā: | nāmarūpābhiniveśavi- kalpārthamāha-te tān kalpayitvā ityādi | śāśvatocchedayo: antayo: abhiniviṡṭā: tān nāmarūpādīn dharmān tadabhiniveśavikalpāt nityasyārthakriyāvirahāt saṃvrtyā anityā eveti laukikena śrutādimayena jñānena na jānanti | ajñānātkalpitaṃ pūrvaṃ paścāttattvārthanir{3. ##W## ^niścaye.}ṇaye | yadā na labhate bhāvamevābhāvaṃ tadā kuta: || -ratnāvalī @303 iti bhāvanayā na paśyanti lokottareṇa | tasmāt tattvena asaṃvidyamānān nāmarūpādīn sarvadharmān tadabhiniveśabalāt kalpayanti | antadvayasaktivikalpārthamāha-kalpayitvā dvau antau abhiniviśante iti | tatsaktivikalpāditi bhāva: | saṃkleśavyavadānājñānā- vikalpārthamāha-abhiniviśya ityādi | abhiniveśahetuṃ tat nimittam upalambhaṃ niścitya nimittīkrtya sāṃkleśikavaiyavadānikadharmasvarūpājñānavikalpabalena atītān yāvat pratyutpannān dharmān kalpayanti | āryamārgāpratiṡṭhānavikalpārthamāha-te kalpayitvā nāma- rūpe'bhiniviṡṭā: iti | darśanādimārgāsthityabhiniveśāditi bhāva: | tatra nāma- vedanādayo'rūpiṇa: skandhā:, rūpaṃ rūpaskandha: | upalambhavikalpārthamāha-tairasaṃvidyamānā: sarvadharmā: kalpitā: iti | tadupalambhābhiniveśāditi bhāva: | ātmādivikalpārthamāha- te tānasaṃvidyamānān ityādi | ātmani sati parasaṃjñā, svaparavibhāgātparigrahadveṡau | anayo: saṃpratibaddhā: sarve kleśā: prajāyante || -sugatakīrti ityātmādyabhiniveśādaviparītaṃ dharmapudgalanairātmyalakṡaṇaṃ yathābhūtaṃ mārgaṃ darśanādikaṃ pūrvavat na jānanti, na paśyanti | viśuddhyutpādādivikalpārthamāha-yathābhūtaṃ mārgamajānanta: iti | na niryānti na nirgacchanti traidhātukāt saṃsārāt | yato na budhyante ityā{1. ##W om.## ityādinā.}dinā | viśuddhyutpādādyabhiniveśāt bhūtakoṭim agrārthena tattvam |tena kāraṇena bālā iti vyapadeśaṃ saṃkhyāṃ gacchanti pratilabhante | pratipakṡavastvadhiṡṭhānaṃ dvitīyaṃ grāhyavikalpamāha-te satyaṃ dharmaṃ na śraddadhati ityādinā | aviparītārthena satyaṃ dharmaṃ pratipakṡalakṡaṇaṃ tadabhiniveśavikalpayogena viparītapratipattyā svarūpānanubhavāt na śraddadhati nādhimuñceyu: | vyatirekamukhena viparīta- pratipattimevāha-na khalu puna: ityādinā | kaṃciddharma vaiyavadānikam | grāhyavikalpeneti śeṡa: | sa caivaṃ viṡayabhedānnavaprakāro bhavati | tadyathā-rāśyarthavikalpa:, āyadvārārthavikalpa:, gotrārthavikalpa:, utpādārthavikalpa:, śūnyatārthavikalpa:, pāramitārthavikalpa:, darśanamārga- vikalpa:, bhāvanāmārgavikalpa:, aśaikṡamārgavikalpa: iti | tathā coktam- dvaividhyaṃ grāhyakalpasya vastutatpratipakṡata: | moharāśyādibhedena pratyekaṃ navadhā tu sa: ||35|| iti || tatra sarvavastuka eva prathamo grāhyavikalpa:, vyavadānavastuka eva dvitīya: ityanayo- rgrāhyavikalpayorviśeṡa: | evaṃ ca krtvocyate-ya: prathamo grāhyavikalpo dvitīyo'pi sa iti pūrvapādaka: | yastāvatprathamo dvitīyo'pi sa: | tadyathā-sarvavastuka: prathamo grāhyavikalpa: syāt dvitīya eva na prathama:, tadyathā vyavadānamātrādhiṡṭhāno dvitīyo grāhyavikalpa: ityeke | prathama: saṃkleśavastvadhiṡṭhāno dvitīyo vyavadānavastvadhiṡṭhāna: | anyonyavyavacchedarūpatvādanayo- @304 rbheda: ityapara: | pudgaladravyādhiṡṭhānaṃ prathamaṃ grāhakavikalpamāha-evam ityādinā | eva- manantaroktakrameṇa grāhyavikalpadvayamakrtvā śikṡate | kiṃ prathamagrāha{1. ##B om.## ^grāhaka^.}kavikalpaneneti bhāva: | vikalpāvaraṇasya tulyatvāditi bhagavānāha | na śikṡate iti tatveneti śeṡa: | saṃvrtyā tu ādikarmikasyaivaṃ śikṡānyathānupapatterityāha-evaṃ śikṡamāṇa: ityādi | sarvajñatāyāṃ śikṡate ityādipadatrayaṃ yathākramaṃ prayogādyavasthāsu veditavyam | sa caivaṃ viṡayabhedāt navaprakāro bhavati | tadyathā-svatantrātmavikalpa:, ekātmavikalpa:, kāraṇātmavikalpa:, draṡṭrādyātmavikalpa:, saṃkleśādhārātmavikalpa:, vairāgyādhārātmavikalpa:, darśanamārgādhārātmavikalpa: bhāvanāmārgā- dhāratmavikalpa:, krtārthādhārātmavikalpa: iti | prājñaptikapuruṡādhiṡṭhānaṃ dvitīyaṃ grāhaka- vikalpam | tasmin vikalpe kuco{2. ##B## codya^ ##for## kucodya^.}dyaparihāradvāreṇāha-yo bhagavan ityādinā | prājñaptika eva puruṡo grāhaka: ityabhiniveśe vitathaprakhyātirūpatvāt māyāsvabhāva: puruṡo māyāpuruṡa: prājñaptika eveti tasyāpi śikṡā prāptā | na caivamacetanatvādaparijñāne'pi śikṡāyāṃ sarveṡāṃ śikṡāprāpte: muktirayatnasiddhetyabhiprāyeṇa ya: ityādi vadata: tasya kathaṃ nirdeṡṭavyam uttaraṃ bhavedityartha: | vitathaprakhyātirūpaṃ samānaṃ rūpādīnām | ato gatyantarābhāvāt māyāpuruṡeṇeva śikṡitavyam | na cāyatnasiddhā muktirityabhiprāyavān bhagavānāha-tena hi ityādi | yasmāttvamevaṃ prcchasi, tasmāt tvāmevātra praśne pratiprakṡyāmi pratipraśnaṃ kariṡyāmi | sādhu ityādi | sādhu evaṃ bhagavan ityabhyupagamaṃ krtvā, iti evaṃ bhagavata: sakāśād aśrauṡīt śrutavān | kathamevaṃ śrutavānityāha-bhagavān ityādi | visarjayannāha-na hi ityādi | naiva tadanyatvaṃ bhagavan yasmāt nānyā sā māyā | nānyattadrūpādi | rūpādyeva māyā, māyaiva rūpādi | ekānekasvabhāvavaidhuryāttattvato'nayorni:svabhāvatve vitathaprakhyātirūpaṃ samānamiti bhāva: | māyārūpādyorekatvapratipādane sati māyāpuruṡeṇeva śikṡitavyamiti pratipādanāyāha-tatkiṃ manyase ityādi | atraiṡā pañcasūpādānaskandheṡu māyopameṡu bodhisattva iti saṃjñā nimittodgrahaṇam | vastusametamahamiti jñānaṃ samajñā | jñeyajñānayorgrāhyagrāhaka prakārābhiniveśa- vijñānaṃ prajñapti: | vividhaparopāttānupāttavastusaṃbandhavyavaharaṇaṃ vyavahāra: ityāryavimuktisena: | gotrāvasthāyāṃ bodhisattva iti saṃjñā saṃjñaiva kevalā | cittotpādāvasthāyāṃ jānātīti jñaṃ samaṃ jñaṃ cittaṃ pravrttinimittaṃ yasyā bodhisattva iti saṃjñāyā: seyaṃ samajñā, sarvasattvasamajñāna- nimittā | saptasu prayogabhūmiṡu sarvadharmaprajñaptimātratāprativedhāt prajñapti: | aṡṭamyādau nirnimittānābhogamārgalābhāt vyavahāramātreṇābhilāpyāt vyavahāra: iti bhadantavimuktisena: | rūpādivyatiriktabodhisattvānupapattyā abhyupagamārthamāha-evametat ityādi | saṃbhrame dvirabhidhānam | tena hi ityādyupasaṃhāra: | yasmādevaṃ tena kāraṇena gatyantarābhāvāt yathā karmamāyājanita: saṃsārastathā lokottarā api dharmā: jñānamāyājanitā:, ityanabhiniveśayogāt māyāpuruṡeṇeva anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau śikṡitavyam @305 ityupapannam | na cāyatnasiddhā mukti:, yato jñātameva tattvaṃ mokṡāvāhakaṃ na avijñāta- miti bhāva: | māyāpuruṡatve saṃkleśavyavadānavyavasthā kathamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sa eva hi ityādi | pañcopādānaskandhā: | sāsravā rūpādaya: | anāsravapañca- skandhaparigrahāya pañcaskandhāścetyadhyāhāryam | yathādarśanameva saṃkleśavyavadānavyavasthā, māyā- puruṡatve'pi iti bhāva: | kathaṃ punarmāyopamatvamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | ukto'pyartha: prakārāntareṇāśaṅkyamāno na punaruktam, iti punaruktatādoṡo nodbhāvanīya: | sarvatraivaṃ jñeyam | uktaṃ bhagavatā iti | atra pañcopādānaskandheṡu bodhisattva iti saṃjñādivacanādanantarameva māyopamaṃ rūpādikamuktaṃ bhagavatā | ṡaḍindriyaṃ cakṡurādi | savijñānaviṡayamiti śeṡa: | yato'nantaraṃ vakṡyati "te pañca skandhā:" iti | yadvijñānaṃ tat ṡaḍindriyam | jñānasyaiva tadākāreṇa pratibhāsanāt | ṡaḍindriyaṃ ca pūrvavat grāhyamiti prājña- ptikapuruṡādhiṡṭhānagrāhakavikalpa: pratipādita: | sa caivaṃ viṡayabhedāt navaprakāro bhavati | tadyathā-skandhaprajñaptivikalpa:, āyatanaprajñaptivikalpa:, dhātuprajñaptivikalpa:, pratītyasamutpāda- prajñaptivikalpa:, vyavadānaprajñaptivikalpa: darśanamārgaprajñaptivikalpa:, bhāvanāmārgaprajñaptivikalpa:, viśeṡamārgaprajñaptivikalpa:, aśaikṡamārgaprajñaptivikalpa: iti | tathā coktam- dravyaprajñaptyadhiṡṭhāno dvividho grāhako mata: | svatantrātmādirūpeṇa skandhādyāśrayatastathā ||36|| iti || caturvikalpasaṃyogaṃ nirdiśya idānīmupāyakauśalakalyāṇamitrasvabhāvaṃ saparigrahamāveda- yannāha-mā bhagavan ityādi | navayānasaṃprasthitā: iti pratyagraṃ mahāyāne pravrttā: | imam iti gāmbhīryaudāryālambanādiviśeṡeṇa viśiṡṭam | uttrasiṡu: ityādi | tatrāsthānatrāsa uttrāsa:, unmārgavat | saṃtatyā trāsa: saṃtrāsa: utpannabhayasyāprativinodanāt | saṃtrāsaniścayagamanaṃ saṃtrāsāpatti: | avalīyante saṃlīyante vipratisāriṇo bhavanti | pāpamitrahastagatā: iti | saṃvrtiparamārthavibhāgamakrtvā niravadhikālābhyastopalambhānirākaraṇena sahasaivānutpādādideśako narakādiphalasaddharmapratikṡepapāpasya hetutvāt pāpamitram, tasya hastagatā: grahaṇayogyatāṃ gatā ityartha: | vyatirekamukhena kathito'rtho'nvayamukhena kathyamāna: sudrḍho bhavatītyāha-kalyāṇamitra- hastagatā: iti | cittānavalīnatvānuttrāsādinā upāyakauśalyena yathāśayaṃ kṡitīśeṡṭarājñī- maraṇanivedananyāyena mātsaryādidharmaviyukta: samastavastunairātmyādideśaka: sugatiphalādiprāpaka- tvena kalyāṇamitram, tasya hastagatā iti pūrvavat | kāni ityādinā kalyāṇamitrasvarūpa: praśna: | uttaramāha-ya enam ityādi | ye pudgalā: devadattādikamenaṃ pudgalaṃ dānādipāra- mitāsu saṃvrtiparamārthasatyānatikrameṇa hitaprāptyā pūrvavat avavadanti anuśāsati | ye cāsmai devadattādikāyāhitaparihāreṇa mārakarmāṇyupadiśanti | kathamityāha-evam ityādi | evaṃ māradoṡā mārasyāntarāyā: | buddhaveṡeṇopasaṃkramya kiṃ te'nuttarayā bodhyā, ityanāgatārtha- vivecanatā | ime māradoṡā: tathaiva kiṃ te prajñāpāramitāyāṃ likhanādyanuṡṭhāneneti vartamānārtha- @306 vivecanatā | tadvicchandanābalena yathākramaṃ svīkrtatyāgakarmārthamāha-evaṃ mārakarmāṇi ityādi | buddhvā ca yatkāryaṃ tadāha-tāni tvayā ityādinā | imāni ityādyupasaṃhāra: | mahāsaṃnāha- saṃnaddhasya iti saṃnāhapratipattyā vakṡyamāṇayā yuktasya | mahāyānasaṃprasthitasya iti prasthāna- pratipattyā tathaivānvitasya | mahāyānasamārūḍhasya iti tayaiva mahāyānamutkalitasya | tathā hi-ādau tayā saṃprasthita: paścādārūḍha iṡyate | tathā coktam- cittānavalīnatvādi nai:svābhāvyādideśaka: | tadvipakṡaparityāga: sarvathā saṃparigraha: ||37|| iti || "sūtraṃ sūtrāntarānusāreṇa vyākhyātavyam" iti bhagavadvacanādeva pañcaviṃśatisāhasrikā- nusāreṇa pūrvācāryavasubandhuprabhrtivyākhyākramamāśritya abhisamayālaṃkārakārikānurodhena ca bhāvādhyāhārādipadaṃ krtvā, tathā sāmānyaśabdasyāpi prakaraṇādibalena viśeṡe vartanāt vivakṡāparatantratvena yathoktārthe pravacanāviruddhe śabdānāṃ vartanāt tatpratiṡedhe vacanābhāvena ca kāraṇena granthānugatameva vyākhyātamidam | ata: kathamagranthānugatamevaṃ vyākhyānamiti na mantavyam | anyathā, yadyayaṃ nyāyo nāśrīyate, tadā pravacanavyākhyaiva na syāt | śabdānāṃ sāmayikatvenānekārthavrttau pratiniyatārthaparigrahe saṃdehāt | kiṃ ca āryāsaṅgaprabhr{1. ##W## ^prabhrtibhi:.}tīnāmevedaṃ vyākhyānaṃ likhyate iti pramāṇīkartavyam | tathā hi śrūyate-viditasamastapravacanārtho labdhādhigamo'pyāryāsaṅga: punaruktabāhulyena apunaruktapradeśe'pi pratyekapadavyavacchedādarśanena gāmbhīryācca prajñāpāramitārthamunnetumaśakto daurmanasyamanuprāpta: | tatastamuddiśya maitreyeṇa bhagavatā prajñāpāramitāsūtraṃ vyākhyātam, abhisamayālaṃkārakārikāśāstraṃ ca krtam | tacchrutvā puna- rāryāsaṅgena ācāryavasubandhuprabhrtibhiśca vyākhyātamityalaṃ prasaṅgena | nirvedhabhāgīyānantaraṃ pratipattimato yathoktanirvedhabhāgīyamanyadapi darśanamārgādikamiti pratipatterādhāraṃ dharmadhātu- svabhāvakamāvedayannāha-yadbhagavānevam ityādi | etaduktam-yadbhagavānevamāha-bodhisattvasya mahāsattvasya ityādi | yacca sūtrāntareṡu bodhisattvo mahāsattva: ityucyate, tatra pūrvake vākye teṡu ca sūtrāntareṡu dharmadhātusvabhāvatve buddhadharmāṇāṃ ka: pratiṡṭhārtha: padārtho bodhisattva iti | uttaraṃ vaktumāha-apadārtha: ityādi | bodhisattvo buddhadharmāṇāṃ padārtho bodhisattvapadārtho ya:, sa tattvata: apadārtha: apratiṡṭhārtha: | agotramiti yāvat | adhigamamantareṇa muktyanupapatte:, adhigacchan buddhadharmān kathamapadārtho bodhisattva: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvadharmāṇāṃ hi ityādi | yasmātsarvadharmāṇāṃ vastutanni- mittābhiniveśābhāvena asaktatāyāṃ satyām, anyathādhigamānupapattyā buddhadharmādhigamāya māyā- puruṡa iva śikṡate, tasmātkathaṃ tatvata: pratiṡṭhārtha: iti bhāva: | saṃvrtyā puna: pratipattidharmasya avasthāntarabhedena dharmadhātusvabhāva eva buddhadharmādhāro bodhisattvastrayodaśavidho gotramiti nirdi- śyate | tatrādau tāvaccaturvidhalaukikanirvedhabhāgīyānāmutpādādhāra: | tato lokottaradarśana- @307 bhāvanāmārgayo: | tatastadutpattibalena cauraniṡkāsanakapāṭapidhānavat samakālaṃ samastaprati- pakṡotpādavipakṡanirodhayo: | tatastadanupalabdhyā tayorvipakṡapratipakṡayornirodhotpādayuktavikalpā- pagamasya | tata: pūrvapraṇidhānadānādyupāyakauśalyabalena saṃsāranirvāṇāpratiṡṭhānalakṡaṇayo: prajñākaruṇayo: | tatastadutpattyā śrāvakādyasādhāraṇadharmasya | tato yathāśayamavatāraṇādyabhi- saṃdhidvāreṇa yānatrayapratiṡṭhāpanalakṡaṇaparārthānukramasya | tato yāvadāsaṃsāraṃ nirnimittā- nābhogaparakāryajñānasya cādhāra: | tataścaivamadhigamānukramādiyamānupūrvī | anayā ca sarvādhigama- dharmasaṃgrahādiyāneva nirdeśa:, na nyūno nāpyadhika: | tathā saṃvrtyādhārabhāvasya ākṡiptavādayaṃ sarvo'rtho'tra prajñāpāramitāyāmīkṡipta evetyavagantavyam | pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ ca pratyartha- mādhāramadhikrtya nirdiṡṭo grantho neha jñāpakatvena prācuryabhayāllikhyate | tathā coktam- ṡoḍhādhigamadharmasya pratipakṡaprahāṇayo: tayo: paryupayogasya prajñāyā: krpayā saha ||38|| śiṡyāsādhāraṇatvasya parārthānukramasya ca | jñānasyāyatnavrtteśca pratiṡṭhā gotramucyate ||39|| iti || yadi dharmadhātoreva āryadharmādhigamāya hetutvāttadātmako bodhisattva: prakrtisthamanuttara- buddhadharmāṇāṃ gotraṃ dharmatāsaṃjñakam, tadā dharmadhāto: sāmānyavartitvādidaṃ prakrtisthaṃ gotramanādi- kālāyātaṃ dharmatāpratilabdham; idaṃ samudānītaṃ pūrvakuśalamūlābhyāsapratilabdham, idaṃ śrāvakapratyekabuddhatathāgatagotraṃ mahadbhirapi pratyayairahāryatvāt, idamaniyataṃ śrāvakādigotraṃ pratyayairhāryatvāditi gotrabhedo na yujyate | yathā śrāvakayānādyadhikrameṇa ālambeta, tathā āryadharmādhigamāya dharmadhātorhetubhāvena vyavasthāpanādgotratvena vyapadeśa: iti samādhi: | athavā, yathā ekamrddravyābhinirvrttaikateja:paripakvādhāraghaṭāde: ādheyakṡaudraśarkarādibhājanatvena bheda:, tadvat yānatrayasaṃgrhītādhigantavyādheyadharmanānātvena ādhāranānātvaṃ nirdiṡṭamiti na doṡa: | tathā coktam- dharmadhātorasaṃbhedādgotrabhedo na yujyate | ādheyadharmabhedāttu tadbheda: parigīyate ||40|| iti || niruktaṃ tu guṇottaraṇārthena dharmadhāturgotram | tasmāddhi te guṇā rohanti prabhavantītyartha: | evaṃ ca krtvocyate-asaṃskrtaprabhāvitā: sarvāryapudgalā iti | nanu ca ādāveva gotraṃ vaktavyam, tatpūrvakatvāccittotpādasya mokṡanirvedhabhāgīyānāṃ ceti kathamevamuktam ? satyam, arthānupūrvī eṡā | iyaṃ tu pratipādanānupūrvī yat kāryaṃ pratipādya paścātkāraṇaṃ nirdiśyate ityadoṡa: | ādhārānantaraṃ yathoktapratipattyādhārasya bodhisattvasya kimālambanamityālambanārthamāha-yasmāt sarvadharmāṇām eva ālambanasthānīyānām anubodhārthena samyagubhayasatyānatikramālambanena yā asaktatā, tasyāṃ satyāmālambanaviśuddhigamanena anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate nānyathā | ato bodhyālambanaprayojanena sarvaprakārasvārthasaṃpādanāt bodhisattva ityucyate | tatrādau tāvat @308 sāmānyena sarvadharmān kuśalākuśalāvyākrtān yathākramaṃ śrāmaṇyatāprāṇātipātādyavyākrtakāya- karmādaya: iti tridhā vibhidya upādeyaparityāgopekṡāsthānīyatvena vibhāvayati | tata: puna{1. ##B om.## upādeyānādāya.}rupā- deyānādāya laukikamārgasaṃgrhītā: pañcopādanaskandhādayo laukikā: | samyagāryamārgeṇa saṃgrhī- tāścaturdhyānādayo lokottarā: iti cintayati | tatra ātmagrahāpratipakṡatvena laukikā: pañco- pādānaskandhādaya: sāsravā: | lokottarāstvātmadarśanapratipakṡatvena smrtyupasthānādayo'nāsravā:, iti heyopādeyatayā nirūpayati | tato'nāsravānādāya hetupratyayādhīnakāmādidhātusaṃgrhītā bodhipakṡādaya: saṃskrtā: saṃvrtyā | kāraṇānapekṡadhātutrayāparyāpannatathatādayo'saṃskrtā: paramārthata:, iti dvidhā dhyāyati | tato'saṃskrtaprabhāvitā: sarvāyajanasaṃtānaprabhavacaturdhyānādaya: sādhāraṇā dharmā: | samyaksaṃbuddhasaṃtānodaya dharmidaśabalādayo'sādhāraṇā dharmā: iti dvidhā bhāvayati, ityevamadhigamānukrameṇa sarvadharmā māyopamatayā yathāvadiyanta evālambyante ityālambanamekādaśa- vidhaṃ jñeyam | yathoktālambanakramapratipādanagrantha: pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ spaṡṭa eveti na vipratipatti: kāryā | tathā coktam- ālambanaṃ sarvadharmāste puna: kuśalādaya: | laukikādhigamākhyāśca ye ca lokottarā matā: ||41|| sāsravānāsravā dharmā: saṃskrtāsaṃskrtāśca ye | śiṡyasādhāraṇā dharmā ye cāsādhāraṇā mune: ||42|| iti || ye tu dharmadhātumeva sadā viśuddhamadvayaṃ jñānamālambanaṃ manyante, tai: sadāviśuddhatvā- duttarottaraviśuddhiviśeṡagamanaṃ kathamiti vaktavyam | abdhātukanakākāśaśuddhivacchuddhiriṡyate | iti cet, evaṃ tarhi śuddhaṃ tāttvikaṃ jñānamiti pratipakṡābhiniveśādarthākṡipto vipakṡābhiniveśa: | ato vipakṡapratipakṡavikalpaprahāṇābhāvāt prādeśikaśuddhiprasaṅga: | nanu ca tvatpakṡe sarvākārajñatāyā: subhūte abhāva ālambanamityālambananiṡṭhā kathamiti cet, adoṡa: | "yato nyāyānuyāyī bhāvo nāstītyabhāvasta{2. ##B## tathā ##for## tathya^.}thyasaṃvrtirucyate | tasyāśca pracchādita- tattvarūpāyā: krameṇa māyopamatvapratītireva śuddhi: | evaṃ ca krtvā prakrtipradhānaṃ gotram | vikrtipradhānamālambanam | ubhayaṃ tu ubhayatrāpratiṡiddhamityādhārālambanayorlakṡaṇabheda: | bahuvaktavyaṃ cālambanavyavasthānamityalaṃ prasaṅgena" ityāryavimuktisena: | ālambanānantaramevā- lambanapratipatterbodhisattvasya ka: samuddeśa:, iti samuddeśārthamāha-yatpuna: ityādi | kena kāraṇena kena prayojanena | bodhisattva: san mahāsattva ityucyate | uttaramabhidhātumāha- mahata: ityādi | mahata: sattvarāśe: ityaparimitasya sattvasamūhasya sāmānyenābhidhānam | eko'pyanādisaṃsārapravrttimahattvena mahān bhavediti rāśigrahaṇam | sattvanikāyasya iti pratipannakaphalasthanikāyādibhedena vijātīyavyāvrttyā sattvasāmānyāt sattvasabhāgasaṃgrhītasya @309 viśeṡeṇābhidhānam | agratāṃ kārayiṡyati iti sarvasattvāgratācittamahattvaṃ taduddeśena pravrtta- tvādadhigamya paścāttatprāptukāmānāṃ sattvānāmagratāṃ dharmadeśanādinā niṡpādayiṡyati | tenārthena iti tena kāraṇena | bodhisattvo mahat sattvaṃ cittamasyeti mahāsattva iti | cittamahattve sati prahāṇaṃ mahaditi prahāṇamahattvapratipādanāya gurvāyattatayā anujñāmārgaṇaṃ pratyāha śāri- putra: | mamāpi ityādi | so'rtho mama bhagavan pratibhāsate, yenārthena bodhisattva: san mahāsattva ityucyate iti vākyārtha: | na kevalaṃ bhagavata: ityapiśabda: | anujñātārthamāha- pratibhātu ityādi | yasya arthasya kathanāya idānīṃ sāṃpratamavasaraṃ kālaṃ manyase, so'rtha: pratibhātu samyagabhimukhībhavatu | labdhānujño mahatyā ityādyāha | tatrāhaṃkārādhārārthena ātmā, āhita: ahaṃkāra: etasminniti krtvā | sīdanātmakatvāt sattva: | jīvitendriyavaśena ā nikāyasabhāgaparisamāpte: vartate iti jīva: | puna: punargatiṡu līyate iti pudgala: | āvirbhavatīti bhava: | tirobhavatīti vibhava: | nāstīdānīm, abhūt pūrvam, iti uccheda: | asti yatsvabhāvena na tannāstīti śāśvata: | ātmātmīyākāreṇa pañcaskandhadarśanaṃ satkāya: | evamādyānāṃ drṡṭīnām iti yathoktadrṡṭipramukhānāṃ mithyāśīlavrataparāmarśādidrṡṭīnāmātmādi- dharmasaṃtīraṇākārābhiniveśasvabhāvānāṃ prahāṇāya savāsanaparityāgāya dharmaṃ deśayiṡyati | prahāṇādhigamamahattvaṃ prāpyeti bhāva: | anyathā parokṡopeyatattvasya tadākhyānaṃ hi duṡkaram | iti | tenārthena tasmādarthe | rāgādyaśeṡadoṡaprahāṇe viśiṡṭo'dhigama: iti adhigama- mahattvaṃ tathaivāha-bodhisattvo mahāsattva iti bhagavannucyate | yadapi ityādinā | na kevalamanyadityapiśabda: | bodhicittam iti bodhyarthaṃ cittam | praṇidhiprasthānātmakaṃ cittamiti yāvat | sarvajñatāpravaṇaṃ cittaṃ sarvajñatācittam ādhimokṡikamadhimukticaryābhūmi- saṃgrhītam | nirvikalpakalokottarajñānaprativedhāt anāsravaṃ cittaṃ śuddhādhyāśayikaṃ saptasu prayogabhūmiṡu nirnimittānābhogavāhitvena | asamaṃ cittaṃ vaipākikamaṡṭamyādau | asamairbuddhai: samaṃ tulyaṃ cittam, asamasamaṃ cittaṃ sarvāvaraṇavarjitaṃ buddhabhūmigatam | athavā, anutpāda- rūpabodhisattvasvabhāvībhūtaṃ cittaṃ bodhicittam | tadeva ca yogisaṃvrtyā ādarśādi- jñānasaṃbandhena kathaṃcit vyāvrttyā sarvajñatācittam ityādi caturdhā vyapadiśyate | sarvamapye- tat asādhāraṇam agamyaṃ sarvaśrāvakapratyekabuddhānām | tatrāpi evaṃvidhe citte mahārthatvāt pakṡapātārhe asakta: anabhiniviṡṭa: aparyāpanna: asthita: ityanena adhigamamahattvamāveditam | sutarāmanyatretyapiśabda: | anabhiniviśya asthitvā ca bhāvanānupapatte: kathaṃ dvayametaditi tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | yasmādanantaroktaṃ sarvajñatācittaṃ pūrvoktasarva- cittopalakṡaṇaparaṃ saktipratipakṡabhūtam, anāsravaṃ sthitipratipakṡabhūtam, aparyāpannam, tasmā- nmāyāpuruṡasyeva bhāvaneti bhāva: | tadyadapi ityādi nigamanam | anāsravatve'pi vastu- sadbhāvādanabhiniveśādirayukta ityāha-kena kāraṇena ityādi | uttarārthamāha-acittatvāt @310 iti tattvenānutpannatvāt | śāriputra āha ityārabhya yāvat agratāyāṃ nirdiṡṭo nirdiśasi iti vyākhyātam | arthāntaraprasaṅgenāgatatvāt punaruktidoṡo na bhavati | tathā cāha ācāryadignāga:- āvartate sa evārtha: punararthāntarāśrita: | iti | -prajñāpāramitāpiṇḍārtha-57 "tadevamajitajayoddeśasādharmyeṇa trividha: pratipattyuddeśo bodhisattvasya nirdiṡṭo vedi- tavya: | ālambanāduddeśasya ko viśeṡa: ? tādātvikamālambanaṃ samīpavarti, āmutrika- viprakrṡṭastūddeśa: | śarasaṃdhānalakṡyavedhasādharmyeṇa" ityāryavimuktisena: | tathā coktam- sarvasattvāgratā cittaprahāṇādhigamatraye | tribhirmahattvairuddeśo vijñeyo'yaṃ svayaṃbhuvām ||43|| iti || uddeśānantaramidānīṃ tanniṡpattaye pratipattirvaktavyā | sā ca trisarvajñatāviṡaye sāmānyena śukladharmādhiṡṭhānā | sarvākārābhisaṃbodhādau caturvidhe'bhisamaye pratyabhisamayaṃ ṡaṭpāra- mitādhiṡṭhānā ca kriyā pratipatti: na dharmakāyābhisamaye, phalatvena tatra kriyāsaṃbhavāt | tatra "saṃnāhaprasthānapratipattī yathāsaṃkhyaṃ pāraṃparyeṇa sākṡātprayogasvabhāve saṃbhārādhimukticaryābhūmi- saṃgrhīte | saṃbhārapratipattirdayāmārabhya dhāraṇīparyantena sākṡātprayogamārgasvabhāvādhimātrāgradharma- saṃgrhītā, prathamapramuditābhūmisvabhāvā saṃbhārapratipattirdarśanamārgātmikā | dvitīyādibhūmi- svarūpā bhāvanāmārgasvabhāvā | pratipakṡātmikā ca saṃbhārapratipattirubhayamārgagocarā | niryāṇapratipattirbhāvanāmārgādhiṡṭhānā" ityāryāsaṅga: | evaṃ prayogadarśanabhāvanāvi{1. ##B om.## ^viśeṡa^.}śeṡamārga- svabhāvānāṃ pratipattilakṡaṇānāṃ saṃnāhaprasthānasaṃbhāraniryāṇānāṃ madhye vīryarūpatayā saṃnāha- pratipattiṃ prathamāṃ darśayitumāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | pūrṇo maitrāyaṇīputra iti pūrṇasyaiva maitrāyaṇīputra iti saṃjñāntaram | athavā maitrāyaṇyā: svamātu: putro maitrāyaṇīputra: | yadidam iti | anantaramidaṃ yadvastu | mahāsaṃnāhasaṃnaddha: iti saṃnāhapratipattyā yukta: | sā ceyamarthākṡiptā saṃnāhapratipatti: | yaduta dānapāramitāyāṃ carato bodhisattvasya dharmadānādi- dānāt dānapāramitāsaṃnāha: | tasyaiva śrāvakādimanaskāraparivarjanāt śīlapāramitā- saṃnāha | tasyaiva sarvākārajñatādharmāṇāṃ kṡamaṇarocanavyupaparīkṡaṇasarvajanāpriyavāditvasahanāt kṡāntipāramitāsaṃnāha: | tasyaivottarottarakuśalamūlābhivrddhyarthaṃ chandādijananāt vīryapāra- mitāsaṃnāha: | tasyaiva yānāntarāvyavakīrṇacittaikāgratayā tatkuśalamūlānuttarasamyaksaṃbodhipari- ṇāmālambanāt dhyānapāramitāsaṃnāha: | tasyaiva māyākārasaṃjñopasthānena deyadāyakaprati- grāhakānupalambhāt prajñāpāramitāsaṃnāha: | ityevamidaṃ prathamaṃ saṃnāhapratipatterdānapāramitāṡaṭkam | evaṃ tasyaiva śīlapāramitāyāṃ carato dvitīyam, kṡāntipāramitāyāṃ trtīyam, vīryapāramitāyāṃ caturtham, dhyānapāramitāyāṃ pañcamam, tasyaiva prajñāpāramitāyāṃ carata: ṡaṡṭhamiti | evamete @311 ṡaṭ ṡaṭkā bhavanti | saṃnāhānāṃ ṡaṭsādharmyāt dānādisādharmyācca ṡaṭ saṃnāhapratipattayo- 'bhidhīyante | pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ ca saṃnāhapratipattipratipādane dānādaya: ṡaṭ ṡaṭkā: spaṡṭamupalabhyante eva iti na vipratipatti: kāryā | tatrādau bhoganairapekṡyāt śīlasamādānaṃ karoti | śīlānurakṡī kṡamo bhavati khedasahiṡṇurārabdhavīrya: | kausīdyavigamāt dhyānaṃ niṡpādayati | saṃpannadhyāno lokottarāṃ prajñāṃ pratilabhate | ityevaṃ dānādīnāmadhigamānu- sāreṇa nirdeśo'tipratīta: | iti ayameva krama: | tathā coktam- dānādau ṡaḍvidha teṡāṃ pratyekaṃ saṃgraheṇa yā | saṃnāhapratipatti: sā ṡaḍbhi: ṡaṭkairyathoditā ||44|| iti || krtasaṃnāhasyaivaṃ prasthānamiti prasthānapratipattiṃ dvitīyāṃ kathayannāha-mahāyāna- saṃprasthito mahāyānasamārūḍhaśceti | yānaśabdasya karmakaraṇasādhanatvāt ādau prasthāna- pratipattyā mahāyāne hetuphalātmake dharme saṃprasthita: | paścāduttarottaraviśeṡādhigamāt mahā- yāne samārūḍha: iti padadvayam | sā ceyamarthākṡiptā prasthānapratipatti: | yaduta ādau citta- sthirīkaraṇāt svākāraliṅganimittairdhyānārūpyasamāpatti{1. ##B## ^vyavasthānaṃ ##for## ^vyutthāna.}vyutthānaprasthānaṃ bhavati | tata: sthirībhūtacittasya puṇyajñānābhyāsa iti deyadāyakapratigrāhakāditrimaṇḍalaviśuddhyā ṡaṭpāra- mitāprasthānam | tata: saṃbhrtapuṇyajñānasya tattvādhimokṡa:, iti darśanabhāvanāśaikṡaviśeṡamārga- svabhāvāryamārgaprasthānam | tato dharmatāpravaṇasya yathāśayaṃ parārtha:, iti maitryādicaturapramāṇa- prasthānam | tata: parārthapravrttasyopalambho bandhanam, ityanupalambhayogaprasthānam | tato ni:svabhāvayogavata: kathaṃ pravrttiriti karmakartrkriyānupalambhena māyāpuruṡasyeva sarvatra trimaṇḍalaviśuddhiprasthānam | tata evaṃ pariśuddhacāriṇa: svasādhye yatna:, iti sarvasattvāgratā- cittamahattvāditrividhoddeśaprasthānam | tata: krtoddeśaprayatnasya paracittaparijñānādau vīryam, iti divyacakṡurādiṡaḍabhijñāprasthānam | tata: prāptābhijñasya buddhatvotsāha:, iti sarvākāra- jñatāprasthānaṃ bhavati | evamadhigamānukrameṇa navadhaiva samyagvyavasthitilakṡaṇā samastamahāyāna- dharmākramaṇasvabhāvā prasthānapratipatti: | pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ ca yathoktapratipattipratipādako grantho granthaprācuryānneha jñāpakatvena likhyate | tathā coktam- dhyānārūpyeṡu dānādau mārge maitryādikeṡu ca | gatopalambhayoge ca trimaṇḍalaviśuddhiṡu ||45|| uddeśe ṡaṭsvabhijñāsu sarvākārajñatānaye | prasthānapratipajjñeyā mahāyānādhirohiṇī ||46|| iti || tasmāt iti saṃnāhaprasthānapratipattibhyāṃ yuktatvāt | saṃkhyām iti vyapadeśam | etaduktam-yasmāt saṃnāhaprasthānapratipattibhyāṃ yukta: tasmāt mahāsattvavyapadeśa iti || @312 krtaprasthānasyaivaṃ saṃbhāra iti saṃbhārapratipattistrtīyā saptadaśaprakārā vaktavyā | tathā coktam- dayā dānādikaṃ ṡaṭkaṃ śamatha: savidarśana: | yuganaddhaśca yo mārga upāye yacca kauśalam ||47|| jñānaṃ puṇyaṃ ca mārgaśca dhāraṇī bhūmayo daśa | pratipakṡaśca vijñeya: saṃbhārapratipatkrama: ||48|| iti || atastāṃ pratipādayituṃ praśnayannāha-mahāsaṃnāhasaṃnaddha ityādi | kiyatā iti kiyatsaṃkhyāvyavacchinnenārthāntareṇa dharmeṇa yukta: ityadhyāhāryam | yata: saṃnāhapratipattyā karuṇādi- saṃbhāreṇa ca yukto mahāsaṃnāhasaṃnaddha iti pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ bhagavatā vyākhyātam | tatra arthākṡiptasaṃnāhapratipattyā yukto mahāsaṃnāhasaṃnaddha ityanantaramāveditam, adhunā karuṇādisaṃbhāreṇetyadoṡa: | adhyāhārapadasyārthaṃ visarjayannāha-iha ityādi | iha iti vākyopanyāse | evaṃ bhavati iti, evaṃ cittamutpadyate | tadevāha-aprameyā: ityādinā | pratyakṡādipramāṇena pramātumaśakyatvādaprameyā: | yathāśayaṃ yānatrayanirvāṇaprāpaṇāt parinirvāpa- yitavyā: | asaṃkhyeyā: ityekatvādisaṃkhyārahitā: | etaduktam-krpayā vihīnasyānupāyavata: pareṡāṃ kvacidapratiṡṭhāpanena nirvāṡaṇāsaṃbhavādidamarthākṡiptaṃ bhavati | karuṇayā pīḍyamānasya dānādibhi: ṡaḍbhi: pāramitābhirupāyabhūtābhiranugrhya dānapāramitayā tadātvasukhopasaṃhāreṇa śīlapāramitayā āyatisukhopasaṃhāreṇa sahiṡṇorutsāhina: ekāgracittasyaikāntikaphalaprāpti- mupādāya kṡāntivīryadhyānapāramitābhiraikāntika sukhopasaṃhāreṇa prajñāpāramitayā ātyantika- sukhopasaṃhāreṇa ca ātmana: ṡaṭpāramitāsvavasthānavat tatra samādāpananiveśanapratiṡṭhāpanai- ravikṡepāt pratiṡṭhāpayitavyā mayā iti | evaṃ ca sapta saṃbhārā nirdiṡṭā bhavanti-yaduta karuṇāsaṃbhāro dānasaṃbhāra: śīlasaṃbhāra: kṡāntisaṃbhāro vīryasaṃbhāro dhyānasaṃbhāra: prajñāsaṃbhāra iti | tatrāpi samādhilābhāt kartrkarmopalambho nāstītyāha na ca te santi ityādi | evaṃ tarhyanupalambha ityāha-sa tān ityādi | sa karuṇādisaṃbhāreṇa yukto bodhisattvo'prameyān tāvata: asaṃkhyeyān tān sattvān parinirvāpayati saṃvrtyā | yadyevamupalambhastarhi prāpta ityāha-na ca ityādi | paramārthato'nupalambhāditi bhāva: | kathaṃ punarekasyopalambhānupalambhau iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-dharmataiṡā ityādi | yathā māyādharmatā yathādarśanaṃ satyā, nyāyenāsaṃghaṭanādasatyā, atastāṃ tarkavispandāsaṃdūṡitāṃ sārvalaukikīmābhāsamātragamanatāṃ drṡṭāntatvenopādāya grhītvā tathā dharmāṇāṃ rūpādīnām eṡā dharmatā | bhinnaviṡayavyāvrttyapekṡā- prakalpitatvenopalambhānupalambhasvabhāvā aviruddhā syād bhavet | ekaviṡayavyāvrttyapekṡobhayadharma- kalpanāyāṃ doṡa: iti bhāva: | etacca dvayamanyonyaviparyāsanirākaraṇāya abhihitam, na tattvata: | yathoktaṃ prāgityanena śamathasaṃbhāro nirdiṡṭa: | prāptaśamathasya vidarśaneti vidarśanāsaṃbhāramāha- yathāpi ityādinā | dakṡo nipuṇa: | māyākārāntevāsī tacchiṡya: | mukhyato māyā- nirmāṇasthānatvāt caturmahāpathagrahaṇam | janakāyaṃ sattvasamūham | abhinirmimīte nirmāṇaṃ karoti | antardhānam ityupasaṃhāram | tad anantaroktamarthajātam | tat kiṃ manyase kiṃ @313 budhyase iti sāmānyena praśnaṃ krtvā, athaivaṃ manyase ityāha-api nu ityādi | apiśabda: saṃbhāvanāyām, evamityarthe nuśabda: | tatra tasmin janakāyamadhye kenacit māyākārādinā kaścit devadattādi: | hata: āyuṡo durbalaprayogāt | mrta: sarvathocchedāt | nāśita: kāyasyāpacayaprayogāt | antarhita: adrśyatvāpādanāditi manyase | tattvato dharmiṇo'sattvāt etat sarvaṃ na saṃbhavati | yathādarśanaṃ tu bhavatyeveti bhāva: | viditābhiprāyatvenāha-no hīdam iti | tattvata: iti śeṡa: | prasādhitadrṡṭāntārthamabhimatārthe yojayannāha-evam ityādi | vistareṇa nirdiśya evamupasaṃharannāha-sacet ityādi | imam ityanantaram | evam iti saṃvrtiparamārthasatyānatikrameṇa | yaduktaṃ kiyatā iti, tasya parihārāt iyatā iti vaca: | etaduktam-iyatā karuṇādisaṃbhāreṇāpi yogāt mahāsaṃnāhasaṃnaddhavyapadeśa iti | vidarśanayā śūnyatālambanena śrāvakādibodhau pātāt ato'nantaraṃ yuganaddhasaṃbhāramāha-yathā aham ityādinā | bhagavato bhāṡitasya iti | dharmataiṡā subhūte dharmāṇām ityādi | bataśabdo- 'vadhāraṇe | evaṃ manyate-yena prakāreṇa māyādharmasya vyāpitvena bhagavato bhāṡitasya dharmataiṡetyāde: arthamājānāmi, tena prakāreṇa māyādharmatānabhinirvrtte: asaṃnāhasaṃnaddha: evāyaṃ bodhisattva iti | aviparītatvenābhyupagamādāha-evametat ityādi | nanu vidarśanayā sarvākārajñatayā gaganagañjādisamādhibhiśca sattvārthaṃ prati saṃnaddho'pi kathamasaṃnaddha iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-akrtā hi ityādi | nyāyena kārakahetorabhāvādakrtā | vināśaheto- rasattvena avikrtā | ubhayasahakāripratyayānupapatte: anabhisaṃskrtā | abhūtaprādurbhāvaṃ tadvi- śeṡagamanaṃ phalaprāptisaṃmukhīkaraṇaṃ cādhikrtya yathākramaṃ vā trīṇi padāni | yuktyupetatvenābhyu- pagamādāha-evametat ityādi | nanu bandhamokṡasadbhāve kathamevametadakrtādikamiti tatkasya heto: iti kasyaciccodyamāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | anyathā abhyupagamya vicārāyogā- dasaṃgatametatsyāt | evamanyatrāpi vaktavyam | adhyāropitākārapravrttatraidhātukacittacaittakalpa- nayā bandhābhāvāt abaddhaṃ rūpam | yathoktakalpanāvivekena mokṡābhāvācca amuktam, tattvato rūpādīnāmasattvāt | dharmasya tarhi bandhamokṡau bhavata: ityāha-rūpatathatāpi ityādi | dharmyabhāve dharmānupapatte: rūpādiśūnyatā na baddhā na muktā | yathādarśanaṃ tu rūpādi- tattathatayorbandhamokṡau bhavata: iti bhāva: | subhūtyabhiprāyānavagamāt codyadvāreṇāha-rūpam ityādi | prcchato'yamabhiprāya:-rūpāditattathatā abaddhā amuktā iti vadasi | naivaṃ vaktavyam | sāmānyena pratyakṡādibādhopanipātāditi | atha viśeṡeṇa, sa tarhi vaktavya ityāha-atha katamattat ityādi | vicāravimardāsahiṡṇutvena buddhabodhisattvādireva māyāpuruṡa ityabhiprāyavān sāmānyenāha-yadāyuṡman pūrṇa māyāpuruṡasya ityādi | kathamevaṃ pratyakṡādi- bādhopanipāto na bhavatīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-asadbhūtatvāt ityādi | nyāyena kalpitasya rūpāderasadbhūtatvāt alīkatvāt vikalpitasya viviktatvāt svarūpavirahāt dharmatāsvabhāvasya anutpannatvāt ajātatvāt abaddhā amuktā ityeke | pratyakṡānumānāgama- pramāṇairapratibhāsamānatattvotpattyādinirākaraṇāda sadbhūtatvādipadatrayamityapara: | @314 nirbhāsate hi yadrūpaṃ naiva tatpratiṡidhyate | vedyamānasya no yuktaṃ kasyacitpratiṡedhanam || iti nyāyādyathādarśanaṃ bandhamokṡasya vyavasthāpanāt kuta: pratyakṡādibādheti bhāva: | ayam ityādyupasaṃhāra: | mahāsaṃnāho'saṃnāha iti yathākramaṃ krpāprajñābalāt | saṃvrtipara- mārthayoriti śeṡa: | niruttarastūṡṇīṃ sthita ityāha-evam ityādi | nanu śamathavidarśanayo- rviruddhatvātkathamekatra saṃbhava iti cet, naivam | tathā hi-yadā śamathenālambane cittaṃ sthirīkrtaṃ bhavati, tadā prajñayā vicārayata: samyagjñānālokotpādādandhakāramivālokodaye sati āvaraṇamapahīyate | ata eva anayoścakṡurālokavat samyagjñānotpādaṃ prati anyonyānu- guṇyenāvasthitatvāt na ālokāndhakāravat parasparaṃ virodha: | na hi samādhirandhakārasvabhāva:, kiṃ tarhi cittaikāgratālakṡaṇa: | sa ca "samāhito yathābhūtaṃ prajānāti" iti vacanādekāntena prajñānukūlatvādaviruddha: | iti yuganaddhamārgasaṃbhārānvitasyopāya kauśalādikamityupāyakauśalādi- saṃbhārapratipādanāya praśnaṃ kartumupoddhātayannāha-evaṃ bhagavan ityādi | evaṃ prāguktakrameṇa mahāsaṃnāhasaṃnaddha: san mahāyānasaṃprasthito bhavati iti yaducyate, tatra mahāyānaṃ na jñāyate iti prajñākaruṇāprayogaṃ tayoranyatarāvyatirekaṃ vipakṡātikramamavasthānaniścayaṃ pratipakṡaprayoga- praśrabdhimadhigantāraṃ ca adhikrtya yadyathā yato yena yatra yo niryāsyati iti katamat ityādivyapadeśena ṡaṭ praśnā: ityāryavimuktisena: | tatra upāyakauśalādisaṃbhārān prati- pādayituṃ prathamaṃ praśnaṃ visarjayannāha-mahāyānam ityādi | pañca dharmā: svabhāvaśca vijñānānyaṡṭa eva ca | dvai nairātmye bhavetkrtsno mahāyānaparigraha: || -laṅkā^-6.5; 10.638 ityāryalaṅkāvatāravacane'pi saṃbhāraprakaraṇabalāt aprameyatāyā upāyakauśalādi- saṃbhārātmikāyā mahāyānam iti etadadhivacanaṃ mukhyato vyapadeśa: | kathaṃ punarupāya- kauśalādisaṃbhāro'prameya ityāha-aprameyam ityādi | pratyakṡādipramāṇāparicchedena yathoktameva vastvaprameyam | etaduktam-yuganaddhamārgasaṃbhāravata: sarvākārajñatāpratisaṃyuktairmanasikārai: sattvārtha- karaṇādupāyakauśalasaṃbhāra: | viditopāyakauśalasya jñānābhyāsa iti jñānasaṃbhāra: | sa punaradhyātmādiśūnyatābhedena viṃśatividho veditavya: | tatreyaṃ viṃśatividhā śūnyatā yaduta- ādhyātmikānāṃ cakṡurādīnāmakūṭasthāvināśitāṃ prakrtimupādāya adhyātmaśūnyatā ||1|| bāhyānāṃ rūpādīnāṃ tathāprakrtimupādāya bahirdhāśūnyatā ||2|| ādhyātmikabāhyānāmāyata- nānāṃ tathāprakrtimupādāya adhyātmabahirdhāśūnyatā ||3|| tatra ādhyātmikamāyatanaṃ yadindriya- rūpasaṃgrhītam, bāhyaṃ yadvipayarūpasaṃgrhītam, ādhyātmikabāhyaṃ yadindriyādhiṡṭhānasaṃgrhītam, taddhi ādhyātmikaṃ ca cittenopāttatvāt, bāhyaṃ ca anindriyasaṃgrhītatvāt | etacca śūnyatātrayamadhimukticaryābhūmau | sarvadharmaśūnyatayā śūnyatāyā adhyātmādiśūnyatālambanajñāna- @315 svabhāvāyā api śūnyatvena śūnyatāśūnyatā sarvadharmaśūnyatājñānamātre sarvadharmaśūnyatā, tena ca śūnyatāśūnyatā | tasya grāhakavikalpaprahāṇādiyaṃ prayogamārge ||4|| daśānāṃ diśāṃ digbhi: śūnyatvena mahāśūnyatā | tāsāṃ mahāsaṃniveśatvādiyaṃ sarvatragārthena prathamāyāṃ bhūmau ||5|| paramasya nirvāṇasya nirvāṇārtharūpaśūnyatvena paramārthaśūnyatā | tasya visaṃyoga- mātratvāt | iyamagrārthena dvitīyāyām ||6|| saṃskrtasya traidhātukasya kāmādidhātuśūnyatvena saṃskrtaśūnyatā | tasyāpariniṡpannasvabhāvatvena śakyapratipakṡatvāt | iyaṃ niṡyandāgrārthena trtīyāyām ||7|| asaṃskrtasyānutpādānirodhānanyathātvasya tena śūnyatvādasaṃskrtaśūnyatā | anutpādādīnāmutpādādipratiyogiprajñaptinimittābhāvāt | iyaṃ niṡparigrahārthena caturthyām | ||8|| antasyāntena śūnyatvādatītāntatvena atyantaśūnyatā | anto bhāga: tatroccheda- śāśvatāntayormadhye na tadasti kiṃcidyena tayorbhāgavyavacchedanimittatvena svabhāvo vyavasthāpyeta | iyaṃ saṃtānābhedārthena pañcamyām ||9|| ādimadhyaparyavasānānāṃ tai: śūnyatvena anavarāgra- śūnyatā | ādyādīnāṃ dharmatānusyūtatvena ātyantikatvāt | iyaṃ ni:saṃkleśaviśuddhyarthena ṡaṡṭhyām | ||10|| avakiraṇacchoraṇotsargalakṡaṇasya avakārasya viparyayeṇa anavakāra:, tasya tena śūnyatvādanavakāraśūnyatā | avakiraṇāderakriyārūpatvena anutsargaprajñaptinimittatvāyogāt | iyamanānātvārthena saptamyām ||11|| sarvāryairakrtā prakrtistasyāstayā śūnyatvāt prakrti- śūnyatā | tasyā: saṃskrtāsaṃskrtavikārāvikārānāpatte: ||12|| dharmasya dharmeṇa śūnyatvāt sarvadharmaśūnyatā | sarvadharmāṇāṃ saṃskrtāsaṃskrtarāśyoritaretarāpekṡatvena svabhāvāpariniṡpannatvāt ||13|| etacca śūnyatādvayamahīnānadhikārthena nirvikalpakṡetrapariśuddhivaśitādvayāśrayatvena caryāphalabhūmitvāt prativedhaparikarmabhedenāṡṭamyām | rūpaṇādilakṡaṇasya rūpādestallakṡaṇa- śūnyatvāllakṡaṇaśūnyatā | lakṡaṇavyavasthānasya sāmānyaviśeṡaprajñaptimātratvāt ||14|| atītādīnāṃ dharmāṇāmatītādiṡvadhvasu itaretaraviparyayānupalabhyatvena anupalambhaśūnyatā, adhvanāṃ bhāvaprajñaptimātratvāt ||15|| etacca śūnyatādvayaṃ jñānavaśitāśrayatvena tathaiva navabhyām, nāsti sāṃyogikasya dharmasya svabhāva:, pratītyasamutpannatvāt, iti saṃyogasya tena śūnyatvādabhāvasvabhāvaśūnyatā sāmagrīmātraṃ bhāva: iti krtvā ||16|| bhāvasyopādānaskandha- lakṡaṇasya tena śūnyatvādbhāvaśūnyatā | rāśyartho hi skandhārtha: | rāśiśca apadārthatvā- nnopādānalakṡaṇasya bhāvasya nimittaṃ bhavitumarhatīti krtvā ||17|| etacca śūnyatādvayaṃ karmavaśitāśrayatvena pūrvavaddaśamyām | abhāvasyāsaṃskrtasya{1. ##B## śūnyatāde:.}ākāśādestena śūnyatvādabhāva- śūnyatā{2. ##B## vastudharmeṇāvara^.}vastudharmānāvaraṇādinā tatprajñapte: ||18|| svabhāvasya śūnyatākhyasya āryāṇāṃ jñānena darśanena ca akrtakatvāt svabhāvaśūnyatā, jñānadarśanasya yathābhūtārthadyotakatvāt ||19|| "utpādādvā tathāgatānāmanutpādādvā sthitaivaiṡā dharmāṇāṃ dharmatā" iti pareṇa kartrā śūnyatvāt parabhāvaśūnyatā | śūnyatādhiṡṭhāno hi puruṡavyāpāra: kevalaṃ vighātāyeti @316 krtvā ||20|| etacca śūnyatātrayaṃ yathākramaṃ savāsanakleśāvaraṇaprahāṇāśrayatvena savāsana- jñeyāvaraṇaprahāṇāśrayatvena svayaṃbhūtvārthena ca buddhabhūmau veditavyam | anayā tu diśā prakaraṇānāmānupūrvīvikalānāṃ prakaraṇārtho vācya: | "ye hi parapratiṡedhamukhena śūnyatāmeva kevalaṃ varṇayanti na tveṡāmabhisamayānupūrvī kācidastīti, teṡāṃ prakaraṇārtha eva vācyo na mukhya: śāstrārtha:, ityanena śūnyatā{1. ##B## ^prakaraṇānāṃ.}prabhedānāṃ gatagantavyānupūrvīvaikalyāduddeśabhraṃśasaṃbhava:" ityāryavimuktisena: | kiṃ punaridaṃ nirvikalpakaṃ jñānamālambate ? aśū{2. ##W## śūnyatāṃ.}nyatāmityeke | sarvadharmāṇāṃ svabhāvaśūnyatālambanaṃ tadityapare | etadeva ca nyā{3. ##W## nyāyāt.}yyam | yadyat jñānaṃ tattat sarvadharmasvabhāvaśūnyatālambanaṃ tattvena | tadyathā-svapne'śvādīnāṃ svabhāvaśūnyatālambanaṃ jñānam | jñānaṃ cedaṃ nirvikalpakaṃ vivādapadamārūḍhaṃ mana:, iti svabhāvahetu: | apratyakṡopalambhasya nārthadrṡṭi: prasidhyati | iti nāsiddho hetu: | sapakṡe bhāvānna viruddha: | sarvadharmāṇāṃ tāttvikasvabhāvasya paścānnirākariṡyamāṇatvānnāpyanaikāntika: | nanu ca yadālambyate tannāsti, tadyathā dvicandrādi | sarvadharmasvabhāvaśūnyatāpi ceyamālambyamānā tathaiva nāstīti sarvadharmāstitva- māpadyate iti cet, adoṡa eṡa: | yasmānna devadattaprakhyasyābhāvasyāpavādāntasya hantari yajñadattaprakhye svabhāve samāropānte tacchūnyatayā hate puna: prādurbhāva iti | kiṃ ca ālambanaṃ tattvato'siddham | "saṃvrtyā saṃvinniṡṭhā hi viṡayasthiti:" iti viruddham, ityevamādidoṡo- 'vācya: | śūnyatālambanapakṡe tu ni:svabhāvagocaraṃ jñānam, śūnyatāyāśca saṃskrtatvaṃ prasajyate | yathākramaṃ jñānatacchūnyatayorbhāvābhāvatvena parasparavyatirekāvyatirekavikalpāt | ādarśādijñāna- bhedena tu punarbahu vaktavyam | jñānasaṃbhāravyavasthānāmeṡā dik prabhedaśca prasaṅgādabhihita: | na tvidānīmeva samastajñānasaṃbhārādhigama:, pariśiṡṭābhisamayakramanirdeśāt | evamanyatrāpīti veditavyam | jñānābhyāsavata: prajñāpariśuddhyā samyaksamādhyādibhi: sattvārthakaraṇāt puṇyamiti puṇyasaṃbhāra: | krtapuṇyajñānābhyāsasya vastuparīkṡāmārgādau yatna:, iti mārgasaṃbhāra: | mārgā- nvitasya ākāro mukhaṃ sarvadharmāṇāmādyanutpannatvādityādinā tena tenākṡaravicitrīkāreṇa analpakalpadharmadeśanāheto: smrteraparyupayogāt | smrtirhi granthārthadhāraṇena dhārayatīti krtvā dhāraṇīsaṃbhāra iti | etaccopāyakauśalasaṃbhārādipañcakaṃ pañcaviṃśatisāhasrikāyāmapi mahāyāna- śabdena vistarato nirdiṡṭamiti na saṃdeha: kārya: | prāptadhāraṇīkasya uttarottarādhigamapratiṡṭhā- yogena tajjaguṇādhārayogena ca adhigamāvasthāviśeṡā bhūmaya iti bhūmisaṃbhāraṃ pratipādayitum yadapi subhūte evaṃ vadasi-kathaṃ vā tatsaṃprasthito veditavya: ityādi codyavacanaṃ saṃbandhārtha- muccāryottarārthamāha-pāramitābhi: saṃprasthita: iti | daśabhūmisaṃgrhītābhirdaśabhiratiriktatarā- bhirdānādipāramitābhi: krameṇa samyak prasthita iti phalanirdeśādbhūmisaṃbhāra: kathita: | eta- duktam-tatra yadā nirātmāna: sarvadharmā iti bhāvanayā niraṃśatvāt sarvātmanā dharmadhāto: @317 prativedhe'pi niścayotpādanāpekṡayā sarvatragārthena prativedhāt sarvadharmani:svabhāvatāsākṡātkāri sphuṭataraṃ jñānamutpadyate | tadā bodhisattva: samyaktvanyāmāvakrāntito darśanamārgaṃ pratilabhate | atra ca rāgapratighamānāvidyāvicikitsā: satkāyāntagrāhamithyādrṡṭiparāmarśaśīlavrataparā- marśāśca kāmadhātau catu:satyabhedena catvāriṃśadbhavanti | evaṃ rūpārūpyadhātau ta eva catu:- satyadarśanaprahātavyāṡṭaprakārapratighavarjitā dvāsaptati: | samudāyena dvādaśottaraṃ kleśaśataṃ darśana- heyaṃ prahīyate | satyānāmekābhisamayāt | ata: pramuditāyā bhūme: prathama: kṡaṇo darśanamārga: | tato'nye dvitīyādaya: kṡaṇā yāvadvajropamākhya: ānantaryamārgo yasmādanantaraṃ samantaprabhā buddhabhūmiravāpyate | sarvo'sāvagrārthenetyādinā dharmadhāto: prativedhādbhāvanāmārgo'bhidhīyate | tatra ca ṡoḍaśa kleśā yathāsaṃbhavaṃ krameṇa prahīyante | tadyathā rāgo dveṡo māno'vidyā satkāya- drṡṭirantagrāhadrṡṭiśceti kāmāvacarā: ṡaṭ | rūpārūpyāvacarāsta eva daśa dveṡavarjitā: iti | darśanabhāvanāmārge parikarmadharmabhedena pramuditādidaśabhūmivyvasthānam | tatra ca yadbhūmerye pari- karmabhūtā dharmā yāvanna paripūryante, tāvattadbhūmi: | paripūrau tu bhūmyantaraṃ veditavyam | tatreme parikarmabhūtā dharmā: pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ nirdiṡṭā: | tadyathā-sarvakuśalamūlasamudānayanam, sattvārthe mahāyānadharmaparigraha:, caturapramāṇābhinirharaṇam, nirvikalpaprayogena sarvasvaparityāga:, kalyāṇamitrārāgaṇam, śrāvakayānādinirapekṡatayā aśeṡasaddharmālambanaparyeṡṭi:, sadā grhavāsā- nabhirati:, sarvathā anuttarabuddhakāyamanasikārāviraha:, yathāvatsūtrādidharmaprakāśanam, prati- jñātārthaniṡpattiśca | ityebhirdaśabhirdharmai: sarvathotpādyamānatvāt parikarmabhi: kāraṇaviśeṡai: svabhāvānupalambhatayā krtaviśeṡalakṡaṇaparikarmabhireva prathamā apūrvadharmatattvādhigamena pramoda- lābhāt pramuditā bhūmi: prāpyate | tathā coktam- labhyate prathamā bhūmirdaśadhā parikarmaṇā | āśayo hitavastutvaṃ sattveṡu samacittatā ||49|| tyāga: sevā ca mitrāṇāṃ saddharmālambanaiṡaṇā | sadā naiṡkamyacittatvaṃ buddhakāyagatā sprhā ||50|| dharmasya deśanā satyaṃ daśamaṃ vākyamiṡyate | jñeyaṃ ca parikarmaiṡāṃ svabhāvānupalambhata: ||51|| iti || sarvathā pariśuddhaṃ śrāvakapratyekabuddhamanaskāraparivarjitaṃ kuśaladharmasaṃgrāhakaṃ sattvārtha- kriyāsaṃvaraśīlam, parakrtopakārasyāvipraṇāśanam, sattvānāmantike'vyāpādādicittatā, sattvaparipācanādāvavipratisāra:, ekasattvasyāpi krtaśo dīrghakālaṃ narakādivāsotsāha:, sarvajananamratā, gurūṇāmantike tadvacanānuṡṭhānena śāstrsaṃjñā, ananyakarmaṇo dānādipāra- mitāsūdyogaparyeṡṭiśca ityevaṃ parikarmaṇā pūrvavat krtaparikarmaviśeṡeṇāṡṭaprakāradharmeṇa dvitīyā sarvadau:śīlyamalāpagamādvimalā bhūmiradhigamyate | tathā coktam- @318 śīlaṃ krtajñatā kṡānti: prāmodyaṃ mahatī krpā | gauravaṃ guruśuśrūṡā vīryaṃ dānādike'ṡṭamam ||52|| iti || sarvabuddhabhāṡitadharmadhāraṇābhiprāya:, kuśala{1. ##W## lābhādinirapekṡatayā.}mūlādinirapekṡatayā saddharmaprakāśanam, buddhakṡetrapariśodhanakaradharmāṇāṃ tatraiva pariṇāmanā, sattvārthakaraṇāya na jātucit khedāpatti:, śrāvakapratyekabuddhamanaskārādibhi: svaparāpekṡayā lajjā ca ityevaṃ pañcadhā parikarmaṇā pūrvavat krtānavabudhyamānasvabhāvaparikarmaṇā trtīyā lokottarajñānāvabhāsakaraṇāt prabhākarī bhūmirava- budhyate | tathā coktam- atrptatā śrute dānaṃ dharmasya ca nirāmiṡam | buddhakṡetrasya saṃśuddhi: saṃsārāparikheditā ||53|| hrīrapatrāpyamityetat pañcadhā mananātmakam | iti || śrāvakādimanaskāraviveka:, upalambhayogena prāptabodherapyanicchā, prāptenāpi praṇīta- vastunā amananatā, gambhīradharmakṡāntinidhyānādyaparityāga:, sarvaśikṡāṇāmaparityajanam, kāmacittasyānutpāda:, sarvadharmāṇāmanabhisaṃskāra:, svaśarīrādyagrahaṇatā, kuśaladharmālambana- cittāsaṃkoca:, sarvavastvamanasikāraśca ityevaṃ parikarmaṇā pūrvavat daśaprakāreṇa caturthī sakala- kleśendhanadahanajvālayopetatvādarciṡmatī bhūmirabhiruhyate | tathā coktam- vanāśālpecchatā tuṡṭirdhūtasaṃlekhasevanam ||54|| śikṡāyā aparityāga: kāmānāṃ vijugupsanam | nirvitsarvāstisaṃtyāgo'navalīnānapekṡate ||55|| iti || lābhādyarthaṃ grhipravrajitai: saṃvāsa:, śrāddhakulānupadarśanam, janākīrṇagamanādi, svapraśaṃsanaparanindane, daśa akuśalakarmapathā:, śrutādyabhimāna:, parāpraṇamanam, kuśalā- kuśalaviparītābhiniveśa:, satkāyadrṡṭyādimati:, sarvarāgādikleśābhimukhīkaraṇaṃ ca ityevaṃ lakṡaṇān daśa dharmān bodhivibandhakatvena vivarjayan arthādākṡiptaviparyayadharmeṇa daśaprakāra- parikarmaṇā pūrvavat pañcamī suṡṭhu du:khena jīyate iti sudurjayā bhūmirākramyate | tathā coktam- saṃstavaṃ kulamātsaryaṃ sthānaṃ saṃgaṇikāvaham | ātmotkarṡaparāvajñe karmamārgān daśāśubhān ||56|| mānaṃ stambhaṃ viparyāsaṃ vimatiṃ kleśamarṡaṇam | vivarjayan samāpnoti daśaitān pañcamīṃ bhuvam ||57|| iti || dānādiṡaṭpāramitāparipūraṇena śrāvakapratyekabuddhābhilāṡasya svabhāvānupalambhottrāsa- cittasya ca yācakajanaprārthanāsaṃkocacittasya svarasapravrttasarvārthatyāgadaurmanasyasya dāridryādarthi- janapratikṡepacittasya varjanena ityevaṃ dvādaśabhi: parikarmabhi: pūrvavat ṡaṡṭhī sarvabuddhadharmābhi- mukhyādabhimukhī bhūmirājñāyate | tathā coktam- @319 dānaśīlakṡamāvīryadhyānaprajñāprapūraṇāt | śiṡyakhaḍgasprhātrāsacetasāṃ parivarjaka: ||58|| yācito'navalīnaśca sarvatyāge'pyadurmanā: | krśo'pi nārthināṃ kṡeptā ṡaṡṭhīṃ bhūmiṃ samaśnute ||59|| iti || śūnyatānimittāpraṇihitatrivimokṡamukhajñānāt yathākramamātmasattvajīvagrahābhāva:, trima- ṇḍalaviśuddhadaśakuśalakarmapathaparipūrya vimokṡādekapudgalagrahavarjanam, du:khārtasarvajanālambanakrpā- prativedhāducchedagrahāyoga:, buddhakṡetraparipūrimupādāya sarvavastvanupalambhāt śāśvatagrahavinivrtti:, sarvadharmasamatāvagamāt nimittagrahānupapatti:, mahāyānatvenaikayānāvabodhāt hetugrahatyāga:, nāmarūpādyanutpādaparijñānāt skandhagrahaviyoga:, gambhīradharmanidhyānakṡāntyavagamāt dhātugraho- ccheda:, sarvadharmāṇāṃ mahāyānopāyamukhena prakāśanādāyatanagrahaviśleṡa:, sarvakalpanocchedāt traidhātukapratiṡṭhānagrahaviccheda:, nimittodgrahaṇasatkāyādidrṡṭirāgādikleśavarjanāt saktigrahaviraha:, śamathabhāvanābalādālīnacittagrahaviveka:, prajñākauśalyāt buddhadrṡṭiniśrayārūpatā, dharmanairātmya- bhāvanānimittopaśamāddharmadrṡṭiniśrayāsvabhāvatā, ubhayasatyāśritarūpādyapratighātajñānodayāt saṃghadrṡṭiniśrayānudaya:, abhiniveśāsthānajñānalābhāt śīladrṡṭiniśrayābhavanam, samyagdharma- pravicayārthaṃ yatheṡṭasamakālasarvabuddhakṡetragamanāt śūnyatāvivādagrahāprasava:, upalambhābhiniviṡṭa- sattvadhātūttāraṇāya yathānurūpaṃ sarvatra svātmabhāvadarśanāt śūnyatāvirodhodbhāvanāgrahotsrṡṭiśca ityevaṃ viṃśatiprakāreṇa parikarmadharmeṇa pūrvavat krtaviśeṡalakṡaṇaparikarmaṇā adhigatena yathokta- viṃśatiprakāradharmakalaṅkāpagamāt saptamī samyaganābhogamārgo{1. ##B## ^mārgopasargāt.}paśleṡāt suṡṭhu dūraṃgatatvāt dūraṃgamā bhūmi: samīyate | tathā ca heyamadhikrtyoktam- ātmasattvagraho jīvapudgalocchedaśāśvata: | nimittahetvo: skandheṡu dhātuṡvāyataneṡu ca ||60|| traidhātuke pratiṡṭhānaṃ saktirālīnacittatā | ratnatritayaśīleṡu taddrṡṭayabhiniveśitā ||61|| śūnyatāyāṃ vivādaśca tadvirodhaśca viṃśati: | kalaṅkā yasya vicchinnā: saptamīmetyasau bhuvam ||62|| iti || tathā copādeyamadhikrtyoktam trivimokṡamukhajñānaṃ trimaṇḍalaviśuddhatā | karuṇāmananā dharmasamataikanayajñatā ||63|| anutpādakṡamājñānaṃ dharmāṇāmekadheraṇā | kalpanāyā: samuddhāta: saṃjñādrkkleśavarjanam ||64|| @320 śamathasya ca nidhyapti: kauśalaṃ ca vidarśane | cittasya dāntatā jñānaṃ sarvatrāpratighāti ca ||65|| sakterabhūmiryatrecchaṃ kṡetrāntaragati: samam | sarvatra svātmabhāvasya darśanaṃ ceti viṃśati: ||66|| iti || yathāvat sarvasattvacittacaritajñānam, nānālokadhātau sattvārthaṃ prati abhijñābhi: krīḍanam, ādhārabuddhakṡetrasuvarṇādibhāvapariṇāma:, sarvākāradharmaparīkṡaṇārthaṃ tathāgatārāgaṇam, divyacakṡuṡo niṡpatti:, ādheyabuddhakṡetrasattvapariśodhanam, sarvatra māyopamatāvasthānam, sattvārthadarśanāt buddhipūrvakajanmagrahaṇaṃ ca ityevamaṡṭaprakāradharmeṇa parikarmaṇā pūrvavadaṡṭamī nimittābhogāprakampyatvādacalā bhūmiranubhūyate | tathā coktam- sarvasattvamanojñānamabhijñākrīḍanaṃ śubhā | buddhakṡetrasya niṡpattirbuddhasevāparīkṡaṇe ||67|| akṡajñānaṃ jinakṡetraśuddhirmāyopamā sthiti: | saṃcintya ca bhavādānamidaṃ karmāṡṭadhoditam ||68|| iti || anantapraṇidhānam, devādisarvasattvarutajñānam, nadyupamitākṡayapratibhānam, sarvajana- praśastagarbhāvakramaṇam, rājādisthānam, ādityādyanvaya:, mātrādisaṃbandhajñāti:, svavidheya- parivāra:, śakrādyabhinanditotpāda:, buddhādisaṃcodananiṡkramaṇam, cintāmaṇisadrśāśvattha- vrkṡādi:, sarvabuddhadharmasvabhāvaguṇaparipūraṇaṃ ca ityevaṃ saṃpattilakṡaṇairdvādaśabhi: parikarmabhi: pūrvavatkrtaparikarmaviśeṡairnavamī dharmadeśanākauśalato'navadyatvāt sādhumatī bhūmi: sākṡātkriyate | tathā coktam- praṇidhānānyanantāni devādīnāṃ rutajñatā nadīva pratibhānānāṃ garbhāvakrāntiruttamā ||69|| kulajātyośca gotrasya parivārasya janmana: | naiṡkramyabodhivrkṡāṇāṃ guṇapūreśca saṃpada: ||70|| iti || gotrabhūmi: śrāvakādigotrasyāṡṭamakabhūmi: prathamaphalapratipannakasya | darśanabhūmi: srotaāpannasya | tanubhūmi: sakrdāgāmina: | vītarāgabhūmiranāgāmina: | krtāvikalpabhūmi- rarhata: | viśeṡavacanābhāvena śrāvakabhūmi: pratipannakatrayasya | pratyekabuddhabhūmi: pratyeka- buddhānām | bodhisattvabhūmiśca yathoktā bodhisattvānāṃ navavidhā | ityevaṃ nava bhūmīratikramya daśamyāṃ punarbhūmau bodhisattvo buddha eva vaktavyo na tu samyaksaṃbuddha iti pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ vacanādyatra buddhabhūmau yena karmavaśitāśrayatvādinā jñānenāvatiṡṭhate, sā tena prāpyā daśamī dharmamedhāmbupravarṡaṇāddharmameghā bodhisattvabhūmi: | tathā coktam- nava bhūmīratikramya buddhabhūmau pratiṡṭhate | yena jñānena sā jñeyā daśamī bodhisattvabhū: ||71|| iti || @321 vistareṇa tu nirdiṡṭo bhūmisaṃbhāra: pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ grāhya:, granthavistara- prācuryānmayeha na vistārita ityalaṃ prasaṅgena | darśanabhāvanāmārgātmaka eva bhūmisaṃbhāra: iti tadanantaraṃ tasya vipakṡaprahāṇāvasthābhedena pratipakṡasaṃbhāratvaṃ pratipādayituṃ trtīyādipraśnaparihāradvāreṇāha-traidhātukāt ityādi | tatrādau vastumātrapratipakṡādhiṡṭhānagrāhyavikalpadvayasya dravyapudgalaprajñaptipuruṡādhiṡṭhānagrāhakavikalpadvayasya ca darśanamārge prahāṇāt vipakṡabhedena tatpratipakṡāvasthādhigamāt yathākramaṃ caturvidhapratipakṡa- saṃbhārapratipādanaparaṃ traidhātukānniryāsti ityādi vākyacatuṡṭayaṃ saṃvrtisatyāśrayeṇa yojyam | tadanu bhāvanāmārge vastumātrapratipakṡākārādhiṡṭhāna dvividhagrāhyavikalpasya dravyapudgalaprajñaptipuruṡā- dhiṡṭhānadvividhagrāhakavikalpasya ca prahāṇādvipakṡabhedena tatpratipakṡāvasthādhigamādaparaṃ caturvidha- pratipakṡasaṃbhāraṃ yathāsaṃkhyaṃ paramārtha satyāśrayeṇoktakriyāpratiṡedhātpratipādayannāha-api tu ityādi | sthānapratiṡedhameva spaṡṭayati-api tu sthāsyati sarvajñatāyāmasthānayogena iti | tatra sthānaṃ vastūpalambha: | ka{1. ##W om.## karaṇādibhi:.}raṇādibhi: pratiṡṭhānaṃ cetasa: | tatpratiṡedhādasthānam | atra vicāryate- yadi tāvat sthānābhāvo'sthānam, evaṃ sati abhāvatvāt pratipakṡo na yujyate | atha yanna sthānaṃ tathā cakṡurādiṡvapyatiprasaṅga: iti yathā anabhiniveśo vyākhyāta:, tathā idā{2. ##W## ihāpi ##for## idānīmapi.}nīmapi nayo draṡṭavya iti na pratanyate | traikālikavastupratiṡedhāt na niryāta: ityādyabhidhānam | bhūtārthābhyāsena niryāṇāt kathamevamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yaśca ityādi | ubhau iti | yo bodhisattvo yena ca mārgeṇa niryāyāt tau etau | tattvenopasaṃharannāha-evam ityādi | saṃvrtyā tvastīti bhāva: | tathā coktam- pratipakṡo'ṡṭadhā jñeyo darśanābhyāsamārgayo: | grāhya{3. ##W## grāhyagrāhavikalpānām.}grāhaka vikalpānāmaṡṭānāmupaśāntaye ||72|| iti || yathoktānupūrvyā saṃvrtiparamārthasatyānatikrameṇa samastamahāyānānuṡṭhānena saṃbhriyate samudā- gamabhāvena mahābodhirebhi: karuṇādibhiriti karuṇādaya: saṃbhārā iti saptadaśaprakārā saṃbhāraprati- patti: | saṃbhrtasaṃbhārasyaivamajitajayaprāptyā niryāṇamiti niryāṇapratipattiśca{4. ##W## caturthī.}turdhā vaktavyā | sā punarviṡayabhedenāṡṭadhā iti ādau prādhānyāduddeśaniryāṇam | tatpuna: sarvasattvāgratācittamahattva- niryāṇam, prahāṇamahattvaniryāṇam, adhigamamahattvaniryāṇaṃ ceti trividham | atastrividho- ddeśaniryāṇamadhikrtyāha-mahāyānam ityādi | ālambanamahattvaṃ ca pratipattyordvayostathā | jñānasya vīryārambhasya upāyakauśalasya ca || udāgamamahattvaṃ ca mahattvaṃ buddhakarmaṇa: | etanmahattvayogāddhi mahāyānaṃ nirucyate || iti || sūtrālaṃkāra-19.59 @322 saptavidhamahattvayogāt mahāyānaṃ saphalo bodhisattvamārga: lokaprasiddhamātrasyaiva ayathā- rthābhisaṃbodhaphalaṃ mahāyānam, tasyaiva bandhanatvāt | itarathā hi mahāyānasya pratipakṡabhāvanāvaiyarthyaṃ syāt | ato'bhūtaparikalpamātratvāt vitathaprakhyātirūpaṃ sadevamānuṡāsuraṃ lokaṃ tatpratipakṡatvena asatyārthatayā svarūpaparijñānāt abhibhavan yasmānniścayena gantavyaṃ sthānaṃ sarvasattvāgratādi- mahattvaṃ yāsyati iti | tasmāt mahāyānamucyate iti vākyārtha: | samatādhigamamantareṇoddeśa- niryāṇāsaṃbhava: iti tadanantaraṃ samatāniryāṇaṃ darśayitumāha-ākāśa ityādi | ākāśamiva samatayā śūnyatayā sakalajñeyamaṇḍalavyāpinirmalajñānatvāt mahat tadyānam | sattvārthamantareṇa puṇyopacayābhāvānna samatāvagamanaṃ samyagiti tadanu sattvārthaniryāṇamāha-yathā ityādinā | mahā- yāne "sattvānāmavakāśa:" iti vacanāttena mahāyānena teṡāmartho niryātavya ityāveditam | anyathā arthakriyāśūnyatvenāvakāśānupapatte: | anena ityādyupasaṃhāra: | paryāyeṇa arthāntareṇa anena | ābhoge sati avikala: sattvārtho na niṡpadyate ityato'nantaramanābhoganiryāṇaṃ vaktumāha- naivāsya ityādi | āgama: atīte, nirgama: anāgate, sthānaṃ vartamāne | āgamādyabhāvāda- yatnasiddhaṃ niryāṇamiti bhāva: | śāśvatocchedarahitāvasthādhigamaṃ vinā anābhoganiryāṇaṃ na bhavatītyato'nantaramatyantaniryāṇaṃ darśayitumāha-evamasya ityādi | evamiti vakṡyamāṇakrameṇa | pūrvānta: śāśvata: | uccheda: aparānta: | tadvinirmukto'nyo'pi nāstītyāha-nāpi madhya: iti | evam iti yaduktaṃ tatkathayannāha-atha ityādi | yasmātprakrtiparinirvrtatvena sarva- dharmāṇāṃ tryadhvaśūnyaṃ tadyānaṃ tasmānmahāyānatvena pūrvāntatvādyabhāva iti vākyārtha: | dharmatā- viruddhārthakathanāt sādhukāramāvedayannāha-sādhu ityādi | upasaṃharannāha-evam ityādi | atyantaniryāṇamapi yānatrayaprativiśiṡṭāvasthāprāptiṃ vinā na saṃpadyate ityato'nantaraṃ prāpti- niryāṇamāha-atra śikṡitvā ityādi | atreti mahāyāne, sarvajñatā yānatrayātmikā | sarvāryapudgalādhigamahetutvajñāpanārtham anuprāpta ityabhidhānam | śabdānyathātvajanitavibhramādārya- pūrṇo'yam ityādyāha | prajñāpāramitāyā: krtaśa: prayojanena pratibhātu te ityādinā prārambha eva adhīṡṭa: | nityasamanvāhāramantareṇa jñānadarśanāsaṃbhavādanyathāpi syādityārya- subhūtirāha-nāhaṃ bhagavan ityādi | vyatikramya iti ullaṅghya | tathāgatādhiṡṭhitasya viparīta- deśanānupapattyā no hīdam ityādyāha | anuloma iti anukūlam | prajñāpāramitārthasya mahāyāna- svabhāvatvāditi bhāva: | sarvākāragambhīradharmadeśanā śaktimātmano'paśyannāha-buddhānubhāvādbhagavan iti | tacca prāptiniryāṇaṃ prāpyaprāpakatadubhaya saṃbandhapratiṡedhalakṡaṇam | ata: prāpyapratiṡedha- madhikrtyāha-api tu ityādi | apituśabda: kramārtha: | advyāditvena saptamyantāttasi: pūrvāntata: ityādau jñeya: | nopaiti iti | bodhisattvaṃ kaṃcit prāpyaṃ rūpādisvabhāvamiti śeṡa: | tasyaiva prāpyasya bodhisattvasyāvidyamānatvāditi bhāva: | nanu rūpādipratibhāso bodhi- sattva: kathamavidyamāna iti, tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpāparyantatayā ityādi | dharmadhātuvinirmukto yasmāddharmo na vidyate | -sūtrālaṃkāra 13.11 @323 iti nyāyāddharmadhātuvattatsvabhāvībhūtānāṃ yasmādrūpādīnām aparyantatayā bodhisattvā- paryantatā, tasmād bodhisattvaṃ nopaiti iti bhāva: | prāpakapratiṡedhamadhikrtyāha-rūpam ityādi | rūpādīnāṃ nyāyenāsattvāttadātmakaprāpaka bodhisattvopalambhābhāva iti bhāva: | yadyevam, anupalambhastarhi tattvamityāha-idam ityādi | idamapi nopaitīti api na vidyate nirviṡayasya naño'prayogāt, ato vastuno'sattvānnopalabhyate | sāmānyena nirdiśyaivamātmāna- madhikrtyāha-evaṃ bhagavan ityādi | evamiti prāpyaprāpakapratiṡedhena | "dve hyamū sarvate, vastusarvatā ākārasarvatā ca" iti nyāyāt | tatra sarveṇeti skandhādivasturūpeṇa | sarvamiti bāhyādhyātmikavastusvabhāvam | sarvatheti adhyātmaśūnyatādibhirākāraprakārai: | puna: sarvamiti vyastasamastaprakāram | bodhisattvadharmam iti bodhisattva eva prāpyaprāpakalakṡaṇo dharmo rūpādisvabhāva:, tamanupalabhamāna: san | tadubhayasaṃbandhapratiṡedhamāha-prajñā ityādinā | sākāranirākārajñānābhyāṃ yathāsaṃkhyaṃ na samanupaśyāmi nopalabhe, pratyakṡānumānābhyāṃ vā | tatpratipādanārthamevāha sarvajñatām iti | upasaṃharannāha-so'ham ityādi | katamaṃ prāpakaṃ bodhi- sattvaṃ katamena prāpyopāyamukhena katamasmin saṃbandhe sarvākārajñatālakṡaṇe | kiṃ śabdasya kṡepābhi- dhāyitvāt naiva kaṃcit kenacit kvacidityartha: | kuta: ? yasmāt buddha ityādi | prāpyo'tra buddhaśabdenokta: | prāpakasaṃbandhasyottarapadadvayenābhidhānāt | yato yadeva prakrāntaṃ tadevopa- saṃhriyate | yathāvastuśabdaprayogeṇa saṃjñāmātrasadbhāvāt satyaṃ vastu syādityāha-tacca ityādi | nārthaśabdaviśeṡasya vācyavācakateṡyate | tasya pūrvamadrṡṭatvāt sāmānyaṃ tūpadekṡyate || -tattva. pañjikā-306 iti nyāyāt yathāvastu tannāmadheyamanabhinirvrttatvāt notpannam | kimivetyāha-yathā ātmā iti | tadeva kathayati, ātmetyādinā | arthakriyāsamarthatvāt kharaviṡāṇavattathya- saṃvrtyāpi anabhinirvrttatvena atyantatayā nāratyātmā | atha cātmeti vyapadeśa: | yadyevaṃ nyāyena asvabhāvatve sarvadharmāṇāṃ katamatadrūpam ityāśaṅkyāha-yad ityādi | yasmādanabhi- nirvrttaṃ tasmādgrāhvyagrāhakabhāvavigataṃ tattvena tadavicāraikamanoharaṃ saṃvrtyā rūpam | evaṃ grāhya- grāhakabhāvenānabhinirvrttistarhi pāramārthiko dharma ityāha-evam ityādi | nyāyena eṡāṃ sarvadharmāṇāmasvabhāvatā yā saivānabhinirvrtti:, yā cānabhinirvrtti: svarūpadhāraṇavaikalyāt, na te dharmā: | prasādhitamarthaṃ nigamayannāha-tad ityādi | tat tasmāt | kiṃśabdasya kṡepābhidhāyitvānnaivetyartha: | abhinirvrttistarhi dharma ityāha-na cānyatra ityādi | sarvavastuno- 'bhinirvrtte: pratiṡiddhatvāt anabhinirvrttito'nyatra abhinirvrttau dharmo naivopalabhyate | sarvadharmā: prajñāpāramitāmārgasvabhāvā: | buddhadharmā: prāpyalakṡaṇā: | bodhisattvadharmā: prāpakabodhi- sattvaprajñaptinibandhanā rūpādaya: | yo vā anya: kaścit sāmānyadharmo bodhyarthaṃ caret, sa naivopalabhyate iti vibhaktivipariṇāmena saṃbandha: | ka: punarevaṃ prajñāpāramitāyāmabhiyukta ityāha- sacet ityādi | carati asamāhitajñānena | bhāvayati samāhitena | upaparīkṡate yuktyā vyavasthā- @324 payati | smaraṇapratyaye'vasthāpanāt upanidhyāyati | nanu rūpādyupalambhena kathaṃ prajñāpāramitāmupa- parīkṡate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yasmin ityādi | yasmāt yasmin kāle rūpādīn imān dharmān prajñāpāramitāyāṃ tannimittaṃ vyupaparīkṡate nai:svabhāvyākāreṇa | tasmāt tasmin kāle na rūpamupaiti na pratipadyate | ato nopagacchati na svīkaroti, yato notpādaṃ na nirodhaṃ vā samanupaśyati | utpādavyayanirmuktasyānyasyāsattvāditi bhāva: | nanvaikātmye'nutpādānirodho- palambha eva rūpopalambha:, ata: kathaṃ na rūpamupaitīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | yasmādyau anutpādāvyayau na tau rūpaṃ saṃvrtyā rūpasyaiva pratibhāsanāt | tatra bhāva eva kṡaṇasthitidharmā, nāśo vyaya:, tatpratiṡedhāt avyaya: | yata: saṃvrtyā nānātvamiti | tasmādanutpādāvyayau rūpaṃ ca paramārthato'nutpādāvyayasyaiva sthiteradvayamanutpādādyekarūpametat | yata: advaidhīkāram apagatadvidhābhāvakārakapramāṇam | yadyevaṃ kathaṃ punā rūpavyapadeśa ityāha- yatpuna: ityādi | advayasya nyāyenānutpādādirūpasyaiṡā rūpamityudbhāvanā saṃvrtyā gaṇanā saṃjñā krtā saṃketitā | sarvākārajñatādhigamena vinā na prāptiniryāṇamiti tadanu sarvākāra- jñatāniryāṇaṃ darśayitumāha-evaṃ bhagavan ityādi | evaṃ sarvākāramiti saṃbandha: | prajñāpāra- mitāyāṃ sarvākāra{1. ##W## ^jñatāniryāṇamiti.}jñatāyāṃ niryātumiti śeṡa: | sarvākāraṃ nai:svabhāvyādyākāram, kriyāviśeṡaṇa- metat | sarvadharmān rūpādīn vyupaparīkṡamāṇastasmin samaye'bhisamayakāle na rūpamupaiti ityādi prasaṅgāntareṇa punarāvartitamiti na punaruktatādoṡa: | evaṃ sati sattvārthaduṡkara{2. ##B## ^du:kha^.}caryādyanupa- pattirityabhiprāyavānāha-tena hi ityādi | yato rūpādyanutpādāvyayayoradvayatvaṃ tasmātkāraṇāt | yathābhāṡitasya na rūpamupaiti ityādivacanasyārthamājānāmi tathā bodhisattvo'pyanutpāda: tasyāpi rūpādisvabhāvatvāt | bhavatvevamityabhyupagame doṡārthamāha-yadi ca ityādi | kiṃ śabda: kṡepe, anutpādaviruddhatvānnaiva caratītyartha: | yāni du:khāni sattvānāṃ krtaśa: prayojanena pratyanu- bhavitumutsahate, kimarthaṃ vā tāni, naivetyartha: | sattvādyabhāvāditi bhāva: | nāham ityādino- ttaramāha | evaṃ manyate-yadi bodhisattvo'nutpāda: paramārthato naiva duṡkaracaryāṃ caratītyāpadyate, tadā tattvena caryānupapatte: siddhasādhyatā | atha saṃvrtyā, tadā nānutpādastarhi bodhisattva:, tasyotpādaprati{3. ##W## ^pratibhāsanāt.}pādanāt |tatkathaṃ caryā viruddheti saṃvrtyāpi duṡkaracaryā kathaṃ caryate ityapi na mantavyamityāha-nāpi ityādi | duṡkarasaṃjñayā caratītyatra duṡkaracaryāmiti śeṡa: | nanu śirodānādiduṡkaracaryā bodhisattvā eva kurvantīti kathaṃ na duṡkarasaṃjñeti tatkasya hetorityāśaṅkyāha-na hi ityādi | yasmādduṡkarasaṃjñāṃ janayitvā na śakya: sattvānāmartha: kartum, samyakcaryāniṡpatte: | ato yo duṡkarasaṃjñāṃ dānādicaryāsu karoti, sa sattvārthā- karaṇena bodhisattvo na bhavatīti bhāva: | kathaṃ tarhi śakyate ityāha-api tu ityādi | dānādiṡu mātsaryādyabhāvena sukarasaṃjñāṃ sukhasaṃjñāṃ tathā sattvānāmantike sāmānyena mātrādi- saṃjñāviśeṡeṇa vā strīpuruṡeṡu vayasā vrddhanyūnapramāṇeṡu yathāsaṃbhavaṃ mātrādisaṃjñāṃ krtvā yadi @325 bodhisattvaścaryāṃ carati, tadā artha: śakyate kartumiti bhāva: | tadevopasaṃharannāha-tasmāt ityādi | yāvadityanena samānavaya:pramāṇeṡu strīpuruṡeṡu bhrātrbhaginīsaṃjñāparigraha: | katha- mātmasaṃjñotpādayitavyetyāha-yathā ityādi | āhitāhaṃmānatvena svasaṃtāna evātmā | sarva- du:khebhya: saṃskārādidu:khebhyo mocayitavya: apanetavya: | prakārāntaramapyāha-evaṃ ca ityādi | na parityaktavyā mahākaruṇāśayaprayogeṇa parimocayitavyā:, tathābhūtakāryasaṃpādanata: | cittapradoṡo dveṡo notpādayitavya: | kadetyāha-antaśa: ityādi | antaśa: paryavasāne śataśo'pi sva{1. ##W## mayā ##for## svakāyena.}kāyena chidyamānena | tairevetyadhyāhāryam | anyathā ko'tiśaya: syāt ? tadeva nigamayannāha-evaṃ hi ityādi | evaṃcitta: anantaroktacitta: | cariṡyati dānādicaryām | vihariṡyati catuṡu īryāpatheṡu | evaṃ saṃvrtisatyāśrayeṇa caryāyā yā na duṡkarasaṃjñā iti pratipādya paramārthasatyāśrayeṇa pratipādayannāha-punaraparam ityādi | sarveṇa pratyakṡādipramāṇena sarvaṃ vyāpi itaradvā rūpam | sarvathā sattvajīvādiprasiddhaprakārai:, puna: sarvamiti kartrtvādi- rūpam | ekānekasvabhāvavaidhuryāt yathā ātmā na vidyate, ata eva nopalabhyate, tathā sarvadharmā: | tadeva kathayannāha-evam ityādi | dharmeṡu tu sarveṇa svalakṡaṇādirūpeṇa sarvaṃ vākyā{2. ##W## bāhyādikaṃ.}dikaṃ sarvathā kliṡṭatvādiprakareṇa sarvaṃ sarvaprakāram | ato gatyantarābhāvānmāyā- puruṡeṇeva caritavyam | tatra ca kathaṃ duṡkaracaryeti bhāva: | evamanutpāde'tiprasaṅgaṃ parihrtyābhyupagamamāha-yadapi ityādinā | evamevaitat paramārthena iti bhāva: | bodhisattvo- 'nutpāda: iti vacanāt prādeśikī śūnyatetyāha-kiṃ puna: ityādi | bodhisattvakarakā dharmā mārgajñatādisvabhāvā bodhisattvadharmā apyanutpāda:, nyāyasya tulyatvāt | tadevāha-bodhisattva ityādinā | yadeva prṡṭaṃ tadeva parihartavyam, anyathā aśrotrsaṃskārakaṃ vākyam | ata: prādeśikaśūnyatvaparihārārtham utāho sarvajñatāpi ityādinottarottarapraśnaparihāreṇa śūnyatāyā: sarvaviṡayatvamāha | tatra sarvajñatā buddhatvam | buddhakarakā dharmā: sarvākārajñatālakṡaṇā: {3. ##B om##. sarvajñatā^.}sarvajñatādharmā: | anutpannāryamārgo bāla: prthagjana: | tannibandhanā rāgādayo dharmā: prthagjana- dharmā: | krameṇaivaṃ sarvadharmānutpādābhyupagamaṃ kārayitvā doṡamāpādayannāha-yadyāyuṡman ityādi | nanuśabdo'kṡamāyām | anuprāptaiva sarvajñatā | ayatneneti śeṡa: | kvacidayatneneti pāṭha: spaṡṭa eva | etaduktam-satkrtya nirantaradīrghakālabhāvanayā anutpādādhigamena buddhatva- manuprāptavyam | yadi puna: sarva eva dharmo'nutpanna:, tadā ayatnena sarvākārajñatā anuprāptaiva | tataśca muktā: syu: sarvadehina: iti | yadyanutpāde prāpyaprāpakadharmā vidyante, tadā ayatnena prāptiriti prasajyate | yāvatā naivamityabhiprāyeṇāha-nāham ityādinā | nyāyenānutpannasya dharmasya prāpyaprāpakasya na prāptiṃ grahaṇaṃ prayogāvasthāyāmicchāmi | nāpyabhisamayamadhigamaṃ maulāvasthāyām | tadevāha-nāpi ityādinā | naivānutpannena prāpakeṇa dharmeṇa anutpannā prāpti: prāpyatālakṡaṇā prāpyate ubhayoreva nīrūpatvāt | @326 anyatarānutpādena tarhi prāpti: prāpyatāmityāha-kiṃ puna: ityādi | utāhośabda: pakṡāntaradyotaka: | pratipraśnena parihārārthamāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra ityādi | utpādasyāsattvāt kimanutpanno dharma utpanna ityabhidhīyate ? evamiti cet, abhidhīyatām | na hi nāmāntarakaraṇādvastuno'nyathātvam | ata: kathamutpannena dharmeṇa anutpannā prāpti: prāpyate ? atha anutpanna eva dharmo'nutpanna ityabhidhīyate tvayā, tathāpi doṡa eva | yo hyanutpanno dharma:, so'nutpanna eva avidyamāna: | ata: kathamanutpannena dharmeṇa anutpannā prāpti: prāpyate ? etaduktam-tattvena prāpyapāpakayorasattvāt kuto'yatnena prāpti: ? saṃvrtyāpi nirantaraṃ dīrghakālabhāvanayā aṡṭamyādibhūmau anābhogavāhijñānalābhāt kathamayatnena prāpti:, yena muktā: syu: sarvadehina: iti | nanu saṃvrtiparamārthasatyāśrayeṇotpādānutpādavyavasthāyāṃ tavāpyeṡa paryanuyoga: ityabhiprāyeṇāha-utpāda eva dharmo'nutpāda:, utāho'nutpādo dharma utpāda: iti | udbhāvanāsaṃvrtyāpi vāgudāhāravarjitaṃ tattvamiti matvā āha-utpāda: ityādi | dvayoralīkatvānna tattvato jalpituṃ pratibhātīti bhāva: | anutpādasya paramārthatvādityabhi- prāyeṇāha-anutpādo'pi ityādi | paramārthānukūlatvātparamārtho'yamucyate anutpāda: ityāha- anutpāda evāyuṡman śāriputra jalpa iti | anutpādo'pi jalpyate iti | jalpa: prapañco vikalpa iti yāvat | abhisamayakāle tarhi kiṃ pratibhāsate ityāha-anutpāda eva ityādi | sarva- vikalpavinirmukta: agrāhya evānutpādo grāhya: pratibhāti | agrāhakameva ca grāhakaṃ pratibhānam | kathaṃ punaratadrūpo'pi tadrūpatvena pratibhātītyāha-evameva ityādi | evameva yathādarśanamaśakyā- pahnavatvāt saṃvrtyā astu yathā tathā | athavā, evamevāvicāritena rūpeṇa alīkameva pratibhāti | atyantaṃ pratibhātītyapagataśāśvatocchedarūpaṃ pratibhāsate | samyagdharmatattvakathanātstutyarthamāha- dhārmakathikānāma ityādi | sthāpayitavyo dhārayitavya: | nanu dharmameghābhūmyadhigamābhāve śrāvako'pi kathamevamiti tatkatya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | yato yata iti | advyāditvena saptamyantāttasi:, tathā tatastata ityapi | yatra yatra paripraśnīkriyate, tatra tatra parihāradānena ni:sarati | dharmatāyā: svādhigamalakṡaṇāyā vyavasthāpanānna calati | tāṃ ca dharmatāmāgamarūpāmadhigamena na virodhayati | nityaṃ samāhitajñānābhāve'pīti śeṡa: | tathā- gatādhiṡṭhānamādarśayannāha-dharmataiṡā ityādi | aniśritadharmāṇām anabhiniviṡṭadharmāṇāṃ tathāgataśrāvakāṇām | dharmataiṡā pratītyasamutpādaniyāmatā | kāsau dharmatetyāha-te iti | rūpādilakṡaṇavastūpalambhasadbhāve'pi kathaṃ punaraniśritadharmāṇa: śrāvakā: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yathāpi ityādi | ekānekasvabhāvavaidhuryeṇa aniśritatvādaniśrayārhatvātsarva- dharmāṇāmaniśritadharmāṇa: śrāvakā: prajñāpāramitābhāṡaṇaṃ prati adhīṡṭā eva, anyathā samyagdeśa- nānupapatte: | pudgalanairātmyamātraprabhāvitatvena evaṃvidhadharmādhimokṡavaikalyāt tathāgatādhiṡṭhāneneti śeṡa: | tadapi sarvākārajñatāniryāṇaṃ viśeṡamārgādinā vinā na bhavatītyato'nantaraṃ mārga- niryāṇaṃ darśayannāha-sādhu ityādi subhāṡitatvārthatve | sādhu sādhu subhūte, kiṃ tu kata- @327 maiṡā sarvadharmāniśritapāramitā yayā bodhyadhigama: ? svarūpamāvedayannāha-prajñā ityādi | yānatrayasaṃgrhītā sārvayānikī sarvabhūmipāramitā | bodhipakṡadharmasvabhāvena mārgalakṡaṇā prajñā- pāramitā sarvadharmeṡvaniśritatayā sarvadharmāniśritapāramitetyucyate | evaṃ vidhaprajñāpāramitāyāṃ mārgātmikāyāṃ ko niryātītyāha-iti hi ityādi | ityevamanantaroktena krameṇa cittāvalīnatvaṃ cittasaṃkoca: | tadevāha-kāṅkṡā ityādinā | kāṅkṡāyitatvaṃ saṃśayajñānaṃ kimayamanyo veti mārgāntarakāṅkṡaṇāt | dhandhāyitatvam ajñānam, tatsvarūpāpratipatti:, cittasyānyathātvaṃ mithyājñānaṃ viparītārthapratipatti: | etacca sarvamavidyaiveti bhāvanāpraheyaṃ darśayati | viharatyanena mārgasvabhāvena prajñāpāramitāvihāreṇa caturbhirīryāpathaiścittakarmaṇyatāpādanāt | avirahitaścā- nena manasikāreṇa mārgātmakena pratisaṃlīnāvasthāyām | nanu manaskāraścetasa ābhoga: āla- mbane cittadhāraṇakarmaka: | prajñāpāramitāvihāraśca tadviparītasvabhāva:, iti kuto'nayo: sahā- vasthānamityabhiprāyeṇāha-katham ityādi | yo manasikāreṇāvirahita:, sa kathaṃ prajñāpāramitā- vihāreṇa viharet ? parasparavirodhānnaivetyartha: | tadeva kathayannāha-yadi hi ityādi | yadi manaskāreṇāvirahitastadā prajñāpāramitāvihāreṇa virahita: | atha prajñāpāramitāvihāreṇāvi- rahitastadā manaskāreṇa virahita: | atha viruddhayorapyekatra sahāvasthānamiṡyate, tadā atiprasaṅga ityāha-yadi ca ityādi | yadi ca manasikāreṇāvirahita:, tadā manasikāreṇāvi- rahito'pi prajñāpāramitāvihāreṇāvirahita iṡyate mārganiryāṇāvasthāyām, tadaivaṃ sati prajñā- pāramitāvihāreṇāvirahitā: sarvasattvā: iti prāptam, teṡāṃ manaskārasadbhāvāt | nanu prajñāpāramitāvihāro'nekayatnasādhya:, ata: kathaṃ tenāvirahitā: sarvasattvā iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvasattvā api hi ityādi | manasikāreṇetyatra aviruddheneti śeṡa: | evaṃ manyate-sannapi prajñāpāramitāvihārastadviruddhaviparyāsapravrtta manaskārasadbhāvāt sarvasattvānāṃ na vyavasthāpyate | yadā punastvayā mārganiryāṇāvasthāyāmubhayo: sahāvasthānena virodho nābhyupa- gata:, tadā kādācitkavirodhānupapatte: yasmādaviruddhena manaskāreṇa sarvasattvā viharanti, tasmāt prajñāpāramitāvihāreṇa avirahitatvaprasaṅga iti manaskārasya yathārutatve syādayaṃ doṡa ityāha-sādhu ityādi | kiṃ tvamanaskāra eva manaskāro'bhipreta:, tatra ca śabdapravrtti- mātreṇa yadyupālambha: kriyate, tadāha-api tūpālapsye tvā ityādi | yato manaskāralakṡaṇa evārtho bhūtapadābhidhānena yathārutābhidhānena āyuṡmatā śāriputreṇa parigrhīta:, tasmāt tvāmapyevaṃjātīyakeṡu uttaratravākyeṡu paripraśnayiṡyāmi | yathārutaśabdārthagrahaṇe tulyo doṡa ityanenādarśayati | kathaṃ punaramanaskāra eva manaskāro na tu yathāruta iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sattvāsvabhāvatayā ityādi | sattvasya prāṇino māyopamatā sattvāsvabhā- vatā | tayā hetubhūtayā tadavyatirekāt manaskārāsvabhāvatā | sattvasyāsatī eva bhāvatā sattvāsadbhāvatā | sattvasya tattvotpattyādibhirviviktatā sattvaviviktatā | sattvasya cintāti- krāntatvamacintyatā sattvācintyatā | sattvasyāpratipattiranabhisaṃbodhanatā sattvānabhisaṃbodhanatā | @328 haribhadraviracitā aṡṭasāhasrikāṭīkā | sattvo'yathābhūtārtho'līka: ityabhisaṃbodhanatā sattvāyathābhūtārthābhisaṃbodhanatā | etacca padaṡaṭkaṃ yathāsaṃkhyaṃ caturvidhanirvedhabhāgīyadarśanabhāvanāmārgāvasthāsu grāhyam | evaṃ nyāyato'manaskāra eva manaskāra ityabhidhāyopasaṃharannāha-anena ityādi | evaṃ rūpeṇānantaroktasvabhāvenānena manasikāreṇāviparyāsapravrttatvādicchāmi viharantaṃ bodhisattvamanena ca prajñāpāramitātmakena vihāreṇa mārganiryāṇalakṡaṇenetyevaṃ niryātavyavastuṡu prativiśiṡṭānyadharmābhāvena sarvadharmānu- palambhatayā niryāṇāt, evamebhiraṡṭābhirniryāṇainiryāṇapratipattirveditavyā | tathā coktam- uddeśe samatāyāṃ ca sattvārthe yatnavarjane | atyantāya ca niryāṇaṃ niryāṇaṃ prāptilakṡaṇam ||73|| sarvākārajñatāyāṃ ca niryāṇaṃ mārgagocaram | niryāṇapratipajjñeyā seyamaṡṭavidhātmikā ||74|| iti | sarvākārajñataivānuṡṭhīyamānatvena caryācittotpādādirūpeṇa hetuphalātmakena ni:śeṡā- kāratayā samastavastuparijñānāttathāgatānāṃ saṃbandhinī puna: puna: parivartate'tra, ityasau granthapariccheda: sarvākārajñatācaryāparivarta: || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ sarvākārajñatācaryāparivarto nāma prathama: | @329 2 śakraparivarto dvitīya: | sarvākārajñatādhigamo na vinā mārgajñatāparijñānena, iti mārgajñatāṃ vaktumāha-tena ityādi | tena samayena mārgajñatākathanakāle puna: bhūyo'pi śakra: saṃniṡaṇṇa: iti saṃbandha: | kiṃbhūta: ityāha-devānāmindra: prabhu: | tasyāmeva yathopavarṇitāyāṃ parṡadi saṃnipatita: | krta- kāyādisāmagrīko vihitasamyakpraṇāmo vā svāsane saṃniṡaṇṇa: samupaviṡṭa: | kuberadhrtarāṡṭra- virūpākṡavirūḍhakāścatvāro lokapālā: | sahe lokadhātau ā samantāt pati: sahāpatirnāyako devaputra:, brahmāpi caturthadhyānaprabhava: | saṃvartanya: punastisro bhavantyagnyambuvāyubhi: | -abhidharmakośa-3.100 iti nyāyādyathākramaṃ prathamādidhyānatrayasya vināśena tasyaiva cirasthāyitayā patitvābhi- mānādityeke | apare tu anyathā anyatarasattvasya ābhāsvaradevanikāyāccyutvā ekākina: śūnye brāhme vimāne samutpannasya, aho bata anye'pi sattvā ihopapadyeranniti praṇidhānānantaraṃ puṇyādikṡayāt apareṡāṃ kākatālīyanyāyena tatra samutpāde ahameṡāmīśvara ityādyabhimānātprathama- dhyānatrtīyabhūmiko brahmā sahāpatiriti varṇayanti | tatraivaṃ parṡatsaṃnipāte mārgajñatotpattiṃ prati yogyatāpādanāya devādīnāṃ svakarmajaprabhāyāstathāgataprakrti prabhābhirmalinīkaraṇatā nihatamāna- saṃtāne'dhigama utpadyate iti jñāpanāya krtā | ato vakroktyā ādhāra: kathita ityāha-yo'pi ca ityādi | svakarmavipākaja: svaśubhakarmavāsanānirjāta: avabhāsa: raśmyāloka: | caśabdā- tkāyādirapi | anubhāvena śaktiviśeṡeṇa | tejasā prabhārūpeṇa | adhiṡṭhānena sāṃnidhyene- tyeke | kāyavāṅmanovyāpāraraśmibhedādvā anubhāvādipadatrayamityapare | abhibhūto dhyāmīkrto' bhūt | atha ityādi | evaṃ malinīkaraṇena lokapālatvādyabhimānanirāsānantaramiti athaśabda: ānantarye | imāni iti pratyakṡarūpāṇi | antikāt iti sakāśāt | prajñāpāra- mitām iti mārgajñatātmikām | śrotukāmāni iti śrautreṇa jñānena avadhārayitukāmānīti | keṡāṃ saṃbandhinīmityāha-bodhisattvānāṃ mahāsattvānām iti | upadeśam ityādi | śravaṇā- vasthāyāṃ granthadhāraṇāya śikṡaṇamupadeśa: | cintāvasthāyāṃ grhītārthāvismaraṇāya avavāda: | bhāvanāvasthāyāmapūrvopārjanā anuśāsanī | etat sarvaṃ bodhisattvānām | kathaṃ śrotukāmānī- tyāha-tatkatham ityādi | sthātavyam ityādi padatrayaṃ yathākramaṃ śravaṇādyavasthāsu veditavyam | evamabhyarthita: subhūtirvigatābhimāna eva utpāditabodhicitto mārgajñatādhigame bhavya iti viṡayapratiniyamadvāreṇāha-tena hi ityādi | yasmādeva śrotukāmāni, tena kāraṇenopadekṡyāmi kathayiṡyāmi | cittam iti | śūnyatākaruṇagarbhamiti bhāva: | triyānavyavasthānamābhiprāyikaṃ na lākṡaṇikamiti nyāyādanuttarasamyaksaṃbodhiparyavasāna eva sarvo jana: ityato vītarāgetara- yogināpi buddhatvaprāptaye mārgajñatā bhāvanīyā iti vyāptimādarśayituṃ śrāvakayānādi pratipannā- nāmanuttarasamyaksaṃbodhyabhājanatvena aniyatagotrāṇāṃ prathamato mahābodhau ākarṡaṇārthamanyeṡāṃ ca pravrttānāṃ saṃdhāraṇārthamityābhiprāyikaṃ vacanamāha-ye tvavakrāntā ityādi | tu śabdo'va- @330 dhāraṇe | ya eva avakrāntā: sarvathā adhigatā: samyaktvaniyāmaṃ svaśrāvakādidarśanādimārgaṃ na te bhavyā yogyā: | buddho bhaveyaṃ jagato hitāya | ityanuttarasamyaksaṃbodhinimittaṃ cittamutpādayitum | yatra bālo'pi jana: śaktastatra kathaṃ viditāryamārgā: śrāvakā na śaktā iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-baddhasīmāna: ityādi | svamārganirdagdhani:śeṡa traidhātukotpattikleśāvaraṇatayā yasmātte mahāśrāvakā: saṃsārasrotaso janmapravāhādbaddhasīmāno'nutpattidharmatayā krtamaryādā: tato'bhavyā eva te puna: punarabhīkṡṇaṃ saṃsaraṇāya janmagrahaṇāya | tataśca anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayitumabhavyā: iti saṃbandha: | etaduktam- yāvatsaṃsāravāsasthā bhavanti varasūraya: | tāvatsattvārthamatulaṃ śaktā: kartumanirvrtā: || iti vacanāt punarjanmagrahaṇe sati dānādinā sattvārthakriyāyāmabhyāsādbodhicittaṃ suviśuddhaṃ tathāgatapadaprāpakamupajāyate | ato mahāśrāvakā: samucchinnakleśatayā punarjanmākhyamūlakāraṇa- nivrttyā tādrgvidhaṃ cittaratnaṃ kāryātmakaṃ notpādayituṃ śaktā:, nirhetukatvaprasaṅgāt | bālā: punaryathoktāvikalakāraṇasadbhāvena śaknuvantyeveti | yuktarūpamevaitadvacanam, kathamābhiprāyika- mityāha-api tu ityādi | apituśabdo nipāta: prastāve'thaśabdārthe vartate | teṡām iti mahāśrāvakāṇāṃ vakṡyamāṇānumodanāmanaskāreṇānumode anumodayāmi | kimanumodase ityāha-sacet ityādi | yadi te mahāśrāvakā bodhicittānyutpādayeyustānyanumode'hamiti saṃbandha: | kathaṃ pratikṡipyānumodase ityāha-nāham ityādi | yadi nāma vineyaviśeṡāpekṡayā ābhiprāyikaṃ vacanaṃ prāguktavānaham, tathāpi na puna: kuśalamūlasya bodhicittaprabhavabuddhatva- syāntarāyamasaṃbhavatvena vicchedaṃ mahāśrāvakāṇāṃ karomi ? kathaṃ na karoṡītyāha-viśiṡṭebhya: ityādi | yasmādviśiṡṭebhya: kalyāṇamitrādibhyo viśiṡṭatamā eva bodhicittādayo dharmā adhyālambitavyā: pratikāṅkṡitavyā: | dagdhapunarbhavakleśānāmapi ca śrāvakapratyekajinānāṃ kathaṃ tāsu tāsu gatiṡu janma na virudhyate iti na vaktavyam | yasmādyo'nanyasattvaneyasya jantorabhiratipūrvako hīnasthānaparigraha:, sa sabhyagātmasnehavato du:khasukhatyāgāptivāñchā- pūrvaka: | tadyathā kāmināṃ strīguṇaparigraha: | tathā ca īśvarādyanadhiṡṭhitasya jantorabhiratipūrvako graho'yaṃ garbhasthānaparigraha: | ityevaṃ svabhāvahetunā kleśānāṃ traidhātukotpattiṃ prati sāmarthyaṃ na pratipādyate | mahāśrāvakāstu sopadhinirupadhisaṃjñakaṃ bodhidvayaṃ labdhvā bhavādurukaruṇāprajñā- vaikalyenottrastamānasā: pūrvāvedhākṡiptāyu:saṃskāra parikṡayānnirvāṇāsaṃbhave'pi pradīpanirvāṇa- prakhyanirvāṇasaṃjñino vyativrttatraidhātukajanmānaścyuticittānantaraṃ pariśuddheṡu buddhakṡetreṡu anāsrave dhātau samāhitā eva padmapuṭeṡu jāyante | tataste'mitābhādisaṃbuddhabhāskarakarai- rakliṡṭatamohānaye prabodhitā: bodhicittamutpādya muktyavasthāyāṃ narakādicārikāmiva gatiṃ @331 gacchanta: krameṇa bodhisaṃbhāraṃ saṃbhrtya lokaguravo bhavanti, ityāgamāt niścitamiti | punarbhavakleśakāraṇanivrttyā traidhātukotpattikāryaṃ nivartate, na tvanāsravadhātūtpattiriti kathaṃ virodha: ? tasmāt, sarvasmin yāne sarvathaikamahāyānasamavasaraṇadeśanaiva nyāyyā lakṡyate | evaṃ ca āryasaddharmapuṇḍarīkasatyakasatyakīparivartādiṡu pāṭha: sunīto bhavati | "bhaviṡyasi tvaṃ śāriputra anāgate'dhvani samyaksaṃbuddha:" | tathā "ekaṃ hi yānaṃ dvitīyaṃ na vidyate" ityādi | puna- ruttrāsaparivarjanārthaṃ keṡāṃcit daśadharmakaratnameghādiṡu ekayānadeśanārtho nītārtha iti bhagavataiva spaṡṭīkrta: | laṅkāvatāre coktam "nāsti mahāmate śrāvakayānikānāṃ śrāvakayānena mokṡa:, api tu mahāyānaparyavasānikā eva te" ityādi | tathā āryanāgārjunapādāstanmatānu- sāriṇaścaikayānanayavādina āhu:- labdhvā bodhidvayaṃ hyete bhavāduttrastamānasā: | bhavantyāyu:kṡayāttuṡṭā: prāptanirvāṇasaṃjñina: || na teṡāmasti nirvāṇaṃ kiṃ tu janma bhavatraye | dhātau na vidyate teṡāṃ te'pi tiṡṭhantyanāsrave || akliṡṭājñānahānāya paścādbuddhai: prabodhitā: | saṃbhrtya bodhisaṃbhārāṃste'pi syurlokanāyakā: || iti || tadevaṃ sarvākāraramaṇīyatattvanirdeśādāryasubhūtau samupajātabahumānānāṃ prasādopabrṃhaṇāya bhagavānāha-sādhu ityādi | agocaro'pyevamartho vispaṡṭavāgbhi: pratyakṡeṇeva prakāśyate iti vismaye sādhu sādhviti dvirabhidhānam | yadi vā svavivakṡitasya vyaktaṃ dyotanāt praharṡe puna: sādhuriti vacanam-śobhanamevaitadyadvadasīti | khaluśabdo'vadhāraṇe | ya:śabdo nipāto yasmādarthe vartate | kvacitpustake yaditi pāṭha: | yasmāttvamekayānadeśanayā bodhisattvānāṃ svapakṡasthirīkaraṇenotsāhaṃ dadāsi | nānānayavādinastvāryā saṅgapādāstadanusāriṇaścānyathā vyācakṡate | "ye tvavakrāntā:" ityādi vākyaṃ nītārtham, api tu khalu ityādivacanaṃ neyārtham | ato vyāptyartho buddhagotrakānadhikrtyeti | tathā- ākarṡaṇārthamekeṡāmanyasaṃdhāraṇāya ca | deśitāniyatānāṃ hi saṃbuddhairekayānatā || -sūtrālaṃkāra-11.54 ityādinā ca sūtrāntaravirodhaṃ pariharanti | pūrvasminnekayānadeśanāpakṡe ye śrāvakādi- bodhyadhigamapūrvikāṃ mahābodhimadhigacchanti, te tāvatkālaṃ vyapadeśena śrāvakādigotrakā vyapadiṡṭā: | prathamatastu pramuditādibhūmyadhigamānukrameṇa anuttarabodhibhājo mahāyānagotrakā: iti gotrabhedo na virudhyate ityalaṃ prasaṅgena || idānīṃ mārgajñatāyā: svabhāvaṃ kāritraṃ ca kathayannāha-krtajñai: ityādi | niṡpādito- pakārasmaraṇadakṡā: krtajñā: | nanu viśeṡamārgādinā aparisamāptakāryatvāt kriyamāṇopakārā: @332 kathamevaṃ vadantīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-paurvakāṇāṃ hi ityādi | pūrvakā eva paurvakā: | prajñāderākrtigaṇatvena svārthe taddhitavidhānāt | asmadarthe asmākaṃ prayojanena krtenetyartha: | śrāvakayānapura:sarasya dharmacakrasya pravartanāditi mati: | yathetyasmadartha iti saṃbandha: | yadi vā, yathā avavadita iti | brahmacaryamabrahmacaryādvirati: | vrttastha: śrutacintāvān bhāvanāyāṃ prayujyate | ityanena yathāsaṃbhavaṃ pañcaśikṡāpadādikatvaṃ kathayati | bodhāya anuttarabodhinimittam | caran ityāsaṃsāraṃ sattvārthakaraṇapravrttatvenotpāditabodhicittasya sarvathā mārgajñatayā kleśaprahāṇam, ityasyā: svabhāvena kleśavaśitāmāsādya dīrghakālaṃ pratipadyamāna: san ityanena pratipādyamāna- svabhāva: kathita: | anyathā aparipūrṇaiva bodhicaryā syāditi mati: | avavadito yathāvavādena dānādiṡu pāramitāsu | avavāda: krta: avavādita:, avavādakaṃ datvā avavādaka: krta: iti vyutpatti: | kvacida{1. ##W## avavodhita iti pāṭha: subodha:.}vavādita iti pāṭha: sugama: | anuśiṡṭa: anuśāsanyā | tatra iti teṡu śrāvakeṡu | kvacidavasthāyāṃ caratā iti | yathoktasvabhāvasya bhūtakoṭerasākṡātkaraṇena prajñopāyakauśalena ca dānādibhiraparigrhītā samādāpitāparimocitasattvaparigrahaṇasamādāpana- parimocanādikarma kurvatā saṃbhrtasaṃbhāreṇeti kāritramāveditam | anyathādhigamānupapattyā anuttaraṃ tāthāgataṃ jñānamutpāditamadhigatam | evaṃ drṡṭāntamāvedya dārṡṭāntikamarthamāha-evam ityādi | evamiti tathetyartha: | apiśabdānna kevalaṃ bhagavatā, asmābhirapi mahāśrāvakairava- vādānuśāsanībhyāmeva anugrahaparīndanānyāyena anuparigrahītavyā anuparivārayitavyāśca | tathā uttarottaraparipākārthaṃ saṃparigrahītavyā: saṃparivārayitavyāśca iti | ca śabdo'vadhāraṇārtha: | ko'tra pratibandho yathā bhagavān pūrvaṃ bodhisattvāvasthāyāṃ śrāvakairanuparigrhīta: | bhavadbhirapi śrāvakairanye bodhisattvāstathā anuparigrahītavyā iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- asmābhirapi ityādi | ayamāśaya:-yathā pūrvaśrāvakai: svabuddhānāṃ bodhisattvāvasthāyāmasmadarthe brahmacaryacaraṇaṃ jātamiti pūrvakrtopakārāvabodhakāraṇena teṡāṃ pratyupakāracikīrṡayā tadantike'- smadarthaṃ brahmacaryaṃ caran bhagavān bodhisattvāvasthāyāṃ priyatama: śākyamuniranuparigrhīta:, tathā asmābhirapi śrāvakai: śākyādhirājasya bodhisattvāvasthāyāmasmadarthe brahmacaryacaraṇaṃ jātamiti pūrvakrtopakārāvabodhakāraṇena bhagavata: pratyupakārābhiprāyādyuṡmadantike'nāgatasattvārthaṃ brahmacaryaṃ bodhisattvā: priyatamāścaranto'nuparigrahītavyā: | evaṃ hi vayaṃ bhagavata: krtajñā iti | evamanuparigrahe kiṃ bhavatītyāha-kṡipram ityādi | abhisaṃbhotsyante adhigamiṡyanti | kvacit abhisaṃbudhyante iti pāṭha: | atra na hi tadānīmevābhisaṃbudhyante'nuparigrhītā iti cintyamityeke | avikalakāraṇasaṃpattyā kāryodayavivakṡāyāṃ vartamānanirdeśa ityapare | yathokta- meva dhyāmīkaraṇādikaṃ pratipattavyam | tathā coktam- @333 dhyāmīkaraṇatā bhābhirdevānāṃ yogyatāṃ prati | viṡayo niyato vyāpti: svabhāvastasya karma ca ||1|| iti || ādhārādikamevamabhidhāya śrāvakamārgādhigamārthamāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | tena hi iti | yasmāt mārgajñatādhikāre svamārgaparyantagatimāsādya yānāntaravineyasattvārthaṃ prati asākṡātkaraṇena sahetukamārgopadeśaparicayakauśalyāt sarvamārgā: paripūrayitavyā bodhi- sattvena, tasmāt kāraṇāt śrāvakamārgaṃ bhāṡiṡye'haṃ te kauśika, śrṇu iti saṃbandha: | yathā deve varṡatyapi avāṅmukhe ghaṭe na kiṃcidapyudakaṃ praviśati, tadvattvamavāṅmukho bhūtvā aprati- pattyā mā śrṇvityāha | sādhu ca iti | yathā uttāne aśucighaṭe yadudakaṃ praviśati tat sarvamaśuci bhavatyakāryopagatam, tadvat tvaṃ viparītapratipattyā śrutamaśucīkurvan mā śrṇu ityāha-suṡṭhu ca iti | yathottānaśucichidraghaṭaṃ praviśatyudakaṃ na tu tiṡṭhati, tadvat tvamasthira- pratipattyā mā śrṇu | kiṃ tu tathā śrṇu yathā paṭutarānubhavadvāreṇa cetasi sthirībhavatītyāha- manasi kuru iti | evaṃ hi śravaṇaṃ saphalamityācāryavasubandhu: | madhyastho'rthī ca bhūtvā śrṇviti yathākramamāha-sādhu ca suṡṭhu ca iti | tathaiva vicārako bhūtvā nirūpayetyāha- manasi kuru iti | anena śrotrlakṡaṇamāveditamityāryadeva: | bhāṡiṡye'haṃ te iti tavānu- grahāya prakāśayiṡyāmi | kathaṃ bhāṡiṡye ityāha-yathā ityādi | yathā yena prakāreṇa prajñāpāramitāyāṃ śrāvakamārgasvabhāvāyāṃ sthātavyaṃ pratipattavyam | evamabhyupagamya idānīmāha- śūnyatāyām ityādi | du:khādicaturāryasatyasaṃbandhināmākārāṇāmanupalambhe sāmānyoktāvapi viśeṡapratipatti: pūrvācāryasaṃpradāyādyanusāreṇa bhavatīti nātra saṃdeha: | tadayaṃ saṃkṡepārtha:- tatrodayavyayadharmitvena anityata: | sāsravasya vastuna: pratikūlatvena du:khata: | evaṃ krtvā anityo'pyāryamārgo'nāsravatvena āryāṇāmapratikūla iti nāsya du:khatvaprasaṅga: | pareṇātmanā śūnyatvādanātmata: | svayamanātmatvena śāntata: | iti du:khasatyākārā: | phalasyeva bījaṃ mūlahetutvena rogata: | du:khasamudayatvena gaṇḍata: | du:khapratyayatvena śalyata: | du:khaparaṃparā- pravabhatvenātyarthaghātādaghata iti samudayasatyākārā: | pratyarthikabhūtatvena parata: | pratyarthika- bhāvasya pralopadharmatvāt pralopadharmata:, iti tayoreva du:khasamudayayo: pratyekaṃ nirvidākārau | svarūpānavasthitatvena calata: | hetvanapekṡasya prakrtyaiva bhaṅguratvena prabhaṅgurata:, iti tayoreva pratyekaṃ virāgākārau | aihikāmutrikātaṅkasthānatvena bhayata: | rakṡa:prabhrtīnāmupakramagamyatvena upasargata: | mahābhūtasaṃkṡobhāśanipātādyupa kramāspadatvenopadravataśceti tayoreva pratyekaṃ nirodhākārā: | evaṃ ca krtvā āryaśrāvako nirvide virāgāya nirodhāya ca pratipanno bhavatītyāgamārtha: kathaita: syāt | kleśavisaṃyogatvena nirātmata: | du:khapraśamārthena śāntata: | sukhaśucivastutvena viviktata: | nityahitavastutvena śūnyānimittāpraṇihitānabhisaṃskārata iti nirodhasatyākārā: | nirvāṇapurapariprāpaṇārthena mārgata: | ni:śeṡadoṡa{1. ##B## ^kleśa^.} pratipakṡarāśibhāvena @334 nyāyata: | cittasyāviparyāsapratipādanārthena pratipattita: | nirabhiniveśanityasthānagamanena nairyāṇikata iti mārgasatyākārā: | tathā ca sati amunā krameṇa mahāyāne kecidākārā: paryāyata: kecicca svarūpato nirdiṡṭā: iti nāśrāvakamārgatvaprasaṅga: | tataścaiṡāṃ caturāryasatya- saṃgatānāṃ svabhāvānupalambhabhāvanayā mārgajñatādhikāre śrāvakāṇāṃ mārgo bodhisattvena parijñeya iti | asya cārthasaṃkṡepasya pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ spaṡṭamupalabhyamānatvānna vipratipatti: kāryā | tathā coktam- caturṇāmāryasatyānāmākārānupalambhata: | śrāvakāṇāmayaṃ mārgo jñeyo mārgajñatānaye ||2|| iti || śrāvakamārgamabhidhāyaivamuṡmārthamāha-tena hi ityādi | yasmāt nirvedhabhāgīyādhigama- pūrvakaṃ catu:satyaparijñānam, tasmādbodhisattvenoṡmādhigamārtharūpaṃ rūpasvabhāvena śūnyam | evaṃ vedanādaya: | yā ca rūpasya śūnyatā yā ca vedanādīnām, advayametadadvaidhīkāramitya- bhedato bhāvanīyam | ayaṃ cārtho mahāsaṃnāhasaṃnaddhena bhavitavyam ityanena kathita: | tathā hi madhyamāyāṃ jinajananyāmuktam-"kiyatā bodhisattvo mahāsaṃnāhasaṃnaddho bhavati ? iha subhūte bodhisattva: śūnyatayā sarvadharmānabhedata: pratyavekṡate" ityādi | tathā coktam- rūpādiskandhaśūnyatvācchūnyatānāmabhedata: | uṡmāṇa: iti || mūrdhārthamāha-na rūpe sthātavyam ityādi | upalambhayogeneti bhāva: | eṡāmeva pañca- skandhānāṃ na cakṡuṡi ityādinā na smrtyupasthāneṡu ityādinā na srotaāpattiphale ityādinā ca yathākramaṃ sāsravobhayānāsravavattvena prabhedaṃ darśayatīti hārakārtha: | dhātvādīnāṃ ca svarūpa- lakṡaṇamatipratītamiti na likhitam | yāvanna manovijñāne ityatra yāvadgrahaṇena ghrāṇādivijñānā- tideśaṃ karoti | na buddhatve sthātavyam ityanuttarasamyaksaṃbuddhatve | yadyādhārātmake rūpādau na sthātavyam, evaṃ tarhi vyāvrttiphalatvātsarvavākyānāṃ rūpādikamiti tādātmyenāvasthānaṃ prāptamiti kasyacidāśaṅkāniṡedhārthamāha-iti hi rūpam ityādi | iti śabdastasmādarthe | hi- śabda: pūrvavat | tadayaṃ vākyārtha:-yasmānnyāyato'nupalambhabhāvanayā rūpāderasattvādādhārabhāvanā- nupapatti:, tasmādeva ca kāraṇāt svarūpavirahe tādātmyenānyathā copagamo na yuktarūpa: | saṃnihitavineyajanaviparyāsanirācikīrṡayā tu kathaṃcidādhārabhāvena nirdeśānna vyāvrttiphala- māstheyam | ato mūrdhādhigamārthaṃ sarvathānupalambhabhāvanā rūpādīnāṃ vidheyeti | tathā coktam- anupalambhena teṡāṃ mūrdhagataṃ matam ||3|| iti || yāvanmana:saṃsparśajā iti | atra yāvadvacanena cakṡurvijñānādisaṃgraha: | yāvadvijñāna- dhātu: ityatra yāvadupādānena abdhātvādiparigraha: | kṡāntyarthamāha-rūpaṃ nityamanityam ityādi | anityādipadaṃ vyākhyātam | tadviparyayeṇa nityādi padaṃ vācyam | vipakṡapratipakṡa- @335 bhedena du:khasatyākāropādānaṃ pradhānatvāt sarvābhiniveśanivrttaye krtam | śubhamaśubham iti śubhaṃ praśastamaśubhamapraśastam | etacca pariśiṡṭasatyākārasūcanaparam | yadyevaṃ sarvākāravigame svabhāvaśūnyameva tarhi prāptamityāśaṅkāvāraṇārthamāha-rūpaṃ śūnyam ityādi | aśūnyavastupratiṡedhena śūnyamityucyate | ato yathoditavidhinā vastvabhāvānna nirviṡayapratiṡedho yukta iti mati: | etaduktam-kṡāntyadhigamāya rūpādau nityamanityamityādibhirākārairupalambhayogena sarvathāvasthānaṃ na vidheyamityevaṃ bhāvanīyam iti | tathā coktam- kṡāntayasteṡu nityādiyogasthānaniṡedhata: | iti || {1. ##W## agrārtham.}agradharmārthamāha-srotaāpattiphalam ityādi | asaṃskrtaprabhāvitam iti tattva- to'nutpādasvabhāvatvānmārgasyāsaṃskrtanirjātaṃ phalaṃ kāryam | sāmānyenābhiniveśaniṡedhārthamevaṃ nirdiśya viśeṡeṇāha-srotaāpanno dakṡiṇīya ityādi | viśiṡṭapuṇyakṡetratvena mukhyato dakṡi- ṇārhatvāddakṡiṇīya: | saptakrtvo bhavaparama iti kartavyaśeṡatayā pareṇa prakarṡeṇa yāvat sapta vārān saṃsāravāsanimna: | apariniṡṭhitatvāt ityādi | aparisamāptakāryatvāt | sakrt ekavāram | imaṃ manuṡyalokam āgamya saṃprāpya du:khasya rāgādikleśagaṇasya antaṃ vināśaṃ kariṡyati | tatraiva antarābhavāvasthāyām | ihaiva iti yasminneva janmani arhan jātastasmi- nnevetyartha: | anupadhiśeṡanirvāṇadhātau iti | na vidyante upadhaya: skandhā: sarvarāgādiprahā- ṇāvaśeṡībhūtatvena śeṡā yasminnirvāṇe tattathoktam | nirvāntyasmin sarve vikalpā: iti nirvāṇaṃ tathatā | tadeva dhātustadālambanabhāvena āryāṇāṃ niṡpatterhetu:, atastasminniti yojanīyam | srotaāpanna: ityādi | caturvidhaphalasthopādānena nāntarīyakatayā pratipannakāvasthāścatasro'pi grāhyā: | tena śrāvakabhūmiraṡṭaprakārā bhavati | yasya ca pudgalasya yāvanmātrakleśaprakāraprahāṇena pratipannakatvādivyavasthānam, tatprāgevoktamiti na punarupanyasyate | pratyekabuddha: ityādyuddeśapadaṃ nirdiśannāha-pratyekabuddho'tikramya ityādi | ātmānamekaṃ prati nimittabhūtatvāt svabodhiṃ buddhavān svayamiti pratyekabuddha: | naivaṃ śrāvake'pi prasaṅga:, tasya paropadeśasāpekṡatvāt | na ca samyaksaṃbuddhe'pi prasaṅga:, tasya sarvākārajñatāyā: sarvasattvārthoddeśena viśiṡṭatvāt | anena ca navamī pratyekabuddhabhūmiruktā | grāhyārthavikalpagrahāṇena śrāvakabhūmimatikramya ullaṅghaya | grāhakārthavikalpāprahāṇena anuttarabuddhabhūmimaprāpya anadhigamya | tathaiva buddho dakṡiṇīya: iti na sthātavyam iti padaṃ vivrṇvannāha-buddha ityādi | prthagjanabhūmima iti adhimukti- caryābhūmim | aprameyāṇām ityādi | pratyakṡādipramāṇena pramātumaśakyatvādaprameyāṇām | ekatvādisaṃkhyārahitatvena asaṃkhyeyānām | etena yatra kvacidvinayādau subhadrāntapratiniyata- sattvārthakaraṇamuktam, tadābhiprāyikamityupapannam | yadvā atra lokadhātau arthakriyāmadhikrtya taduktam, anyatra tu nirmāṇameghai: sarvalokadhātuṡu sattvārthakaraṇādaprameyādivacanamaviruddham | athavā, anyadevedaṃ prativiśiṡṭaṃ mahāyānasaṃjñitaṃ yānāntaraṃ gāmbhīryādiyuktam | @336 ato'tra vilakṡaṇaiva deśaneti na yānāntareṇa saha virodho vācya: | tathā anyatrāpyevaṃ- jātīyakeṡu artheṡu ayameva parihāro grāhya: | sattvānāmarthaṃ krtvā iti keṡāṃci- ddānādibhirabhyudayadharmaṃ niṡpādya | parinirvāpya iti śrāvakādinirvāṇe kāṃścinni:śreyasadharme pratiṡṭhāpya | śrāvakapratyekabuddhasamyaksaṃbuddhatvaniyatān iti yasya kuśalanirvedhabhāgīyāde- radhigamānniyamenābhyudayani:śreyasadharma: prāpyate tatra hetau sthāpanāt | anyān niyatān niyatagotrasthāniti yāvat | buddhabhūmau ityanena samantaprabhā daśamī buddhabhūmi: kathitā | buddhakrtyam iti dharmacakrapravartanam | buddhaparinirvāṇena iti śrāvakādyasādhāraṇa- parinirvāṇena | etacca parinirvāṇamiṡṭaṃ nirmāṇakāyena | kuta etat ? āgamāt yuktitaśca | tathā hi-ye samagrasthitihetava:, te nityamuparatasthitidharmāṇo na bhavanti, yathā saṃpūrṇa- dahanendhanādisamarthasthitikāraṇā dhūmādaya: | samyak āsaṃsāramavikalasthitihetavaśca buddhā bhagavanta iti sthitivicchedavyāpakenasamagrasthitihetutvena viruddhasya samagrasthitihetutvasyeha- vidhānāt vyāpakaviruddhopalabdhi: | kathaṃ hetusiddhiriti cet, ucyate | sthitihetuvaikalyaṃ sattvārthasaṃpādana śaktiparikṡayānmahākaruṇāvyapagamādāyu: saṃskārāvasthāpanavaśitābhraṃśājjīvite- ndriyavipākakarmaparyādānādbuddhavineyasattvābhāvato vā bhavet | tatra śāsturavyāhataśaktijñāna- pratijñānāt na prathamo vikalpa: | ko hi tasyānyathā khaḍgāderviśeṡa: syāt ? dīrghakālā- bhyāsena śrotriyajoṭiṅganairghrṇya vatsātmīkrtatvānmahākrpāyā: na yatnena vinā hāni:, yatnastu nādoṡadarśanādvivrddhatadrasāsvādalampaṭasya tasyāmeva buddhe: pakṡapātāditi nāpi dvitīyo vikalpa: saṃbhavati | rddhipādābhyāsakāṡṭhāvasānagamanāt na vikalpastrtīyo'pi yuktisaṃgata: | tathā hyuktam-"yasya kasyacidānanda catvāra rddhipādā āsevitā bhāvitā bahulīkrtā:, ākāṅkṡan sa kalpaṃ vā tiṡṭhet kalpāvaśeṡa vā | tathāgatasya ānanda catvāra rddhipādā āsevitā bhāvitā bahulīkrtā: | ākāṅkṡan sa tathāgata: kalpaṃ vā tiṡṭhet kalpāvaśeṡaṃ vā" iti | jīvita- phalakarmasaṃkṡayo'pi na analpakalpopacitaprāṇātipātaprativiraterabhyastānantopāyadānapāra- mitasya guro: saṃbhāvyate | ayaṃ hi hetuphalayordharmo yatprakrṡṭāddheto: prakrṡṭaṃ phalamaprakrṡṭāccā- prakrṡṭamiti | anyathā kāraṇaprakarṡāprakarṡābhyāṃ kārye tadasaṃbhavāt nopakāryopakārakabhāvo bhavet, tadgatabhedānapekṡaṇāt | asti ca śāsturamitajīvitakāraṇamanavadyāmitaparavadha- viratyādīti kathamabdaśatamapyanavasthānam ? sarvasyaivāsya sarvajñatāphalamiti cet, na, ābhimukhyena dīrghakālajīvitaphalasaṃvarṇanāt | prāṇātipātaviratidānapāramitayorhi anvaya- vyatirekābhyāmanalpamāyu: phalamupavarṇitam | yaśca yasyābhimukhyena heturvarṇyate, sa paripuṡṭa- pratyayasamavadhānena | tadutpādayanneva anyasyāpi yadi nimittatāṃ pratipadyate, tadā na doṡa: | na tvasakrt viniścitaṃ phalamapahāya anyadutpādayati, sakrdapyetajjanakatvaprasaṅgāt | kiṃ ca dharmatattvābhyāsavaśādeva sarvākārajñatopajāyate | puṇyasaṃbhārastu tasya viśiṡṭāśrayotpādanā- dānuguṇyamāpadyate | tasmātsāhasamātraṃ puṇyaparikṡayādbhagavato maraṇavarṇanam | syānmati:-tathā- @337 gatavineyasattvāsaṃbhavāt parinirvāṇamiti | tadatra cintyam | kiṃ buddharūpavineyā eva sattvā vidyante, kiṃ vā rūpāntaravineyā apīti ? yadi pūrva: pakṡa:, tadā śakrādirūpasaṃdarśana- vineyajanasaṃbhavāttādrūpyeṇa kiṃ nāvatiṡṭhante ? āśrayante hi dayāvidheyacetaso ve{1. ##B## ceṡṭāntaram.}ṡāntaramapi janahitasaṃpādanāya, yathā bhagavataiva cakravartirūpamāsthitam | na ca śakrādirūpavineyābhāvo'pi, jñāpakābhāvāt, śakrādīnāṃ paropakārābhāvaprasaṅgācca | api ca, ekatra lokadhātau buddharūpa- vineyajanābhāve'pi lokadhātvantareṡvaparimiteṡu tadbhāvāt kimasya parinirvāṇam ? dhātvantare'pi te na saṃbhavantīti cet, tadidamajñāpakam | na hīdaṃ paṭhyate kvacit sarveṡveva lokadhātuṡu buddharūpadarśanavineyā: sattvā na santīti | atha matam, niyamato na santi | sattve hi parārthavrtte: kiṃ paranirvāṇamiti ? nanvidameva na siddhaṃ parinirvrta iti | yasmādekatra dhātau buddharūpasaṃdarśanavineyāsattve nirvāṇopadarśana vineyajanānugrahavidhānāyopadarśitanirvrtirapi anya- trāvikalaṃ jātibodhidharmacakrapravartanādyupadarśayatītyayaṃ samaya: | yathoktam- na buddha: parinirvāti dharmo'ntarhīyate na ca | sattvānāṃ paripākāya nirvāṇaṃ tūpadarśayet || iti | anyacca, anye'pi tāvat sādhavo (bodhi) bhavabhāvina: krpādāridrye hrīsatyadhana- pālanāya pratijñātārthanirvahaṇamavaśyaṃtayā sarvaśaktiparikṡayeṇāpi saṃpādayanto drśyante | tathā- gatāstu sakalasādhujanacūḍāmaṇaya: samuttīrṇabhavabhayā: sātmīkrtahrīsatyakrpādharmāṇo'prati- hatajñānaśaktayo na saṃpādayantīti ka: puna: sacetana: śraddadhyāt ? pratijñātaṃ ca tai: sattvānā- matyantadu:khanirmokṡaṇam | tathā hi bhagavatā pūrvaṃ praṇihitam- anena puṇyena tu sarvadarśitā- mavāpya nirjitya ca doṡavidviṡa: | jarārujāmrtyumahormisaṃkulāt samuddhareyaṃ bhavasāgarājjagat || iti | na ca jagacchabdena katipayasattvagrahaṇaṃ nyāyyam | mā bhūt sarvasattvālambanābhāvo mahākaruṇāyā iti | ata{2. ##W om.## ca.}śca yāvadeko'pi sattva āste, na tāvannirvāṇaṃ krpāśayasya yuktam | na saṃbhavatyaparyantatvātsarvasattvānāṃ saṃsārādabhyuddharaṇamiti cet, ata eva dayāmayasya tadāśaya- syāparyantamevāvasthānam, anyathā na pratijñānurūpamanuṡṭhānaṃ bhavet | na ca mahākaruṇānurūpam | tathā hi-iyaṃ mahākaruṇā sarvasattvadu:khaparitrāṇecchākārā | tadasyā: subhāvitāyā: kuto- 'kāṇḍa eva viccheda: ? syānmati:-na viccheda:, kiṃ tu ye tatkālabhāvino buddhavineyā: subhadrāntā:, te sarve vinītā: | ye cānye kālāntareṇa paripakvasaṃtatayo bhaviṡyanti, tadarthakaraṇāya anye eva tathāgatā: krameṇotpatsyante | tatastaddhitasaṃpādanāya anyameva @338 kaṃcidbodhisattvamabhiṡicya parinirvāti | anyathā antarāle parārthavrtternirarthakamavasthānaṃ bhavediti | tadayuktam, buddhavineyasattvābhāvasyāsiddhatvāt, sarvalokadhātuṡu kriyāntaravineya- janabhāvācca | yathoktaṃ prāk | na ca anarthakamavasthānam, tadarthakaraṇāyaivāvasthānāt | yathā śākyādhirājasyaiva subhadrapratīkṡayā katipayakṡaṇāvasthānamabhūt | svalpatara: sa kāla:, ityapi na samyak | yena abhipretaphalāhitacetaso na kālasya dairghyamadairghya vā gaṇayanti | kālāntareṇa paripakvasaṃtatiṡva{1. ##W## para: ##for## apara:.}para eva samartho bhaviṡyatītyanuttaram | yasmādevaṃ bodhicittotpādane'pi na yatna: prāpnoti, bahūnāṃ lokābhyuddharaṇāśayānāṃ vyāpāradarśanādetaireva vyāprtā:, kimatra mayā kartavyamityāśayāt | kāruṇikatvādimāṃ gaṇanāmakrtvā vrttiścet, atyantāvasthāne kasmādgaṇanāṃ nārabhante ? yuktā hi tasyāmavasthāyāmagaṇanā sātmīkrtatvādvrtti- heto: karuṇāyā: | tasmāt- analpakalpāsaṃkhyeyabhāvanāparivardhitā: | tiṡṭhantyeva parādhīnā yeṡāṃ tu mahatī krpā || guṇamayamūrtestu bhagavato'tyantocchedalakṡaṇāyāṃ parinirvrtau iṡyamāṇāyāṃ taccharaṇārtho'pi nedānīṃtanānāmupapadyate | tathā hi trāṇārtha: śaraṇārtho varṇyate | yaśca buddhaṃ bhagavantaṃ śaraṇaṃ gacchati, so'śaikṡān buddhakarakān dharmān śaraṇaṃ gacchati | pradīpaprabandhasyeva buddhakarakāśaikṡa- dharmātmakajinātyantapratyastamaye kutasteṡāṃ trātuṃ sāmarthyam ? sāmarthyasaṃbhave'nirvrtiprasaṅga:, sāmarthyalakṡaṇatvādvastuna: | atītārthasthitasya na śaktirvyāhanyate iti cet, na, atītasya tādrūpyeṇāstitve vartamānatāprāpte: | tathā ca saiva apratiṡṭhitanirvāṇasiddhi: samastarūpapratyasta- maye vā kimavaśiṡyate ? atha matam-tadupadiṡṭasya pravacanaratnasya trātumadyāpi sāmarthyamastīti, tasyāpi sāmarthyamucyate iti yadyevaṃ na mukhyaṃ tarhi taccharaṇaṃ syāt | na hi tatkāryasya sāmarthyaṃ tasya bhavati, svabhāvabhedāt | tasya cādhunā sāmarthyamekāntena na pracyutamiṡyate iti na anupacaritastaccharaṇārtho'sti | ko vā ayamāgamadharāṇāmasthānanirbandha:, yadamī niṡkāraṇavairiṇo yuktyāgamāntaropetamapyābhiprāyikamāgamārthamullaṅghya bhagavannirvrtipratipādanāya sotsā{2. ##W## sotsāhaṃ.}hā: saṃtiṡṭhante | bhagavata: parinirvāṇābhāve kathaṃ dhātavo drśyante iti cet, nāpi dhātūnāmayoga:, bhagavadādhipatyādeva tadvineyānāṃ prasādāyatane dhātupratibhāsanāt | paramārthatastu dhātavo neṡyante eva | māyopamajñānamayakāyatvāt munīnāmakaluṡadhiyāmāsaṃsārāvasthānācca | yathoktaṃ suvarṇaprabhāsottamasūtre (2.14-158)- yadā śaśaviṡāṇena niśreṇī sukrtā bhavet | svargasyārohaṇārthāya tadā dhāturbhaviṡyati || anasthirudhire kāye kuto dhāturbhaviṡyati | iti | @339 evaṃ nāsiddho hetu: | sapakṡe bhāvānna viruddha: | avikale kāraṇe sati kāryāsaṃbhavāyogo bādhaka iti viparyaye bādhakapramāṇānna anaikāntika: | atha matam-āsaṃsārāvasthitau mahāmuneravyāhatajñānaśaktikasya aparatathāgatotpādo vyartha ityadoṡa:, yasmādavyāhatajñāna- śaktitve'pi yaugapadyenāpi bahubuddharūpavineyasattvārtheṡu bhagavantastathāgatāstulyakāraṇavrttitvāt śilāvaṡṭabdhamaṇḍūkoddharaṇena prthagjanabhūmisthitā iva dayālava: pravartante | nāpyaparatathā- gatotpāde pūrvatathāgatajñānaśaktirvyāhateti vaktavyam | ekatra saṃnipatyāpi tadrūpasaṃnipāta- vineyajanasaṃbhave sattvārthakaraṇāt | tathā hi-ekasya avyāhatajñānaśaktisadbhāve nāpareṇa tattulyahetunā tathā na bhavitavyamiti nyāyyam | na hyeka: sūrirbhūta ityaparaistatsamānanimittairna bhavitavyam | syānmati:-ekatathāgatāvineyatve sarveṡāmavineya iti, naivam | yasmādekasya bhagavato'vineyatvena tulyasaṃbhāratayā bahūnāmapi tathāgatānāṃ pratyekamekaikarūpeṇa avineyo'pi san anirmitabahubuddha{1. ##W om.## ^rūpa^.}rūpavineya: syāmiti tathā{2. ##W## evaṃvidha}vidhapraṇidhānādikāraṇasamākṡiptatvena yuga- patsarveṡāmeva vineyo bhavati | ata eva svaparipācitasattvavineyāsaṃbhavānnāpi śrāvakairvā samānatvamavaseyam | ata eva tadrūpasaṃnipātavineyajanāsaṃbhavānnaikasmin samavadhānam, ata eva ca naikalokadhātau yugapadbahutathāgatotpatti: | tatsaṃbhave'pi na virodho'pagatamātsaryerṡyādi- malānām | tathā hi tairitthaṃ praṇihitam- yathā yathārthasaṃpattirbhavyānāmupapatsyate | tathā tathāvabhāso'pi bhūyādasmatsamāśrayāt || ityalamatiprasaṅgena | nyāyopapannatathāgatanirmāṇakāyaparinirvāṇe'pya{3. ##B om##. asthāne sarvathā.}sthāne sarvathā sthānānupapattirityabhiprāyavān yadi ityādyanuvādapūrvakamāha-tatkathaṃ puna: ityādi | yadyevaṃ na sthātavyam, tadā anena bodhisattvena kathaṃ kena puna: prakāreṇa sthātavyam pratipattavyam | śikṡitavyam, pratipattyā saṃpādayitavyam | kiṃ śabdasya kṡepābhidhāyitvānnaiva kenacit prakāreṇetyartha: | tadvacanenaiva parihāraṃ dāpayitumāha tatkiṃ manyase ityādi | yattathāgatasthānaṃ tatkiṃ tvaṃ manyase budhyase | yadi sa kathaya ityāha-kva ityādi | api tu "upālapsye tvā" ityādi prathamaparivarte yaduktaṃ tadanena pratipāditamiti grāhyam | sthānaśabdasya yathārutatvena doṡa ityabhiprāyāt prativacanamāha-na kvacit ityādi | nanu grdhrakūṭādau sthito'pi bhagavān kathaṃ na kvacitsthita iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-apratiṡṭhitamānasa: ityādi | yasmādbodhimabhisaṃbudhya tattvato dharmāṇāmanidarśanādapratiṡṭhitaṃ mana eva mānasamasya ityapratiṡṭhita- mānasa: tathāgata: | tasmānna kvacidupalambhayogena sthita iti pūrveṇa saṃbandha: | tadeva kathayannāha-sa naiva ityādi | saṃskrta: iti kāmādike | asaṃskrta: iti tathatādike | tatra na sthitastattvato vastvanupalambhāt | na ca tato vyutthita: iti naiva tatrāsthita: | nirviṡayasya naño'prayogāt saṃvrtyā sthānamasthānaṃ vā prajñaptaṃ bhagavata iti mati: | @340 evamasmābhirapi pāramārthikābhiniveśaniṡedhena saṃvrtyā sarvatrāva{1. ##W## avasthānaṃ ##for## ^sthānādikaṃ.}sthānādikaṃ vidhīyate, yathā tvayoktam | ato na sarvathā avasthānānupapattiriti tadvacanenaiva pariharannāha-evameva ityādi | evamevetyanantaroktakrameṇaivetyartha: | tadeva vibhājayannāha-yathā ityādinā | na sthita: kṡaṇikānityavastvabhāvāt | nāsthito nirviṡayapratiṡedhāsaṃbhavāt | na viṡṭhita: prabandhānitya- vastuno'sattvānna visadrśīṃ sthitimanuprāpta: | nāviṡṭhita: tathaiva pratiṡedhāsaṃbhavāt | evamanena śikṡitavyam iti prayogāvasthāyām | tathā sthāsyāmīti | tathā śikṡiṡye iti maulā- vasthāyām | evamanena śikṡitavyamiti pūrveṇa saṃbandha: | susthito'sthānayogena iti viśeṡādhigamalābhena suṡṭhu sthito māyāpuruṡasyeva anabhiniveśayogena prṡṭhāvasthāyāmevamanena śikṡitavyamityatrāpi saṃbandha: | vistareṇa pratipattimevaṃ nirdiśyopasaṃharannāha-evamatra ityādi | tata: kiṃ bhavatītyāha-evaṃ hi ityādi | evaṃ bhāvanādhigatāgradharmātmakena prajñāpāramitā- vihāreṇa viharati, ata eva ca avirahito'nena manasikāreṇa bhavati | itiśabda: prakaraṇa- samāptyartha: | tadayaṃ vākyārtha:-yasmāttathāgatena bodhimabhisaṃbudhya tattvato na keciddharmā: samupalabdhā:, tasmānmāyāsvabhāvā evāmī bhāvā: pratibhāntīti pramāṇapuruṡādarśanakāraṇo- papannānupalambhabhāvanayā agradharmādhigamārtha vistareṇa srotaāpattiphalapratipannakatvādidaśa- bhūmiṡvabhiniveśayogānna sthātavyamityevaṃ bhāvanīyamiti | tathā coktam- daśa bhūmī: samārabhya vistarāsthānadeśanāt ||4|| agradharmagataṃ proktamāryaśrāvakavartmani | tatkasya hetorbuddhena buddhvā dharmāsamīkṡaṇāt ||5|| iti || śrāvakamārgānantaraṃ pratyekabuddhānāṃ mārgābhidhāne nyāyaprāpte'pi śrāvakebhya: kathaṃ prati- viśiṡṭāste yena teṡāṃ mārgabheda: ityāśaṅkya vaiśiṡṭyapratipādanārthaṃ tāvadāha-atha khalu tatra parṡadi ityādi | yāni tāni iti nipātasamudāyatvena yāni kānicit pūrvopaśrutānītyartha: | yakṡarutāni iti | teṡāṃ yakṡāṇāṃ svasaṃketapratītaye rutāni | padāni rutasamudāyā: | maśritāni yāvadāvivakṡitārthaparisamāpti: | mahāvākyānītyartha: | pravyāhrtāni tatra tatra kathāmārge praśnaprativacanāni | tāni vijñāyante jalpyamānāni iti saṃketavaśāduccāryamāṇāni tāni sārthakānya{2. ##W## avagamyante.}vabudhyante | na punaridam ityādi | śrāvakā: paropadeśasāpekṡā: svabodhiṃ budhyante ityāgama: | pratyekabuddhā: puna: svayaṃ pūrvaśrutādyabhisaṃskāreṇa paropadeśaṃ pratyanapekṡā: svabodhi- madhigacchanti, atasteṡāṃ buddhādyupadeśanairarthakyamityekaṃ vaiśiṡṭyam | yatastasmātkāraṇāt pratyeka- buddhānadhikrtya yadbhāṡaṇādi na tatsārthakaṃ vijñāyate, iti vākyārtha: | bhāṡate ityādi vyākhyātam | athavā, adhīṡṭadeśanā bhāṡaṇam | prṡṭaprativacanaṃ pravyāhāra: | etadevobhayaṃ saṃmūḍhātadhikrtya deśanā, pramattānadhikrtya abhyupetya deśanā upadeśa: | ayaṃ ca vitarko devaputrāṇāṃ tathāgatānubhāvādutpanno'vaseya: | anyathā, na pratyekabuddhānārabhya āryasubhūtinā @341 kiṃciduktamiti teṡāṃ kathamayaṃ vikalpa: syāt ? yoniśovitarka ityanumatyarthamāha-na vijñā- yate ityādi | na vijñāyate iti yaduktaṃ tat sādhūktamiti śeṡa: | dvirabhidhānaṃ tu- vismaye ca vivāde ca kope dainye'vadhāraṇe | prasādane praharṡe ca vākyamekaṃ dvirucyate || iti vacanādyathāsaṃbhavaṃ vismayāvadhāraṇādau grāhyam | kathaṃ sādhūktamityāha-tathā hi ityādi | yasmāda śrotrsaṃskārakaṃ vākyaṃ bruvāṇa: kathaṃ nonmatta: syāditi nyāyena svayaṃbodhāt svayaṃbhuvāṃ bodhāya na kiṃcidatra bhāṡaṇādi śrūyate | tasmāttadarthāya yadbhāṡaṇādi, tanna vijñāyate iti sādhūktam | sālāpadharmadeśanayā parān kuśale śrāvakā: pravartayanti, iti śabdoccāraṇadharmadeśanayā śrotrbhi: kriyate vaktrjñānasāmarthyāvabodha: | pratyekabuddhā: punarjñeyā- varaṇaikadeśagrāhyavikalpaprahāṇādaśa bdoccāradharmadeśanayā svādhigatajñānādisāmarthyena parān daśakuśalādau pravartayanti | atasteṡāṃ jñānasya parānavabodhatayā gāmbhīryaṃ dvitīyaṃ vaiśiṡṭayam | iti krtvā vacanātmakamapi kāryaliṅgabhāṡaṇādi na kiṃcidatra tajjñānasvarūpapratipādanāya sūcyate | atadrūpaparāvrttavastumātraprasādhanāt | nirdiśyate | yatastasmādapi kāraṇānna vijñāyate iti sādhūktam | pratyekabuddhānāṃ svayaṃ bodhāt paropadeśanairarthakyamityevaṃrūpaṃ vitarkaṃ parihāradvāreṇa parihariṡyatyeva ayamāryasubhūtirityasmākaṃ ceto jātam | yāvattamaparihrtya anyadeva jñānagāmbhīryaṃ kathayatītyāhurdevaputrā: | uttāni ityādi | bataśabdo'vadhāraṇe | pudgalanairātmyanirjātatvena tīrthikānāmagocaratvāt śrāvakajñānaṃ dūram | tasmāt dūrataraṃ mrdvindriyatvena śrāvakāṇāmaviṡayatvāt pratyekabuddhajñānam | kleśāvaraṇaprahāṇaphalatvena śrāvakajñānaṃ sūkṡmam | tasmādapi jñeyāvaraṇaikadeśagrāhyavikalpaprahāṇena sūkṡamataraṃ pratyekabuddhajñānam | paropadeśaṡoḍaśākāraprabhāvitatvena śrāvakajñānaṃ gambhīram | tasmācca gambhīrataraṃ svayaṃbodhādidaṃ pratyayatāmātraprabhavatvena pratyekabuddhajñānam | sūtrāntare'pyuktam -"eta eva daśa kuśalā: karmapathā: svayamabhisaṃbodhatayā gambhīrā idaṃpratyayānubodhena ca pratyekabuddhajñānaṃ nirvartayanti" iti | praviśati tatpakṡasamāśrayaṇāt | tadevāha-deśayati bhāṡate iti | tathā coktam- paropadeśavaiyarthyaṃ svayaṃbodhāt svayaṃbhuvām | gambhīratā ca jñānasya khaḍgānāmabhidhīyate ||6|| iti || kathaṃ dharmadeśanā ca nāma apravyāhārā ca, yena vacanakāryaliṅgābhāvena jñānagāmbhīryaṃ sidhyatītyapi na vaktavyam | yato nāvitarkya nāvicārya vācaṃ bhāṡate ityālāpo vikṡepa: | ato dharmadeśanā ālāpamayī mahate vikṡepāya saṃvartate | vikṡepaśca saṃtānakṡobhaṃ gāḍhamādadhātīti matvā yathā buddhena bhagavatā prāgbodhisattvabhūtenaivaṃ praṇidhānaṃ pravartitam-"prāptabuddhatvo'haṃ @342 cintāmaṇiriva ālāpamantareṇāpi sattvārthakriyāsamartho bhūyāsam" iti | tathā buddhatvasāmyāt pratyekabuddhai: | atasteṡāmapi svabodhyadhigamāvasthāyāṃ pūrvapraṇidhānādisāmarthyena yasminnarthe yena prakāreṇa yasya śravaṇecchā, tasya vijñāne tenaiva prakāreṇa aśabdo'pi so'rtha: pratibhāti iti aśabdadharmadeśanocyate | sūtrāntare'pyuktam-"pratyekabuddhānāṃ kāyikī dharmadeśanā | tathā- manasā śakrāya gāthā visarjitā" ityādi | tathā coktam- śuśrūṡā yasya yasyārthe yatra yatra yathā yathā | sa so'rtha: khyātyaśabdo'pi tasya tasya tathā tathā ||7|| iti || vaiśiṡṭyamevamabhidhāya viśiṡṭānāṃ viśiṡṭa eva mārga:, anyathā kāraṇaviśeṡābhāve kārya- viśeṡānupapatte:, iti pratyekabuddhamārgaṃ prakrtamāha-tena hi ityādinā | yasmādbhavadbhireva devaputrairuktam-dūrāddūrataraṃ praviśati ityādi, tasmādeva kāraṇādidabhavagamyatāmiti śeṡa: | evaṃ tarhi nitarāṃ dūrāddūratarādikaṃ praviśāmīti mati: | sākṡātkartukāma: prāptukāma: | sthātukāma: niścalībhavitukāma: | sa nemāṃ kṡāntimanāgamya iti imāṃ mārgajñatāṃ dharmanidhyāna- kṡamaṇaviṡayāmaprāpya sa pudgalo na saṃbhavati, anyathādhigamābhāvāditi | anena ca mārgajñatāṃ sarvamārgaviṡayiṇīmāha | vyāptyarthapratipādanena pratyekabuddhamārgādhikārādidamuktam | na kevalaṃ grāhyavikalpasyaiva prahāṇata: | pratyekabuddhānāṃ yo'sau viśiṡṭo mārgastatsvabhāvā mārgajñatā | kiṃ tarhi śrāvakādimārgasvabhāvāpīti | peyālaṃ iti | sa nemāṃ kṡāntimanāgamyeti padaṃ sakrdāgāmiphalamityādipadatraye'tideśanīyamityartha: | grāhyavikalpasyaiva prahāṇamiti vacanā- dgrāhakavikalpāprahāṇaṃ pratipāditam | tacca- grāhyābhāve tadagraha: | iti nyāyādayuktamiti vitarkayanta āhu:-kim ityādi | kiṃśabdo vitarke | kiṃrūpā: kiṃsvabhāvā: | kīdrgvidhagrāhakavikalpopetā: pratyekabuddhayānadharmabhājo dhārmaśravaṇikā: pratyekabuddhā grahītavyā iti yāvat | parihārārthamāha-māyā ityādi | ayamabhiprāya:- vastudharmo hyeṡa: yat svalakṡaṇe vastuni sati tadgrāhakaṃ nirvikalpakaṃ jñānaṃ svalakṡaṇamutpadyate | tadabhāvāt tanneti | grāhakavikalpasya punaranādikālīnanirudhyamāna rūpādigrāhakavikalpajñāna- samākṡiptasvasaṃtānavāsanāprabodhajanmatvānnāyaṃ niyama:-grāhyavikalpe satyeva samudaya iti | tasmānmāyāsvabhāvanirmitapadārthasamānā eva te vitathaprakhyātirūpagrāhakavikalpena saṃgatatvāt pratyekabuddhā grāhakatvenaivaiṡṭavyā iti | nanu ca evaṃ vidhavikalpena grāhyaviṡayaṃ grhṇanto'pi kathamalīkā iti tatkasya heto ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | samāhitāsamāhitāvasthāyāṃ te pratyekabuddhā yathākramaṃ naiva śroṡyanti na sākṡātkariṡyanti, grāhakavikalpākāreṇeti śeṡa: | vikalpo'vastunirbhāsādvisaṃvādādupaplava: | iti mati: | amunā ca nyāyena grāhakavikalpāprahāṇato'pi pratyekabuddhānāṃ mārgasvarūpaṃ kathitam | māyānirmitasadrśā iti kenacidākāreṇeti sādrśyavacanāt sattvānāṃ @343 māyāsvabhāvatā nirākrteti prasaṅgāgatavikalpārthamāha-kiṃ puna: ityādi | māyopamāste sattvā: | kiṃ na te māyā vitatharūpā: | tataśca tāttvikaṃ sattvāstikaparidīpanaṃ na samyak nirdeśa iti mati: | māyopamāste ityādinā parihāramāha | evaṃ manyate-yathā gajāde rūpeṇa māyā mrcchakalādibhyo vivekenānupalabhyamānatvānnānyā, nāpyananyā, tathaiva mantrādyanu{1. ##W## ^anupahata^.}paplutalocanairmrcchakalādīnāṃ darśanāt | atastattvānyatvābhyāmanirvacanīyatvena vastu- dharmasamatikramāt pudgaladivattattvato'stīti na śakyate vaktum | ābālajanapratyakṡasiddhatvena anubhavapathamanuprāptatvādvikalpādivat saṃvrtyā ca nāstīti na śakyate'dhyavasātum | tataśca ye ye pratītyasamutpannā:, te paramārthato'stināstitvavyavahārapathātikrāntamūrtaya: yathā māyā | tathā cāmī sattvādayo bhāvā:, iti svabhāvahetunā kasyacitprasiddhenārthena aprasiddho'rtha: sādhyate iti māyātvenopamitā: | nyāyatastu punaste'pi sattvā māyātmakā eva | ato na kiṃcittāttvika- sattvāstitvaṃ paridīpitamiti | māyopamā: svapnopamā: iti padadvayaṃ prabuddhāprabuddhāvasthāviṡaya- bhedenoktam | advayam ityekasvabhāvam | tadeva kuta ityāha-advaidhīkāram iti | na vidyate dvaidhīkāro nānātvaṃ yasya tattathoktam | sarvopasaṃhāreṇa vyāpte: pravartanāditi mati: | tadayaṃ vākyārtha:-yasmādalīkarūpatayā māyopamāste sattvā:, tasmāt māyā ca sattvāścādvayametada- dvaidhīkāram | tathā yasmātsvapnopamā:, tasmātsvapnaśca sattvāśca advayametadadvaidhīkāramiti | tāmeva vyāptimādarśayannāha-sarvadharmā api ityādi | etadgrahaṇavākyaṃ vivrṇvannāha-srotaāpanno'pi ityādi | vyāptāvevaṃ pratipāditāyāṃ kathaṃ māyopamo bhagavān sarvākāraguṇasaṃpado heturityāha- samyaksaṃbuddho'pyāryasubhūte ityādi | samyaksaṃbuddho rūpakāyastathāgata: | pariharannāha- nirvāṇamapi ityādi | yatra hi nāma nirvāṇamapi prativiśiṡṭaṃ dharmakāyamadvayajñānasvabhāvaṃ māyāsvapnasamānaṃ vadāmi | tatra kiṃ punaranyaṃ dharma rūpakāyaṃ na vadāmi ? api tu vadāmyeva ityartha: | pratiṡedhadvayasya prakrtārthapratipādakatvāt | yasmādyathoktasvabhāva eva bhagavānabhi- mukhīkriyamāṇa: sarvaguṇasaṃpado hetu: pramāṇābādhitasvarūpatvena, anyathā viparyāsa iti bhāva: | punarapi bahulatarabhāvābhiniveśāt satyadharmāpratipattirityāha-nirvāṇamapi ityādi | anyathā tīrthikānāmiva prādeśikaśūnyatāsadbhāvena bhāvābhyupagamato muktyanupapattirityabhiprāyavān pariharannāha-tadyadi ityādi | tacchabdo vākyopanyāse | yadītyabhyupagame | taduktam- nirvāṇādanya: kaścit prativiśiṡṭo dharmo na saṃbhavati | tathāpyabhyupagamyocyate | yadi nirvāṇādapi kaścidanyo viśiṡṭataro dharma: saṃbhavet, tadā tamapidharma māyādisadrśaṃ vadeyamiti | tathā ca ācāryanāgārjunapādairuktam- rāgadveṡodbhavastīvraduṡṭa{2. ##W## ^kaṡṭa.}drṡṭiparigraha: | vivādāstatsamutthāśca bhāvābhyupagame sati || @344 sa hetu: sarvadrṡṭīnāṃ kleśotpattirna taṃ vinā | tasmāttasmin parijñāte drṡṭikleśaparikṡaya: || parijñātasya keneti pratītyotpādadarśanāt | pratītya jātaṃ cājātamāha tattvavidāṃ vara: || iti || -ratnāvalī ? iti hi ityādyupasaṃhāro gatārthatvānna likhita: | prasaṅgāgataṃ nirdiśya idānīmādhāra- to'pi pratyekabuddhānāṃ viśiṡṭo mārga iti kathanāya praśnayannāha-ke'syā: ityādi | grāhya- grāhakavikalpayoryathākramaṃ prahāṇāprahāṇamityevaṃrūpeṇa asyā: pratyekabuddhamārgātmakāyā: prajñāpāra- mitāyā: kathyamānāyā: kīdrgvidhagotrakā: pudgalā: pratyeṡakā grāhakā bhaviṡyanti ? tathāgatā- nubhāvena viditārthatvādāryānanda: kathayannāha-te khalu ityādi | avinivartanīyā: iti nirvedhabhāgīyādhigamena avaivartikā: pratyekabodhau, ta eva svabodhyabhilāṡādbodhisattvā: | kāyikyā dharmadeśanayā abuddhakabuddhakṡetre sattvārthakaraṇābhiprāyāt mahāsattvā: | drṡṭisaṃpannā vā iti madhyaprajñādrṡṭisamupetā: | arhanto vā kṡīṇāsravā iti prahīṇasvadarśanamārgāvaraṇatvena pūjārhā: | anena ca padatrayeṇa pratyekabodhau yathākramaṃ samudānītagotrakā dharmatāpratilabdhagotra- kāsta eva niyatagotrakā: pudgalā ityākhyātam | sarvatra ca vāśabda: parasparavikalpāpekṡayā draṡṭavya: | punarapyāryasubhūtiranyathā pratipādayannāha-nāsyā: ityādi | nanu svamārgopadeśapūrvakaṃ pratyekabodhimadhigacchanto'pi pratyekabuddhā: kathaṃ na kecit pratyeṡakā iti takasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | atreti pratyekabuddhamārgādhigamakāle paropadeśanairartha- kyāt svayaṃbodhena pratyekabuddhānāmiti bhāva: | saṃkṡepakathanena vistarārthasūcanāt na kaścidartha: sūcyate | vistarakathanena saṃkṡiptārthaparidīpanānna paridīpyate | yathāvasthitasva- rūpanirdeśānna prajñapyate | upasaṃhārārthamāha-tadyathaiva ityādi | tasmādyenaiva kāraṇena nairarthakyena sūcanādi na kriyate, tenaiva kāraṇena kaścitpratyeṡako na bhaviṡyati | nirdiśya- mānāyā evābhāvāditi bhāva: | yathā avidyamānasvabhāvamapi nirmitapuṡpaṃ pratiniyatadeśā- dirūpeṇa avicāraikaramaṇīyatayā pratibhāsate, tadvadvastubhūtādhāramantareṇāpi pratiniyatādhi- gamadharmaprāptiriti sūcanāya ādhārādhikāre nirmitapuṡpaprakāropanyāsārthamāha-atha khalu śakrasya ityādi | asya dharmaparyāyasya iti | pratyekabuddhamārgasyāsya daśakuśalādikarmasvabhāvasya dharmaparyāyasya | yannuśabdo'vadhāraṇe | pūjārthamevetyartha: | abhinirmāya iti bhāvanābalādutpādya | cittotpādānantaraṃ tathaiva krtavānityāha-atha khalu śakra: ityādi | abhyavākirat iti ābhimukhyena samantāt kṡiptavān | indramanu vyājaraṇāya iti | anuśabdo lakṡaṇārthe | tadyogena cendraśabdāt karmavibhakti: | etaduktam-indravacanāduttarakālaṃ nirmitapuṡpatattva- kathanavyājena ādhārasvarūpasya pratipādanāya{1. ##B## krṡyamāṇā^ ##for## etadvakṡyamāṇā^.}etadvakṡyamāṇārthānukāri cittamabhūt iti | @345 imāni iti saṃpratyanubhūyamānāni | trayastriṃśagrahaṇaṃ nijāvāsatvāt, tacca svopalambhayogya- deśopalakṡaṇam | drṡṭapūrvāṇi iti anubhūtapūrvāṇi | kimimāni atha sarvāṇyeva puṡpāṇyadrṡṭapūrvāṇi ? netyāha-yāni ityādi | yadyevaṃ kiṃsvabhāvāni tarhi tānītyāha-nirmitānyetāni puṡpāṇi iti | etaduktam-na madupalambhayogyadeśeṡu pracaranti santi drṡṭapūrvāṇi, nāpyasmaddarśanapathāti- krāntadeśādānītāni, tathāvidhaśaktivaikalyāt, tasmāt manomayāni nirmitānyetāni puṡpāṇi iti | tadeva kathayannāha-naitāni ityādi | tatra vrkṡā: puṡpaphalopagā: | mallikādyā gulmā: | atimuktakādayo latā: | buddhānubhāvena viditavitarkatvāt pariharannāha-ani- rjātāni ityādi | manasa: sakāśāt pratibhāsamānānyapi kathamanirjātānīti tatkasya hetorityāśaṅkyāha-na hi ityādi | yasmānna manonirjātāni tattvata: kānicitpuṡpāṇi, grāhyagrāhakabhāvasyālīkatvāditi śeṡa: | nāpi vrkṡādinirjātāni bhavataiva niṡiddhatvāt | anirjātānyetāni puṡpāṇi iti vacanena puṡpāṇāṃ svarūpamapratiṡiddham | janmaniṡedhāttarhi nityatvamabhyupagatam, taccāyuktamityāha-yattvam ityādi | latānirjātānītyapi na vaktavya- miti śeṡa: | kuta ityāha-yatkauśika ityādi | yasmāt yadanirjātaṃ na tatpuṡpam | nityasya kramayaugapadyābhyāmarthakriyāviraheṇa svarūpāsaṃbhavatvāditi mati: | tatra grāhyavikalpa- prahāṇena pratyekabuddhādhigamaṃ śrāvakebhyo viśinaṡṭi, grāhakavikalpaprahāṇābhāvena ca pratyeka- buddhebhyo'nuttarabuddhādhigamam | ādhāreṇa ca adhigamasyāsādhāraṇyamiti viśiṡṭa: pratyekabuddhānāṃ mārgo yathoktaśrāvakacatu:satyākārānupalambhabhāvanayā yathāvastu pratītyasamutpādānugatayā bodhisattvena parijñeya: | tathā coktam- grāhyārthakalpanāhānādgrāhakasyāprahāṇata: | ādhārataśca vijñeya: khaḍgamārgasya saṃgraha: ||8|| iti || nirvedhabhāgīyādhigame sati yathoktapratyekabuddhamārga iti nirvedhabhāgīyārthamāha-gambhīra- prajño batāyam ityādi | ādhāratattvārthakathanenaivoṡmārtha pratipādanādgambhīraprajña: | nāmapadaprajñaptiṃ vijñānādiskandhaprajñaptim | śrutamayajñānārthaṃ granthārthakathanānnirdiśati | saṃvrtyā abhyupagamasya avirodhāddharmatayā na virodhayati | cintāmayajñānārthaṃ yuktyā sthirīkaraṇāduttānīkaroti | bhāvanāmayajñānārthaṃ dhyānakramopadeśādupadiśati | etaduktam-rūpādikasāṃketikadharmaprajñapte- ravirodhena dharmatāyā: pratipādanam ityevaṃ sarvadharmālambane sati uṡmagatamutpadyate iti nirmita- puṡpasvarūpākhyānenaiva pratipādanādgambhīraprajña iti | tathā coktam- prajñapteravirodhena dharmatāsūcanākrti: | uṡmagam iti || yuktarūpamiti niścitya svayamevātmavikalpasya svahastamāha-evametat ityādinā | evaṃ ca atreti nirmitājātapuṡpavat pratyekabuddhamārge śikṡitavyam | sādhūktatvenānumatyarthamāha- @346 evametat kauśika ityādi | tata: kiṃ bhavatītyāha-evaṃ śikṡamāṇa: ityādi | na kvaci- dupalambhayogena śikṡate iti samudāyārtha: | āsu bhūmiṡu iti aṡṭamakādi bhūmiṡu | kleśajñeyā- varaṇaprahāṇabhedena buddhatve sarvajñatve vā iti dvayamuktam | tatra śikṡate'viparyāsaśikṡayā niyamena tathāgatatvaprāpaṇāt | buddhatvādiśikṡā ca sarvadharmaparijñānapūrviketyāha-yo buddhatve ityādi | prasaṅgāgataṃ nirdiśyoṡmānantaraṃ mūrdhārtha śikṡate ityāha-yo'prameyeṡu ityādi | vivrddhirupacaya:, parihāṇamapacaya: | etaduktam-rūpāde: paramārthato na hānivrddhyādyarthaṃ śikṡaṇam ityevaṃ sarvadharmālambane mūrdhagatamutpadyate iti | tathā coktam- mūrdhagaṃ rūpādyahānādiprabhāvitam ||9|| iti || mūrdhānantaraṃ kṡāntyarthaṃ śikṡate ityāha-yo na rūpasya ityādi | parigraha: svīkāra:, tyajanam utsarga: | tadarthamadhyātmādiśūnyatābalena na śikṡate ityartha: | pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ coktam-"rūpasya yāvatsarvākārajñatāyā adhyātmaśūnyatāṃ yāvadabhāvasvabhāvaśūnyatāmupādāya aparigrahatvena" iti | etaduktam-rūpāderadhyātmabahirdhādiśūnyatāmupādāyā parigrahaṇādikam ityevaṃ sarvadharmālambane kṡāntirutpadyate iti | tathā coktam- adhyātmaśūnyatādyābhī rūpāderaparigrahāt | kṡānti: iti || kṡāntyanantaramagradharmārthaṃ śikṡate ityāha-nāpi kasyacit ityādi | parigrahāya iti | parigrhyate'neneti parigraha: | vidhānaṃ pratiṡedhaśca | tadeva darśayannāha-notpādāya nāntardhānāya iti | kasyaciddharmasya iti sāmānyābhidhāne satyapi heyarūpasyaiva grahaṇamiti jaḍajanāśaṅkā- vāraṇārthamāha-yo na kasyaciddharmasya ityādi | sarvajñatāyā api iti buddhabhūmerapi | sarva- traivābhiniveśo bandhanamiti bhāva: | yathoktaśikṡāyāṃ ko guṇa ityāha-evam ityādi | etaduktam-rūpāderanutpādānirodhādyākārai: śikṡaṇam ityevaṃ sarvadharmālambane'gradharmatā bhavatīti | tathā coktam- rūpādyanutpādādyākārairagradharmatā ||10|| iti || sarvadharmānupalambhatattvaikarasatvādbodhisattvasya kā sarvajñateti kākvā praśnayannāha- ya āyuṡman subhūte ityādi | vākyāvasāne kathaṃ dānādipāramitāṃ vineti śeṡa: | tathyasaṃvrtisopānamantareṇa vipaścita: | tattvaprāsādaśikharārohaṇaṃ na hi yujyate || iti nyāyāddānādisaparivārā ratnacūḍoktā sarvadharmaśūnyatā abhyasanīyetyabhiprāyavān parihārārthamāha-evametadāyuṡman śāriputra ityādi | pratyekabuddhadarśanamārgānantaramaihikāmu- trikairguṇairyukto bodhisattvānāṃ {1. ##B om.## darśana^.}darśanamārgo vaktavya ityāha-prajñāpāramitā ārya śāriputra @347 ityādi | prajñāpāramitā bodhisattvānāṃ darśanamārga ityartha: | sa ca samāsato laukikasyāgra- dharmasya samanantaramanupalambha: samādhi: | prajñā cātra sasaṃprayogā veditavyā | prabhedata: puna- stathaiva du:khe dharmajñānakṡāntirdharmajñānam, anvayajñānakṡāntiranvayajñānam | evaṃ samudaye nirodhe mārge ca pratipattavyamityete ṡoḍaśa cittakṡaṇā darśanamārga: | cittakṡaṇa: punarjñeyajñānotpatti- parisamāptito grāhya: | kecit- adrṡṭadrṡṭerdrṅmārgastatra pañcadaśa kṡaṇā: | iti varṇayanti | tadayuktam | tathā hi-prayogamārge du:khasatyādhipateyasya dharmasya pūrvavicāraṇāmadhipatiṃ krtvā pratyātmaṃ du:khasatyānubhāvijñānamanāsravam, yena du:khadarśana- prahātavyaṃ kleśaṃ prajahāti | taducyate du:khe dharmajñānakṡānti: | yena jñānena kṡāntyanantaraṃ vimuktiṃ sākṡātkaroti taducyate du:khe dharmajñānam | du:khe dharmajñānasyānantaraṃ du:khe dharmajñāna- kṡāntau du:khe dharmajñāne ca anvaya eva āryadharmāṇāmiti pratyātmaṃ yatpratyakṡānubhāvijñāna- manāsravaṃ taducyate du:khe anvayajñānakṡānti: | yena jñānena tāmanvayajñānakṡāntimavadhārayati taducyate du:khe'nvayajñānam | evamavaśiṡṭeṡvapi satyeṡu yathāyogaṃ kṡāntayo jñānāni ca veditavyānīti ṡoḍaśakṡaṇika eva darśanamārgo yukta: | pañcadaśakṡaṇikatve tu mārge'nvayajñāna- kṡānteravadhāraṇaṃ na syāt | adrṡṭadarśanābhāvenāntyo mārgo'nvayajñānakṡaṇo na darśanamārga iti cet, yadyevaṃ du:khādisatyatraye'pyapūrvadarśana vaikalyādanvayajñānakṡaṇo na darśanamārga iti dvādaśa- kṡaṇika eva syāt | na caitadabhyupagatamiti yatkiṃcidetat | tathā coktam- kṡāntijñānakṡaṇai: satyasatyaṃ prati caturvidhai: | mārgajñatāyāṃ drṅmārga: sānuśaṃso'yamucyate ||11|| iti || tatra dharmajñānakṡāntyā dharmajñānena ca grāhyāvabodha: | anvayajñānakṡāntyā anvayajñānena ca grāhakāvabodha: | sarveṡveva kṡāntijñāneṡvanimittavihārī yogī veditavya: | avikalakāraṇasya prahātumaśakyatvāddu:khadarśanaprahātavyakāle samudaya: prahīṇa: | ata eva nirodha: sākṡātkrta:, tasya cānyathānupapattyā mārgo bhāvita: | samudayādiṡvapyevam | ityekakāryābhisamayādeka- kṡaṇābhisamayo mahāyāne darśanamārgo draṡṭavya: | pratisatyaṃ punarviparyāsanirākaraṇena prati- vedhābhisamayata: ṡoḍaśabhireva kṡaṇairabhisamīyate | ata: pratipannakatvādivyavasthā suvyavasthe- tyeke | tāttvikabhāvābhyupagamaviparyāsasamuttha: satkāyādidrṡṭigaṇo rāgādikleśasamūhaśca | muktistvanupalambhadrṡṭestatparikarmabhūtatvena tadarthaiva pariśiṡṭākārā bhāvaneti yathoditavidhinā ni:svabhāvā nirātmāna: śūnyā iti vā sarvadharmān bhāvayato bhāvanābalaniṡpattau ekasyānaṃśarūpasya pratyakṡasya sata: svayam | ko'nyo na drṡṭo bhāga: syādya: pramāṇai: parīkṡyate || iti nyāyāt sarvākārasvarūpaprativedhakārijñānamanāsravaṃ sarvadharmaviṡayamutpadyate | ata: prativedhābhisamayādeka ekakṡaṇābhisamayo darśanamārga ityapare | nanu ekasminneva kṡaṇe sarvākārasya @348 pratividdhatvādākārāntareṇa darśanamārge bhāvanāntarānupapatte: pratipannakatvādivyavasthā kathamiti śreyoniryāṇamārgānusāriṇāṃ mati: | syādetat, no cedbhrāntinimittena saṃyojyeta guṇāntaram | śuktau vā rajatākāro rūpasādharmyadarśanāt || yāvatā kenacidbhrāntanimittena samāropitamākārāntaraṃ vidyate iti tadviparyāsaprabhava- kleśasahāyamunmūlayitumākārāntareṇa bhāvanāntarasaṃbhavādaṡṭamakādivyavasthā susthitā | anenaiva ca abhiprāyeṇa nyāyabalādekakṡaṇābhisamayo'pi darśanamārga: ṡoḍaśakṡaṇābhisamayatvenokta: | tataśca sarvākārasvarūpagrāhitve'pi vijñānasya yasminnaṃśe abhyāsapāṭavādinā samāropitākāra- nirākaraṇe sāmarthyam, tatraiva tasya tatpratibaddhāvaraṇaprahāṇāt prāmāṇyaṃ nānyatra, kṡaṇikatvā- divat | evamāryāṇāṃ prthagjanebhya: ko viśeṡa: ityapi na vaktavyam | yāvanmātrākāra- nirākaraṇena teṡāṃ jñānaṃ gatabhrāntinimittam, tāvanmātreṇaiteṡāṃ viśeṡādityalamatiprasaṅgena | kuto gavepitavyā iti kasya nirdeśātpratipattavyā | bhāvayitavyetyartha: | prasaṅgāgatavaca{1. ##W## ^vacanārtha.}nācca nirūpaṇādidvāreṇa tathāgatānubhāvādevānya: kaścit kvacinnirdiśati | mukhyata: punarbhagavatā prajñāpāramitopadeśe subhūtirevādhiṡṭhita ityabhiprāyavānāha-prajñāpāramitā kauśika ityādi | parivartāt iti nirdeśāt | vismrtatathāgatādhiṡṭhānatvenāha-kasyaiṡa ityādi | āryasubhūte- ranyathā pūrvavatsāmarthyamapaśyannāha-tathāgatasya ityādi | tathāgatagauraveṇātmano nirabhimānatāṃ prakaṭayannāha-yat kauśika ityādi | idānīmākārakathanena darśanamārgaṃ pratipādayitumāha-yadapi ityādi | prajñāpāramitā jñānamadvayaṃ sā tathāgata: | -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-1 iti vacanātprajñāpāramitā atra tathāgata: | ya: pratītyasamutpāda: śūnyatā saiva te matā | -catu:stava, lokā^-20 iti nyāyena rūpāditathatā rūpādiśabdenoktā | ādhārabhāvo'pi vivakṡāparatantratayā avadhibhāveneti | ato'yamartho bhavati-rūpāditathatāyāmādhārabhūtāyāmādheyabhāvāt na tathāgata: paryeṡitavya: | nāpyanyatra iti | asyopalakṡaṇārthatvādidamapi jñeyam-na tathāgate rūpāditathatā nāpyanyatreti | idaṃ ca pañcaviṃśatisāhasrikāyāṃ spaṡṭamevoktam-"na kauśika rūpatathatāyāṃ tathāgata upalabhyate | na tathāgate rūpatathatā | na cānyatra rūpatathatāyāstathāgato vidyate | na ca tathāgatādanyatra rūpatathatā" ityādi | tadubhaya- vyatiriktāparadharmābhāvāt kathaṃ rūpādāvanyatra ca prajñāpāramitā na gaveṡitavyeti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | ayamatra vākyārtha:-rūpādi tāttvikādhārabhūtaṃ na prajñāpāramitāviśuddhatā, viparyastatvāt | ato rūpādyaviśuddhamādhārātmakaṃ viśiṡṭaṃ kāraṇaṃ @349 suviśuddhasya tathāgatasya na bhavatīti na rūpādau prajñāpāramitā gaveṡitavyā | tadvyatiriktānya- dharmasya tāttvikatve tathaiva viparyāsa:, iti nāpyanyatra, kiṃ tu rūpādīnāmayathārthatāpratipattita eveti | tataścedamuktaṃ bhavati-paramārthatayaikatvena rūpāditathanābuddhayorādhārādheyabhāvo na vidyate iti | atastayo: paryāyeṇāvasthiterananujñānamityevaṃ sarvadharmālambane du:khe dharmajñānakṡānti- rutpadyate iti | ekākāraśravaṇe sati udghaṭitajñatayā du:khe dharmajñānādikṡaṇacatuṡṭayasyākārān kathayannāha-mahāpāramiteyam ityādi | samyaṅ nirdeśenānumatyarthamāha-evametatkauśika ityādi | tadatadrūpiṇo bhāvāstadatadrūpahetujā: | iti nyāyādrūpādikāraṇamahattvādyanupapattau tadālambananirjātāyā: kathaṃ prajñāpāramitāyā mahattvādikamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpamahattayā hi ityādi | utpādasthiti- vināśānāṃ tattvenāsattvādrūpādīnāṃ mahattā | vikrtilakṡaṇarūpādīnāmavidyamānatvena paricchedakapramāṇānupalambhādapramāṇatā | rūpiṇāmāparamāṇugataṃ saṃsthānaṃ parimāṇam | arūpiṇāṃ tallakṡaṇaṃ parimāṇam | tasyākāśavadrūpādīnāṃ nai:svābhāvyenānupalambhādaparimāṇatā | māyo- pamatvena rūpādīnāṃ pūrvāntāparāntābhāvādanantatā | kāraṇamahattvādinā kāryamahattvādikamāvedya tatrābhiniveśo bandhanamityāha-evaṃ mahā ityādinā | nābhiniviśate iti sarvatra saṃbandha: | tata: kiṃ bhavatītyāha-tasmāt ityādi | etaduktam-rūpādīnāṃ dharmadhātusvabhāvatayā mahattā | tathaiva teṡāmapramāṇatā | pūrvavadākāśāparimāṇatayā teṡāmaparimāṇatā | rūpāderni:svabhāvatvena śāśvatocchedādyantābhāvādanantatā | ityevaṃ sarvadharmālambane yathākramaṃ du:khe dharmajñānam, du:khe'- nvayajñānakṡānti:, du:khe'nvayajñānam, samudaye dharmajñānakṡāntirutpadyate iti | anantatārthameva samudaye caturākārapratiṡedhamukhena nirdiśannāha-ārambaṇānantatayā ityādi | etadgrahaṇakavākyaṃ vivrṇvannāha-kathaṃ puna: ityādi | anta: pūrvānto hetu: | sattākālo madhyam | paryavasānam aparānto vināśa: | tata: iti pūrvāntādyabhāvāt | upasaṃharannāha-anena kauśika ityādi | paryāyo nirdeśa: | evaṃ prathamārambaṇānantatayā hetvākāraṃ pratiṡidhya samudayākārapratiṡedhārthaṃ dvitīyārambaṇānantatāṃ kathayannāha-punaraparam ityādi | pūrvāntāparāntarahitatvenānantā: | sattākāla: pari samantāt antadvayabhāvena kṡiptatvāt paryanta:, tadabhāvādaparyantā: | tadevāha- na teṡām ityādinā | nanu yadanvayavyatirekānuvidhāyi yatkārya tattasya heturiti pūrvānto drśyate | antakṡaṇadarśināṃ niścayādaparānto'pi | pratīyamānasattākaṃ tu madhyaṃ nitarāmeveti | tatkathamādimadhyaparyavasānāni nopalabhyante iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-nopalabhyate | rūpasya hi ityādi | sākāranirākārajñānābhyām | nyāyata iti śeṡa: | anenāpi iti na kevalaṃ pūrvoktaparyāyeṇetyartha: | ārambaṇānantatāmevaṃ dvidhā nirdiśya sattvānantatāṃ vaktumāha- sattvo'nanto'paryanta: iti | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi ityādi | pūrvava- datrāpyadhyāhāra: | prathamasattvānantatayā prabhavākārapratiṡedha: krta: | anādikālābhisaṃvardhita- bhāvābhiniveśena yathoktasattvānantatāmanavagacchan dvitīyasattvānantatāṃ pratipādayitumāha-katham @350 ityādi | kathamiti kṡepe | naiva pūrvāntādyabhāvena sattvānantatayā anantapāramitā | kiṃ tarhi saṃkhyādisaṃbandhāditi mati: | viditābhiprāyatvenāha-na hi kauśika ityādi | gaṇanāyogena vā iti | ekatvādisaṃkhyā gaṇanā, tayā saha ayogo'saṃbandha ityakārapraśleṡo draṡṭavya: | saṃkhyātītatvenetyartha: | gaṇanābahutvena vā iti | yathā ṡaṡṭisthānagatā saṃkhyā asaṃkhyocyate, tadvadanantasaṃkhyāyogena gaṇanāprācuryeṇeti yāvat | yadyucitarūpeṇāpi prakāra- dvayena sattvānantatā na bhavati, kena punastarhi prakāreṇetyāha-kathaṃ tarhi ityādi | tadvacanena pratipādayitumāha-tat kiṃ manyase ityādi | tathāgatānubhāvena viditadharmatattvasvarūpatvādāha- naitat ityādi | svarūpadhāraṇāddharmasya na sattva ityadhivacanam | tattvato hetumaddharmasyāsattvāt | nirviṡayasya pratiṡedhāsaṃbhavānnādharmasyāpi | kathaṃ tarhi sattva iti vyavahāro'tipratīta ityāha- āgantukametat ityādi | hetusamudayaprabhavapratyayākāraniṡedhādāgantukamityādi padacatuṡṭayam | prakṡiptam adhyāropitam | saṃvrtimātramiti yāvat | evaṃ hetvādiniṡedhe ahetukasattvāstitvaṃ kadācit pratipadyate iti prcchannāha-tat kiṃ manyase ityādi | nityaṃ sattvamasattvaṃ vā hetoranyānapekṡaṇāt | apekṡāto hi bhāvānāṃ kādācitkatvasaṃbhava: || iti nyāyena anityavastupratibhāsādāha-no hīdamāryasubhūte iti | tadvacanamidānī- manantatārthe yojayannāha-yatra ityādi | yatra saṃvrtimātre na kācittāttikī sattvaparidīpanā krtā, tatra kā sattvānantatā ? gaṇanādisaṃbandhāt | naiva kācit, gaṇyamānasyaivāsattvāditi mati: | tadeva kathayannāha-sacet kauśika ityādi | anantavijñaptighoṡeṇa iti ananta- sattvadhātuvijñāpanaśabdena | gambhīranirghoṡeṇa-iti dīrghakālānubandhinā | etacca padadvayaṃ svareṇetyasya viśeṡaṇam | svaraśca tālvādivyāpāro grāhya: | kalpānapi iti | apiśabdānna kevalaṃ svalpakālam | tatreti saṃvrtimātre | athavā vāci satyāmiti bhāva: | vivakṡāparatantratvānna śabdā: santi kutra vā | tadbhāvādarthasiddhau tu sarvaṃ sarvasya sidhyati || ityabhiprāyavānāha-no hīdamāryasubhūte iti | nanu yathāvastuśabdaprayogādvivakṡā- paratantratvāsiddhe: kathaṃ naivedamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ādiśuddhatvāt ityādi | prathamata eva kāraṇānuvidhānādidoṡairaduṡṭatvādādiśuddhatvam | nirhetukasvarūpadhāraṇadoṡavaikalyā- dādipariśuddhatvam | etaduktam-sahetukanirhetukasattvasyāsattve kathaṃ yathāvastuśabda prayogo yena vivakṡāparatantratvāsiddhi: iti | anye tvanyathā vyācakṡate-vyavahārārtha samaya: kriyate na vyasani- tayā | vyavahāraśca sāmānyalakṡaṇasyāvastutvāt svalakṡaṇenādhyavasāyādbhavati | ato yatra svalakṡaṇe saṃketa: krta:, na tena vyavahāra:, tasya tatkālānanupāyitvāt, iti śabdavācyakalpanākalaṅkā- naṅkitarūpatvādādiviśuddhatvam | yena ca vyavahāra:, na tatra saṃketa: krta:, tasya prāgdrṡṭatvāditi @351 tathaiva doṡānanuliptatvādādipariśuddhatvam | tasmādvyavahārārthaṃ yathāvastuśabdaprayogāsaṃbhavānna viva- kṡāparatantratvāsiddhiriti | evaṃ hi tattvato vācyatvaṃ nirākrtaṃ na tu vasturūpam | tataścodbhāvanā- saṃvrtyā gaṇanāyogādinā sattvānantatā paridīpiteti śakrābhiprāya evaṃ vyākhyāta ityapareṇānu- manyate | anenāpi iti | na kevalaṃ pūrvoktasattvānantatāprakāreṇetyartha: | prakārāntarāsaṃbhave- nāvadhārayannupasaṃhārārthamāha-evaṃ ca puna: ityādi | caśabdo'vadhāraṇe | dvitīyasattvānantatayā pratyayākāraniṡedha: krta: | na bhagavatāṃ dharmadeśanā vikaletyāha-atha khalu sendrakā ityādi | brahmā sahālokadhātunāyaka: | prajāpatayo lokapālā: | rṡayo viśvāmitraprabhrtaya: | kiyanmātreṇa yathoktadeśanayā grāhyagrāhakanairātmyaṃ pratividhya upetya dānamudānam adhigamaharṡa- vacanam, udānayanti sma udīritavanta:, tadevāha-aho dharma: ityādinā | kalyāṇamitratayā āryasubhūtiṃ śakrādaya: stutavanta ityāha-yastathāgatasya ityādi | prādurbhavatyanena asmāditi vā prādurbhāvo darśanamārga: | subhāṡiteneheti nirdoṡakathanapareṇa saṃbandhata: sūcyate | svalakṡaṇato deśyate | sāmānyalakṡaṇata: prakāśyate | tadubhayata: prabhāvyate | tathāgatānubhāvādeva samudaye dvitīyakṡaṇākāraṃ ca bhāvitavanta ityāha-tathāgataṃ tam ityādi | niyamena tathāgatapadaprāpteriti mati: | adyāgreṇa iti adyārabhyetyartha: | anayā iti darśanamārgātmikayā | avirahita: prāptāpari- hāṇita: | vihariṡyati anadhigatārthādhigamayogata: | etaduktam-prajñāpāramitāyāṃ sthitasya vastuno dharmadhātusvabhāvatayā rūpādīnāṃ tathāgatatvāvadhāraṇamityevaṃ sarvadharmālambane samudaye dharmajñānamutpadyate iti | bodhisattvāvasthāyāmasyārthasyānubhūtapūrvatvena svahastayannāha-evametat ityādi | tadevānubhūtapūrvatvamāha-yadā ityādinā | rājño nagarī rājadhānī | antarāpaṇa- māpaṇakavīthī | `māṇava' iti kulaputravatsāmānyāmantraṇābhidhānam | tadānīmevaṃ vā bhagavata: saṃjñā | anāgata: kāla: anāgato'dhvā | asaṃkhyeyai: kalpairiti ṡaṡṭisthānagatā saṃkhyā asaṃkhyocyate | tatsaṃkhyāvacchinnai: kalpairityartha: | śāstrtvasaṃpadā viśeṡayannāha-śākyamuni: ityādi | śākyakule janmagrahaṇāt | sarvākārakuśalebhya: saṃyamitātmabhāvatvena kāyavāṅmano- mauneyayogācca śākyamuni: | mauneyayogena śāstrtvasaṃpado vibandhakadevaputramārabhaṅgaṃ darśayati | tadbhaṅgena prathamata: śāstrtvasaṃpado lābhāt | tathāgato'rhan samyaksaṃbuddha: ityebhistribhi: padai: śāstrtvasaṃpadaṃ darśayati | sā ca śāstrtvasaṃpat dvidhā-vaktrtvalakṡaṇā pratipattrtvalakṡaṇā ca | tatra yathaiva te dharmā vyavasthitāstathaiva gadanāttathā gata ityanena aviparītadharmadaiśika- tvāt vaktrtvasaṃpaduktā | pratipattrtvalakṡaṇā ca jñānaprahāṇasaṃpadbhedena dvividhā | tatra arīt hatavānarhan ityanena prahāṇasaṃpaduktā | arayaśca rāgādaya: kleśā: sarvakuśaladharmopaghātārthena | iyaṃ ca prahāṇasaṃpatpūrvamuktā, tatpūrvakatvājjñānasaṃpada: | samyak aviparītaṃ samantāddharmāvabodhāt samyaksaṃbuddha: ityanena jñānasaṃpaduktā aviparītasarvajñajñānādhigamayogāt | tadevamaviparītadharma- daiśikatvena sarvakleśaprahāṇena sarvākāradharmāvabodhena ca śāstrtvasaṃpadasādhāraṇā paripūrṇā ca bhagavata: kathitā | tathā hi-na bāhyānāmaviparītadharmadaiśika{1. ##W## ^katvamasti.}tvaprāpti:, sarvakleśāprahāṇāt | @352 tasmādete na bhūtaśāstāra: | śrāvakapratyekabuddhāstu yadyapi bhūtaśāstāra: sarvakleśaprahāṇāt, na tu sarvākāra{1. ##B om.## sarvadharma^.}sarvadharmaśāstāra: sarvākārasarvadharmānavabodhāt | bhagavān punaryathoktanyāyena bhūtaśāstā sarvākāraśāstā ceti pratipāditam | yena sā śāstrtvasaṃpallabhyate taddarśayati- vidyācaraṇasaṃpanna: iti | anena śāstrtvasaṃpada: prāptihetuṃ darśayati | tatra vidyā samyagdrṡṭi: | samyaksaṃkalpādīni śeṡāṇyaṅgāni caraṇam | yata: samyagdrṡṭyā tattvaṃ drṡṭvā samyaksaṃkalpādi- bhiścaraṇabhūtairgacchati | anyathā apaśyannacaraṇo gantumasamartha iti bhāva: | tābhyāṃ saṃpanno yukta: | adhiprajñaṃ vā śikṡā vidyā | adhicittamadhiśīlaṃ ca śikṡā caraṇam | prajñāyā: pūrvaparikarmabhūtatvena puraścaraṇaṃ caraṇamiti krtvā | vidyāyāstu pūrvagrahaṇaṃ tatpariśuddhyā śīlasamādhyo: pariśuddhita: | tayā hi prajñayā cakṡuṡeva paśyaṃstābhyāṃ ca śīlasamādhibhyāṃ caraṇābhyāmiva gacchan gantavyamanuprāpnotīti vidyācaraṇaśabdena tisra: śikṡā nirdiśyante | sā ca tādrśī dvividhāpi śāstrtvasaṃpat | tāṃ sugata: ityanena ācaṡṭe | tathā hi-lokottareṇa mārgeṇa śobhanaṃ jñānaprahāṇasaṃpadaṃ gata: sugata: surūpavat | apunarāvrttyā vā suṡṭhu gata: sugata: sunaṡṭajvaravat | ni:śeṡaṃ vā gata: sugata: suparipūrṇaghaṭavat | arthatrayaṃ caitadbāhyavītarāgaśaikṡāśaikṡebhyo viśeṡa- ṇārtham | tathā hi-ātmaviparyāsena bāhyavītarāgā na śobhanaṃ gatā: | śaikṡāstu saṃsāre punarjanmagrahaṇānna suṡṭhu gatā: | aśaikṡā: puna: sarvajñeyeṡu jñānavibandhānna ni:śeṡaṃ gatā: | asyāśca śāstrtvasaṃpado dvividhaṃ karmeti prathamaṃ bhavyābhavyalokāvalokanaṃ karma darśayati- lokavid iti | bhavyābhavyalokaparijñānādasau lokavidityucyate | tathā hi-bhagavān tri:krtvo rātrestri:krtvo divasasya samyag buddhacakṡuṡā lokaṃ vyalokayati-ko hīyate ko vardhate ityādibhirākārai: dvitīyaṃ karma darśayati-anuttara: puruṡadamyasārathi: iti | bhavyābhavyāṃllokān vyavalokya bhagavān ye puruṡā eva damyā damanārhā damayituṃ vā śakyā bhavyāstān vinayati | teṡāṃ sārathibhāvagamanāt | vinayanaṃ hi sārathibhāva:, asanmārgādapa- nīya sanmārge pratiṡṭhāpakatvāt guṇaviśeṡādhāyakatvācca, aśvādisārathivat | anuttaragrahaṇaṃ sārathibhāvaviśeṡaṇārtham | durdamānāmapi keṡāṃcit puruṡadamyānāṃ tīvrarāgadveṡamohamānānā- māryasundarānandāṅgulīmālorubilvākāśyapamahārāja kapphiṇaprabhrtīnāṃ vinā{2. ##W## damaka.}yaka iti pradarśa- nārtham | tacca bhavyavinayanaṃ karma yatra sthitaṃ taddarśayati-śāstā devānāṃ ca manuṡyāṇāṃ ca iti | yadyapi bhagavān na viśeṡeṇa sarvasattvānāṃ svargāpavagamārgopadeśena śāstā, tathāpi yatra tvāryasatyadarśanaṃ śrāmaṇyaphalaprāptiśca prajñāyate, tatra mukhyato yathārthānuśāsanaṃ bhagavata: śāstrkarmasthiti: | tasya ca devamanuṡyā bhājanam | ata: śāstā devānāṃ ca manuṡyāṇāṃ cetyucyate | yatraitadguṇamāhātmyaṃ sa buddho bhagavān iti svarūpakathanam | tatra sakalapadārthāva- bodhena prakrṡṭā buddhirasyeti buddha: | akārapratyayo'tra arśaāderākrtigaṇatvena kārya: | prakrṡṭā ca buddhirnavabhirākārai:-sarvajñajñānena, ayatnajñānena, anupadiṡṭajñānena, savāsanakleśā- @353 varaṇaprahāṇajñānena, nikhilajñeyāvaraṇaprahāṇajñānena, sarvākārasarvasattvārthakaraṇaśaktyā, karuṇā- saṃpattyā, akṡayatāsaṃpattyā, atulatāsaṃpattyā ca | samagraiśvaryādiyogena bhagavān | punarapi te devaputrāstathāgatānubhāvena samudaye trtīyakṡaṇākāraṃ pratipāditavanta ityāha-āścaryam ityādi | tattvenānutpādarūpāpi saṃvrtyā prajñāpāramitā sarvajñatāyā: samutpādiketi sarvabālajanā- tikrāntatvādāścaryam | śrāvakādibhyo viśeṡata: paramāścaryam | yāvadvacanena du:khe dharma- jñānakṡāntyāderupādānam | sarvajñatāyā iti samudaye'nvayajñānakṡānte: | āhārikā iti anudgrahānutsargayogenotpādikā | anuparigrāhikā iti sarvāntarāyakaradharmānavakāśayogeno- pastambhakārikā | tathā ca madhyamāyāṃ jinajananyāmuktam-"āścaryaṃ bhagavan yāvat prajñāpāramitā sarvākārajñatāyā āhārikā anuparigrāhikā, anudgrahānutsargayogena" ityādi | etaduktam-dharmadhātusvabhāvatayā prajñāpāramitāyāṃ sthitasya bodhisattvasya sarvadharmāṇāṃ nodgraha- tyāgabhāvanādikamiti sarvadharmālambane samudaye'nvayajñānakṡāntirutpadyate iti || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ śakraparivarto nāma dvitīya: || @354 3 aprameyaguṇadhāraṇaparivartastrtīya: | samudaye caturthakṡaṇākāraṃ pratipādayituṃ pratyātmavedyatvena kāṃścitkāmāvacarādīn devaputrān sākṡiṇa: krtvā kāṃścidāmantritavānityāha-yo hi ityādi | kulaputra: kuladuhiteti śabda: pūjāvacana: | strīpuruṡayorupādānaṃ ṡaṇḍodbhrtamuṡkādīnāmadhigamanirāsajñāpanārtham | varṇaviśeṡānaṅgīkaraṇaṃ cāturvarṇyaviśuddhijñāpanārtham | putra{1 ##W reads this sentence after the next.}duhitrabhidhānaṃ pravrajitajanapratirūpā- lāpajñāpanārtham | kulagrahaṇamanvayasaṃpannasya saddharme'dhikārajñāpanārtham | punarvāgrahaṇamupapadyāpara- paryāyavedanīyabhāgadheyāparādhādakulīnasyāpi bhavyasya atrādhikārajñāpanārthamityāryavimuktisena: | imāmiti samudaye'nvayajñānātmikām | tatra māro devaputramāra: kāmadeva: | tatpākṡikā devaputrā mārakāyikā devatā: | samutpannāvatāradarśanāt avatāraprekṡiṇya: | anāgatāvatāra- paryeṡaṇāt avatāragaveṡiṇya: | avatāro doṡa:, chidramiti yāvat | nāpi iti | apiśabda: pūrvāpekṡayā samuccaye | manuṡyagatisaṃgrhītā: sattvā manuṡyā: | yakṡādayo'manuṡyā: | vidyamāne- 'pyāyuṡi kathaṃcitpratyayasāṃnidhyānmaraṇaṃ viṡamāparihāreṇa kālakriyā | sarvaṃ caitanna bhavati | maitryādibhi: suparibhāvitacittasaṃtatitvāditi mati: | tathā hi madhyamāyāṃ jinajananyāmuktam- "maitrīkaruṇāmuditopekṡāṇāmanupalambhayogena bhāvitvānmanuṡyāmanuṡyādyanavatāralābhena" ityādi | etaduktam-nityasvabhāvādhimokṡapūrvakaṃ caturapramāṇaṃ vibhā{2. ##W## vibhāvito'yam.}vanīyam, ityevaṃ sarvadharmālambane samudaye'nvayajñānamutpadyate iti | ata evoktamāryavimuktisenena-aṡṭame hi darśanamārgakṡaṇe prayojanaṃ bodhisattvasyāpramāṇai:, itarathā hi navame kṡaṇe sattvadhātunirapekṡo nirodhe {3. ##B## yatet ##for## prapatet.}prapatet iti | nirodhe prathamakṡaṇākārārthamāha-punaraparam ityādi | saṃprasthitā: praṇidhānādyāśayena pravrttā: | iyamiti darśanamārgapratipādikā | taṃ kulaputramiti adhigatanavamakṡaṇadarśanamārgam | śravaṇādyarthaṃ samīpībhavanamupasaṃkramitavyam | maṃsyante jñāsyanti | sa eva suparibhāvitatvāt sarvaśūnyatānā- madhigatārthatvena parīttopadeśena śakta iti mati: | udgrhṇata: ityādi | uttarottaraviśeṡādhigama- hetubhūtaṃ viśiṡṭamudgrahaṇādi kurvata: ityartha: | śroṡyantīmāṃ prajñāpāramitām iti pūrveṇa saṃbandha: | śravaṇaṃ ca nirodhasatyābhisamayādhipatyātsaṃvrtideśanā śravaṇākā rapratibhāsanam | tadabhisamayā- hitaśaktikasya vā vyutthitasyāntikāditi veditavyam | ekānuśaṃsākathanena nirodhākāraṃ nirdiśya aparānuśaṃsākathanena tamevākāraṃ draḍhayannāha-na ca khalu ityādi | caśabda: samuccaye, na kevalaṃ pūrvokto'nuśaṃsa:, ayamapara ityartha: | grāmāddhanu:pañcaśatātikrāntaṃ sthānamaraṇyaṃ gata: saṃprāpta: | ekavrkṡa eva yakṡādyadhiṡṭhitvena bhayahetu: | atastanmūlaṃ vrkṡamūlam | manuṡyādirahitaṃ grhaṃ śūnyāgāram | acchannamabhyavakāśam | mahājano yena gata: sa panthā: | utpatho yathokta- viparīto mārga: | araṇyādūrdhvamaṭavī | tatra tatra araṇyādāvupasaṃkrāmato gacchata: | tadeva caturbhirīryāpathai: kathayannāha-caṃkramyamāṇasya ityādi | nipanna: śayita: | aniṡṭopani- @355 pātāśaṅkā bhayam | tatpratīkārāpratipatti: stambhitatvam | abhūtvā bhāvāt bhaviṡyati | prabandhapravrttyā utpatsyate | neti pūrveṇa saṃbandha: | sarvaśūnyatānāṃ suparibhāvitatvāditi mati: | anyatrāpyuktam-"śūnyatāparigato bodhisattva: sarvabhayavigato bhavati" ityādi | etaduktam-rūpādernijarūpā prakrtyeva śūnyatetyevaṃ sarvadharmālambane nirodhe dharmajñānakṡānti- rutpadyate iti | nirodhe dvitīyakṡaṇārthamāha-atha khalu catvāra: ityādi | mahārājāno virūḍhakādyā: | tāttvikayānatrayasattvopalambhamantareṇāpi saṃvrtyā śrāvakādiyānatraye sattvān vinayatītyāścaryam | anena ca satyadvayasamāśrayeṇa sarvākārasattvārthapratipādanena samarthakāraṇa- nirdeśena prajñāpāramitodgrahaṇādīnāṃ buddhatvameva phalamāveditamiti grāhyam | tataścaitaduktam- dharmadhātupariṇāmitakuśalamūlānāṃ phalaṃ tathāgatatvasya prāpaṇamityevaṃ sarvadharmālambane nirodhe dharmajñānamutpadyate iti | vayam ityādi | etacca prajñāpāramitāyā māhātmyajñāpanāya, ātmana: śāsanopakārakatvajñāpanāya bhagavati krtajñatvajñāpanāya coktam-drṡṭadharmavedanīyamupapadyavedanīya- maparaparyāyavedanīyaṃ ca trividhamaśubhaṃ karma iti tatkrtopadravapratīkāreṇa rakṡāvaraṇaguptayo yathākrama- muktā: | athavā daivī vipat yatrāśubhasyaiva vyāpāro'vagamyate, nāparasya | yathā marakadurbhikṡavajrā- śanyādipāta: | mānuṡī vipat yatra prāṇināṃ vyāpāra: pratīyate, vidyamāno'pi daivasya nāvagamyate yato na karmaṇā vinā kiṃcidapyasti phalam | yathā niṡpanne'pi sasyādau paracakropadravakrto durbhikṡādi: | daivamānuṡī vipat yatrobhayasya vyāpāra: pratīyate | etāvacca karma daivaṃ mānuṡaṃ ca | yathoktam-daivamānuṡaṃ hi karma lokaṃ yāpayati iti | tatpratīkāreṇa rakṡāvaraṇaguptayo yathākramamuktā: | saṃvidhāsyāma: iti kariṡyāma: | nirodhe trtīyakṡaṇārthaṃ saṃbandhamāracayannāha- āścaryaṃ bhagavan ityādi | imānanantaroktān iyato rakṡāvaraṇaguptisaṃkhyāvacchinnān drṡṭa- dhārmikān pratyutpannajanmasaṃgrhītān guṇānanuśaṃsān pratilabhate prayogāvasthāyām | parigrhṇāti prṡṭhāvasthāyām | evaṃ saṃbandhamāvedya ākārārthaṃ praśnayannāha-kiṃ puna: ityādinā | kiṃ puna: prajñāpāramitāyāmudgrhītāyāṃ dānādyā: pañca pāramitā: saṃgrhītā bhavantīti vaktavye ṡaṭpāra- mitāvacanaṃ mukhyayā prajñāpāramitayā gauṇasvabhāvāyā api prajñāpāramitāyā: saṃgrahādityabhi- prāyeṇoktam | sarvadharmāviparītāvabodhe hi mukhyā prajñāpāramitā jāyate | atastayaiva sarva- vyavadānadharmāṇāṃ saṃgrahādityabhiprāyavān {1. ##W om.## bhagavān.}bhagavānāha-evametat ityādi | etaduktam-prajñā- pāramitayā sarvākārapratipakṡāṇāṃ saṃgraha: ityevaṃ sarvadharmālambane nirodhe'nvayajñānakṡāntirutpadyate iti | nirodhe caturthakṡaṇākāraṃ nirdiśannāha-punaraparam ityādi | śrṇu ityādi vyākhyātam | athavā, yasmādādita eva bhaktihetutayā tāvatkalyāṇaṃ tasmāt sādhu śrṇu | yataśca madhye puṡṭihetutvāt kalyāṇaṃ tata: suṡṭhu śrṇu | yena ca paryavasāne muktihetutayā kalyāṇaṃ tena yoniśo manasikuru | athavā, mrdumadhyādhimātrāṇāṃ doṡāṇāṃ pratipakṡatvāt yathākramaṃ sādhvādivacanam | yadi vā vyañjanārthobhayāvadhāraṇāt yathāsaṃkhyaṃ sādhvādivacanam | dharmam ityādi | sūtrādidharmaṃ @356 viruddhaṃ grahītavyaṃ vigrahītavyaṃ manasā | tato vacasā viruddhaṃ vaditavyaṃ vivaditavyam | evaṃ prakāradvayena virodhayitavyaṃ vighaṭayitavyam | yadi vā vyañjanārthobhayavighaṭaghaṭanāt vigrahītavyamityādipadatrayaṃ maṃsyante ityasyānantaraṃ jinajananībhāvanābhirataṃ bodhisattvamārabhye- tyadhyāhāryam | yatastasyaivānuśaṃsākathanamadhikrtam | anan{1. ##W## uttaraṃ.}taraṃ ca vakṡyati-"tasya tānyutpanno- tpannānyadhikaraṇānyantardhāsyanti" ityādi | antardhāsyanti adrśyā bhaviṡyanti | yato na sthāsyanti, yuktyā sthitiṃ na pratilapsyante | ata eva teṡāmabhiprāyā manorathā na paripūriṃ niṡpattiṃ gamiṡyanti | nanu utpanno vitarka: pratisamādhānamantareṇa kathamantardhāsyatīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hyetat ityādi | anenaitaduktam-dharmataiṡā yaduta prajñāpāramitābhāvaka- pudgalādhiṡṭhānāt svata eva teṡāṃ pratisamādhānamutpadyate iti | udgrahīṡyati ityādi vyākhyātam | athavā saṃgrahaśravaṇāt udgrahīṡyati | manasikaraṇāt dhārayiṡyati | pustakapaṭhanāt vācayiṡyati | granthārthagrahaṇāt paryavāpsyati | pratyakṡānumānāgamāviruddhārthakathanādyathākramaṃ pravartayiṡyati deśayiṡyati upadekṡyati | kalpitāditrividhapadārthānutpādadeśakatvena vā | pāṭhamātropadeśāt uddekṡyati | pūrvarātrādikaraṇāt svādhyāsyati | bodhipariṇāmanādyāśayabhedāt etānyudgrahaṇādīni samyagvidheyāni | adhikaraṇāni iti vivādasthānāni | upasaṃharannāha- imamapi ityādi | na kevalaṃ vakṡyamāṇaṃ guṇam ityapiśabda: | evaṃ prajñāpāramitāyā: sarvopa- dravapraśamanatejobalatvaṃ pratipādya drṡṭāntenāpi samarthayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | kvacitpāṭha: parikalpamupādāyeti saṃbhavatkāraṇaviśeṡāt kāryaviśeṡamadhikrtya | anena durlabhatva- mākhyātam | sthāvarādiviṡāpanayanāt sarvaviṡapraśamanīti svarūpaṃ kathitam | āśīviṡeṇa jantunā iti daṃṡṭrāviṡeṇa prāṇakena | bubhukṡitena ityādi | bubhukṡita: kṡudhāparipīḍito'pi kaściddevatārādhanapravrttavannāhāraprayojana: iti tadvyavacchedārthamāha-āhārārthī iti vacanam tathāvidho'pi dhairyamālambya āhāraṃ na paryeṡata iti tadvyudāsenoktam-āhāragaveṡī iti || prāṇakajāto jantu: iti sattvasaṃkhyāto maṇḍūkādirityartha: | gandhena iti tadgatāmiṡādi- gandhena | anubadhnīyāt iti buddhyā bhakṡyatvena svīkuryāt | anugacchet iti paścātprṡṭhato yāyāt | pratyudāvarteta iti nivrttiṃ kuryāt | nanu yatra prāṇakagandhena na nivarteta tatra kathamoṡadhyā gandhena pratyudāvarteteti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | ayaṃ vākyārtha:-sāṃvrte'pi kāryakāraṇabhāve tasyā evauṡadhyā: sa tādrśo bhaiṡajyaguṇo yastasyāśī- viṡasya tadviṡamabhibhavati nānyasyeti | evaṃ balavatī hi sā oṡadhī | bhede'pi niyatā: kecitsvabhāvenendriyādivat | iti || etaduktam-prajñāpāramitayaiva bāhyābhyantaropadravapraśamanamityevaṃ sarvadharmālambane nirodhe'- nvayajñānamutpadyate iti | mārge prathamakṡaṇākāraṃ vaktumāha-evameva ityādi | yāni tāni iti nipātasamudāyo yāni kānicidityarthe vartate | tejasā ityādi | prajñāpāramitāyā: @357 sāmarthyameva tejobalasthāmabalādhānāni yathākramaṃ prayogadarśanabhāvanāviśeṡamārganirdiṡṭāni | tata eva iti yatraivotpatsyante tatraivetyartha: | uparaṃsyanti upaśamiṡyanti | na vivardhiṡyante iti yathākramaṃ śrutacintābhāvanākāle veditavyam | prayogādyavasthāsu vā grāhyam | tadeva kathayannāha- yata: ityādi | yato yata: iti yatra yatraivādhikaraṇasthāne ityartha: | nirotsyante, antardhāsyanti, na sthāsyanti iti padatrayamuparaṃsyantītyā{1. ##W## ityādinādvayārtham.}dipadatrayārtham | nanu utpanno vitarka: parapratisamādhāna- mantareṇa kathaṃ bhavatīti tatkasya heto: ityāśaṅkya pūrvavatparihārārthamāha-prajñāpāramitā hi ityādi | rāgādīnāmiti ādiśabdāt dveṡādīnām | yāvadityena smrtyupasthānābhiniveśāde: parigraha: | nirvāṇagrāhasya iti sopadhinirupadhinirvāṇābhiniveśasya | samudācarannirvāṇābhini- veśāderunmūlanāt upaśamayitrī | athavā rāgādivāsanāsamuddhātānna vivardhikā | etaduktam- prajñāpāramitābhāvanayaiva rāgādinirvāṇābhiniveśasya śāntirityevaṃ sarvadharmālambane mārge dharmajñānakṡāntirutpadyate iti | mārge dvitīyakṡaṇārthamāha-catvāraśca ityādi | rakṡāvaraṇaguptayo vyākhyātā: | yadi vā-ādhidaivikamādhibhautikamādhyātmikaṃ ca antarāyamadhikrtya yathā{2. ##W## yathānyāyaṃ.}kramaṃ rakṡāvaraṇaguptayo jñeyā: | āpadvā tridhā-svapratyayajā aparasattvasaṃkhyātapratyayajā parasattva- saṃkhyātapratyayajā ca | tasyā: pratīkāreṇa rakṡāvaraṇaguptayo yathākramamavaseyā: | etaduktam- prajñāpāramitodgrahaṇādipravrttasya tathāgatādibhya: sarvathā sarvarakṡāvaraṇaguptayo bhavantītyevaṃ prajñāpāramitayā sarvadharmālambane mārge dharmajñānamutpadyate iti | mārge trtīyakṡaṇārthamāha-punaraparaṃ kauśika ityādi | ādeyavacanaśca iti krpayā svayaṃ prāṇātipātādiviratipūrvakaṃ sarvākāra- jñatāyāṃ sthitvā anyeṡāṃ tatra pratiṡṭhāpanāt | svayaṃpratiṡṭhitānāṃ ca varṇavādatatsamanujñatvāt ādeyavākya: ityayamartho'vaseya:, anyathopādeyavacanatvāsaṃbhavāt | pañcaviṃśatisāhasrikāyā- mapyuktam-"ātmanā ca prāṇātipātātprativirato bhaviṡyatītyārabhya, yāvat-pareṡāṃ varṇavādī tatsamanujño bhaviṡyati" | ityevaṃ sa ādeyavākyo bhaviṡyatītyādi | śrotrasukhakāritvāt mrduvacana: | yāvataivārtho bhavati tāvanmātrābhidhānāt mitavacana: | saṃkṡepoktikuśalatvāt aprakīrṇavacana: | na ca krodhābhibhūto na ca mānābhibhūta iti | pratyupasthite'pakāranimitte pratighāṃśikaścetasa āghāta: krodha: | satkāyadrṡṭisaṃniśrayeṇa cittasyonnatirmāna: | nanu pratipakṡaṃ vinā doṡāpagamābhāve kathaṃ tasyaivaṃ guṇodaya iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- tathā hi ityādi | prajñāpāramitaiva sarvadoṡāṇāṃ pratipakṡa: | sa ca tena bhāvita: iti mati: | prāṇātipātaviratyādau pratiṡṭhāpanāt paridamayati | mitavacanādinā sarvasattvaviṡaye prahnīkaraṇāt pariṇamayati | upanāham iti vairānuśayasyānutsarga: pratighāṃśika evopanāha: | vyāpādam iti | sattveṡu du:kheṡu du:khasthānīyeṡu ca dharmeṡvāghāto vyāpāda: | anuśayam iti dveṡāṃśiko vairaprabandho'nuśaya: | etaduktam-prajñāpāramitāparigrahabalādeva buddhatvābhilāṡiṇā svayaṃ prāṇātipātaviratyādipūrvakaṃ sarvākārajñatāyāṃ sthitvā tatraiva pareṡāṃ @358 sthāpanaṃ kāryamityevaṃ sarvadharmāṃlambane mārge'nvayajñānakṡāntirutpadyate iti | mārge caturthakṡaṇākāraṃ vaktumāha-evaṃ carata: ityādi | evaṃ carato mārge'nvayajñānakṡāntyā viharata: | saṃstute vastuni cetaso'saṃpramoṡa: smrti: | adveṡa: sarvasattveṡvekaputrapremākāratā maitrī | ābhyāṃ dānādisarvakuśalamūlasyānupalambhayogena sarvasattvasādhāraṇatayā anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmanāt dvayamuktam | maitryā vyāpāramevāha-tasyaivaṃ bhavati ityādinā | paribhetsyante iti vyāpādasamudācāreṇa cakṡurādīnāṃ vikriyāpādanāt | dhakṡyate svarūpapracyutyā dagdho bhaviṡyati | vaśam iti tadāyattatām | etaduktam-dānādīnāmakṡayaṃ kartumicchatā samyaksaṃbodhau pariṇāmanaṃ smrtyādibalena kāryamityevaṃ sarvadharmālambane mārge'nvayajñānamutpadyate iti | yathoktairevākārairanyāpadeśanirdiṡṭai: ṡoḍaśa kṡaṇā: samutpadyante iti nātra vipratipatti: | tathā coktam- ādhārādheyatābhāvāttathatābuddhayormitha: | paryāyeṇānanujñānaṃ mahattā sāpramāṇatā ||12|| parimāṇāntatābhāvo rūpāderavadhāraṇam | tasyāṃ sthitasya buddhatve'nugrahātyāgatādaya: ||13|| maitryādi śūnyatā prāptirbuddhatvasya parigraha: | sarvasya vyavadānasya sarvādhivyādhiśātanam ||14|| nirvāṇagrāhaśāntatvaṃ buddhebhyo rakṡaṇādikam | aprāṇivadhamārabhya sarvākārajñatānaye ||15|| svayaṃ sthitasya sattvānāṃ sthāpanaṃ pariṇāmanam | dānādīnāṃ ca saṃbodhāviti mārgajñatākṡaṇā: ||16|| iti || asyāpi darśanamārgasya sarvākārajñatāyāmuktaṃ nirvedhabhāgīyaṃ grāhyam | yadyevaṃ tatrāpi pramuditādibhūmyabhidhānena bodhisattvānāṃ darśanādimārgasya pratipāditatvāt kimarthaṃ punarupā- dānamiti cet, ucyate | ni:śeṡahetuphalādhigamāpekṡayā tathāgatānāṃ sarvākārajñatetyabhi- dhānāt jinaputrāṇāṃ tadukto mārgo na bhavatītyāśaṅkāvāraṇārtham | tata eva hetumātramapakrṡya prthagjinātmajānāṃ darśanādimārgātmikā mārgajñatā vyavasthāpyate | evaṃ tu vidvadbhirnirūpayi- tavyam-kiṃ kārikānusāreṇa ākārā granthārthānugamena yojitā na veti | tatrāryavimuktisenā- divyākhyāmālokya svaśaktyā pratipāditā eva | kecidarthāntarābhisaṃdhinā yathoktena grantha- prabandhena ākārārthamanuktvā darśanamārgaṡoḍaśakṡaṇopalakṡaṇameva kevalamatra krtamiti varṇayanti | evamuktānuktanirvedhabhāgīyādyarthapratipādanapareṡu grantheṡu draṡṭavyamiti | tairbhāvanānukramādyanirdeśā- tkācidabhisamayānupūrvī na pratipāditā | abhisamayālaṃkārakārikārthaśca kathaṃ vyākhyeya: ityapare | bhāvābhiniveśamūlo hi rāgādikleśagaṇa:, tadviruddhaśca nairātmyābhyāsa:, ityata: taṃ @359 vinā kathaṃ du:khadharmajñānakṡāntyādiriti cet, naivam | yasmādyathoditavidhinā nairātmyasaṃsūcana- parā: sarva evāmī ṡoḍaśākārā: saṃnihitavineyajanahitādhānacikīrṡayā evaṃ yathābhihitanānā- prakārarūpeṇa nirdiṡṭā: santo'pi samabhyasyamānā: pratītyasamutpādadharmatayā darśanamārgotpādakā bhavantītyavaseyam | evamanyatrāpīti || darśanamārgānantaraṃ bhāvanāmārgābhidhāne sati svalpavaktavyatvena phalanimnatvena ca vineyapravrtte:, bhāvanāmārgasya kāritraṃ tāvatkathayannāha-āścaryaṃ bhagavan ityādi | prajñāpāra- miteti vakṡyamāṇo bhāvanāmārga: | paridamanāya pratyupasthitā iti sarvaprakārakleśasvavidheyī- karaṇātsarvato damanārthena paridamananimittamabhimukhībhūteti prathamaṃ damanakāritram | ananumāya iti | damanānantaraṃ viśiṡṭe kiyanmātreṇādhigame'haṃmānapratiṡedhena ātmotkarṡaniṡedhātsarvato namanārthena pariṇamanāyeti dvitīyaṃ namanakāritram | tato'nantaraṃ sarvaprakārakleśābhibhava iti trtīyakleśanirjayakāritrārthamāha-punaraparaṃ kauśika ityādi | evamudgrhṇan iti vakṡyamāṇa- bhāvanāmārgakrameṇa | saṃgrāme ityādi | bhāvanāprahātavyai: kleśai: saha vigrahe vartamāne sati | adhi- mātrādhimātrādiprathamatrikavipakṡasya mrdumrdvādiprathamaprakārapratipakṡādhigamena saṃgrāmaśirasyutka- lita: samārūḍho bhavati | avatarata: ityādi padatrayaṃ yathāsaṃkhyaṃ madhyādhimātrādidvitīyatrika- vipakṡasya madhyamrdvādidvitīyaprakārapratipakṡādhigamayogato vācyam | saṃgrāmamadhyagatasya iti mrdvadhimātravipakṡasya adhimātramrdupratipakṡalābhena | tiṡṭhata: iti mrdumadhyavipakṡasya adhimātramadhya- pratipakṡābhisamayāt saṃgrāme sthitasya | niṡaṇṇasya iti mrdumrduvipakṡasya adhimātrādhimātra- pratipakṡasaṃbandhāgamāt saṃgrāme samupaviṡṭasya | sarveṇa caitena navaprakāravipakṡapratipakṡahānopā- dānena bhāvanāmārgasyāpuna:kartavyatāmāha | asthānam ityasaṃbhava: | tadeva kathayati-anavakāśa: iti | paryāyavacanaṃ kimarthamiti cet, ucyate | tadā ca āyatyāṃ ca kasyacitkathaṃcidarthāvabodhā- rtham | tenaiva cārthābhidhāne pūrvaśrutānāmevāvagītatā syāditi taddopaparihāreṇa pūrvakālavikṡiptānāṃ paścādāgatānāṃ ca tadarthaśravaṇārtham | durmedhasāṃ puna: punastadarthalakṡaṇārtham | ekaśabdānekārthatayā arthāntarakalpanāvyudāsārtham | anyatra nirghaṇṭavat tābhi: saṃjñābhistadarthasaṃpratipattyartham | dhārmakathikānāmarthopanibandhanaprāpaṇayo: kauśalopasaṃhārārtham | ātmano dharmapratisaṃvidudbhāvanā- rtham | pareṡāṃ ca tadbījādhānārtham, iti paryāyadeśanānāmaṡṭau prayojanāni | evaṃ sarvatra vācyam | yattasya iti | yaditi nipāto ya ityarthe vartate | yo jīvitāntarāya: so'navakāśa iti vākyārtha: | jīvitāntarāya: iti vijñānaprabandhocchitti: | ādhyātmikopadravavigamānantaraṃ bāhyopadravopaśama iti paropakramāviṡahyatvaṃ caturthaṃ kāritramāha-paropakrameṇa ityādinā | paro manuṡyādi:, tasyopakrama: khaḍgādiprahāradānam | etaduddeśapadaṃ nirdeśena vibhajannāha-sacet puna: ityādi | uddeśavacanānāṃ nirdeśāt prthagabhidheyārtho nāstīti kimarthamuddeśavacanamiti cet, ucyate | samāsena vistarārthāvadhāraṇārthaṃ sūtreṇa vrttyarthāvadhāraṇavat | udghaṭitajñānāṃ vineyānāmanuprahārtham | anyeṡāmāyatyāmudghaṭitajñatāhetūpacayārtham | ātmana: samāsavyāsa- @360 nirdeśavaśitāsaṃdarśanārtham | anyeṡāṃ tathābhyāsena tadvījāvaropaṇārthaṃ cetyācāryavasubandhu: | saṃkṡiptamātre samāhitaṃ cittaṃ yoginām | tadvistarārthe sarvatra kathaṃ samāhitaṃ syādityetadarthaṃ nirdeśadeśanā | tathā vistaramātre samāhitaṃ cittaṃ yoginām, tatsaṃkṡiptārthe sarvatra kathaṃ samāhitaṃ syādityetadarthamuddeśadeśanetyāgama: | evaṃ sarvatra pratipattavyam | śastraṃ cakrādikam | pāṡāṇādika- manyat | nanu taddeśakṡepaṇasāmarthyavatā puruṡeṇa kṡiptaṃ śastrādikamantarā virodhopanipātābhāve kathaṃ na śarīre nipatediti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-mahāvidyeyam ityādi | ayamabhi- prāya:-māturabhyasyamānāyā: evaṃ mahāvidyādisvabhāvāyā: sāmarthyena antarā gurutvadharmavirodho- panipātānna taddehamanuprāpnoti śarādikamiti | mahattvādiguṇayogānmahāvidyetyādipadatrayaṃ prayogādyavasthāsu | adhimuktyādimanaskārairadhikābhāvāt anuttarā nirhāratayā samābhāvāt asamā | atyantaviśuddhyā saṃtānāntareṇāsamena samatvāt asamasamā | mahāvidyāditvamevāsyā: kathamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-atra hi kauśika ityādi | etaduktam-yasmātprajñāpāra- mitāyāṃ maitryādipūrvakaṃ śikṡamāṇo na kasyacidvyāpādādyarthaṃ śikṡate, ato hiṃsādikasyālpā- yuṡkatvādihetorapanayanānmahāvidyādisvabhāvā iti | nātmavyābādhāya cetayate iti māraṇādi- nimittamātmano na yatate || sarvopadravavigamānantaraṃ samyaksaṃbodhikāritraṃ pañcamamāha-atra hi ityādinā | samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate iti tattvādhigamaṃ sākṡātkariṡyati | sarvajñajñānaṃ ca prati- lapsyate iti tattvādhigamāduttarakālaṃ sarvadharmaviṡayajñānamadhigamiṡyati | tadeva kathayannāha-tena so'nuttarām ityādi | cittānītyupalakṡaṇātsarvadharmaparigraha: | vyavalokayiṡyati iti jñāsyati | nanu sarvameva yogijñānamanālambanamiṡyate | tatkathaṃ sarvadharmān vijñāsyatīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-atra hi kauśika ityādi | prāptamānantaryamārgeṇa savāsanāvaraṇa- dvayaprahāṇāt | jñātaṃ vimuktimārgeṇa sarvākārajñatādhigamayogāt | sākṡātkrtaṃ śuddhalaukika- jñānena niścayāt | etaduktam-yathā hi satyasvapnadarśino jñānaṃ paramārthato'viṡayamapi prati- niyataviṡayākāraṃ liṅgāgamānapekṡaṃ ca āśrayaviśeṡavaśādutpadyamānamupadarśitārthaprāpa- katvena avisaṃvādi bhavati, tathā yogijñānaṃ prajñāpāramitāyogābhyāsabalena | yathaiva tadabhūt bhavati bhaviṡyati vā atītaṃ vartamānamanāgataṃ vastu pareṇa parikalpitam, tathaivopadarśitavividhākāra- prakāraprabhedaprapañcaṃ bahiriva parisphuradrūpaṃ sphuṭapratibhāsaṃ liṅgāgamānapekṡamavisaṃvāditayotpannaṃ pratyakṡaṃ pramāṇamiṡyate | ataścaivaṃ bhagavata: sarvatra sākṡāddarśitvābhyupagamāt "yanna prāptaṃ na vijñātaṃ sākṡātkrtam, tat" abhāvena sarvajñajñānamucyate | yato bhrāntinivrttāvapyākāranivrtte: pratibandhābhāvenāsaṃbhava: iti madhyamakanayānusāreṇa āryanāgārjunapādaprabhrtaya: || śraddhātiśayayogena puṇyamahattvāt yatra sthāne tathāgatādīnāmadhigamo jāta: tatpūjya- miti bodhikāritrānataraṃ prajñāpāramitādhāradeśapūjyatākāritraṃ ṡaṡṭhaṃ vaktumāha-punaraparaṃ kauśika yatreyam ityādi | antaśa iti agatyā | pūrvakarmavipākamiti pratipakṡābhyāsaṃ vinā niyata- vedanīyaṃ karmavipā{1. ##W om.## ^vipākam.}pākam | idamevārthatattvaṃ drṡṭāntena draḍhayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | bodhermaṇḍa: @361 sāro'treti bhūpradeśa: | paryaṅkākrānto bodhimaṇḍa: taṃ gatā: tatparyantamāśritā: | bodhimaṇḍa- parisāmanto vidiksthitavajrakīlacatuṡṭayāntargato bhūmibhāga: | bodhimaṇḍo vyākhyāta: | tadabhya- ntaraṃ tanmadhyasthānam | bhūmipraviṡṭasya mūlasya parisāmantagrahaṇenopādānāttadvinirgato vrkṡabhāgo vrkṡamūlam | na te śakyā: iti | na te yogyā viṡayā ityartha: | viheṭhayituṃ vibhettum | vyāpādayituṃ vidveṡayitum | āveśayituṃ bhūtagrahādi praveśayitum | na nu viheṭhā- dyutpattipratighāte sthānasya vyāpārābhāvāt kathaṃ tatra viheṭhādi kartuṃ na śakyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tatra hi tyādi | ayaṃ vākyārtha:-ye sarvasattvānāmarthāya mrdumadhyādhi- mātravyāpādapratipakṡeṇa maitrīprabhedamabhayamavairamanuttrāsaṃ svayaṃ satkrtya nirantaraṃ dīrghakālaṃ bhāvayanti, parāṃścādhikrtya prakāśayanti, teṡāṃ traikālikabuddhānāṃ tatrotpādena tatsthānaṃ viśiṡṭameva jātam | ato'cintyatvāt hetupratyayasāmagryā bhūbhāgamāhātmyātkāraṇaviguṇo- tpatyā viheṭhādikāryaṃ na śakyate tatra kartuṃ pratītyasamutpādadharmatābalāditi | evaṃ drṡṭānta- māvedya dārṡṭāntikamarthamāvedayannāha-evameva ityādi | pūrvavadabhiprāyeṇa tatkasya heto: ityāśaṅkya tathaiva sthānamāhātmyapratipādanadvāreṇa pariharannāha-anayaiva hi ityādi | caityabhūto vandanādinā puṇyopacayahetutvāt | piteva pitrbhūta ityupamāvācakabhūtaśabdasyopādānādanya- caityasamānatvena caityabhūta: sa prthivīpradeśa ityeke | yatra hi nāma pudgalanairātmyadyotikayā "ye dharmā hetuprabhavā" ityādigāthayā adhiṡṭhito bhūbhāga: stūpo mata:, tatra samastavastunai:svā- bhāvyaprakāśikāyā māturudgrahaṇādinopeta: stūpo nitarāmeva, ityata: sākṡyeva sākṡibhūta iti tatsvabhāvatve caityameva caityabhūta iti candragomī | vandanīyo namaskaraṇāt | mānanīyo guṇānusmaraṇena bahumānāt | mrdumadhyādhimātrapūjābhiryathākramaṃ pūjanīyo'rcanīyo'pacāya- nīya: | śrīpaṭṭabandhādinā viśeṡapadasthāpanāt satkaraṇīya: | sarvathā anullaṅghanīyatvena gurukaraṇīya: | trāṇaṃ sarvopadravanivāraṇatayā | śaraṇaṃ tadāśrayaprayogāvandhyadurdharṡapadasthāna- tayā | layanam anavadyarativastutayā | parāyaṇaṃ paramāryatvagamanapadasthānatayā | yathoktanītyā ṡaḍvidhameva kāritramavagantavyam | tathā coktam- sarvato damanaṃ nāma sarvata: kleśanirjaya: | upamakrāvipahyatvaṃ bodhirādhārapūjyatā ||17|| iti || kāritrānantaraṃ bhāvanāmārgo vaktavya: | sa ca sāsravānāsravabhedena dvividha: | tatra sāsravo'dhimuktipariṇāmanānumodanāmanaskāralakṡaṇa- strividha: | anāsrava: punarabhinirhāra: atyanta- viśuddhisvabhāvo dvividha: | ato yathāvimokṡaṃ drṡṭakuśaladharmādhiṡṭhānā bhāvanāmārgādhikārā- dādau asākṡātkriyārūpā adhimuktirvaktavyā | sāpi svārthā svaparārthā parārthā ceti mūlabhedena trividhā satī mrdumadhyādhimātrabhedena pratyekaṃ bhedāt trikātrabhirnavadhā bhavati | tadyathā-mrdvī madhyādhimātrā ca svārthādhimukti:, evaṃ svaparārthādhimukti: parārthādhimuktiśca | parārthādhimuktiśca | evameṡāpi navaprakārā mrdumrdvādiprakārabhedena pratyekaṃ vibhidyamānā navabhistribhiradhimukti: saptaviṃśatiprakārā @362 bhavati | tadyathā-mrdumrdu:, mrdumadhya:, mrdvadhimātra:; madhyamrdu:, madhyamadhya:, madhyādhimātra:; adhimātramrdu:, adhimātramadhya:, adhimātrādhimātra: iti svārthādhimukternava prakārā: | tathā svaparārthādhimukte: parārthādhimukteśca veditavyā: | tatra svārthādhimukte; prathamaṃ mrdumrduprakāramadhi- krtyāha-evamukte śakra ityādi | divyābhi: iti manonukūlābhi: | muktakusumaṃ puṡpam | dhūpa: sahajasāṃyojikādi: | gandho malayādija: | sarvartupuṡpai racitā mālā mālyam | śarīrodvartanaprakāro vilepanam | suvarṇādivālukā cūrṇam | vastraṃ cīvaram | sitātapatrādi chatram | garuḍādyaṅkito dhvaja: | vajrādyaṅkitā ghaṇṭā | cihnarahitā patākā | bahuvidhābhi: iti anekaprakārakhādyabhojyādibhi: | śarīrāṇi rūpakāyā ityeke | dhātava ityapare | pratiṡṭhāpayet vinyaset | parigrhṇīyāt iti mamatvena svīkuryāt | dhārayet iti cirasthitīkuryāt | tāṃśca iti stūpān | na kevalaṃ caśabdāccharīrāṇi, tadvacanenaiva mātu: pūjāyāmadhikaṃ puṇyamiti pratipādayituṃ śakraṃ pratipraśnayannāha-tena hi ityādi | sarvajñatātma- bhāvo'bhinirvartita: iti sarvajñajñānādhigamayogyaśarīrasvabhāvo niṡpādita: | katamasyāṃ pratipadi iti | katamasmin mārge ityartha: | prajñāpāramitāṃ vinā viparyāsāvinivrttyā muktyanupapattirityabhiprāyavānāha-ihaiva bhagavan ityādi | vajropameṡu agrajaprāptyā yogyatā- svabhāvayā pratilabdhā, tato'nantaramabhisaṃbuddhā | athavā anuttarā samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddhā, tata: sarvajñatā pratilabdheti yojyam | tatrānuttarā bodhi: svārthasaṃpat, sarvajñatā parārthasaṃpat | tadvacanenaivedānīṃ pariharannāha-tasmāttarhi ityādi | ātmabhāva eva śarīram, tasya vā śarīraṃ śilāputrakasyeva śarīramiti nyāyāt | tadeva pratilabhyate iti pratilambha:, tena tathāgata iti na saṃkhyāṃ gacchati | sarveṡāṃ tathāgatatvaprāpteriti mati: | kathaṃ tarhi tathāgata: ityāha-sarvajñatāyām ityādi | aparamapi guṇamāha-yeyaṃ kauśika ityādi | sarvajñānā- śrayabhūta iti anyeṡāṃ sarvajñajñānaniṡpattiṃ prati hetubhūta: | tadeva kathayannāha-enam ityādi | enam ātmabhāvaśarīrapratilambham | prabhāveṇa iti prakāśanā | buddho rūpakāyā- disvabhāva: | sūtrādyātmako dharma: | āryāvaivartikādibodhisattvasamūha: saṃgha: | parinirvrtasyā- pīti apiśabdāttiṡṭhata: | vistareṇa nirdiśyaivamupasaṃharannāha-tasmāttarhi kauśika iti | nanu sarvaprativiśiṡṭatve tathāgatasya kathaṃ kāraṇatve'pi mātu: pūjāyāmadhikaṃ puṇyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvajñajñānasya hi ityādi | ayaṃ vākyārtha:- prajñāpāramitā jñānamadvayaṃ sā tathāgata: | -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-1 iti nyāyāt mukhyato dharmakāyastathāgata eva prajñāpāramitā | atastaddyotikāyā mātu: pūjayā sarvajñajñānasya dharmakāyasya pūjanādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | rūpakāyapratibimba- tathāgatapūjāyāṃ tu prativiśiṡṭadharmakāyāsaṃgrahānnādhikaṃ puṇyamiti | likhitvā pūjayato bahutaraṃ puṇyaṃ nirdiśya likhyamānāyāmapi tathaiva pratipādayannāha-ya: kulaputro vā ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkya tathaiva pariharannāha-sarvajñajñānasya hi ityādi | dvitīyaṃ @363 mrdumadhyaprakāraṃ pratipādayituṃ praśnayannāha-ya ime bhagavan ityādi | na jñāsyanti iti puṇyasaṃbhārānavagamāt | mahārthikā iti mahānartha: puṇyasaṃbhāra: tanniṡpādanāttadarthikā | na vetsyanti jñānasaṃbhārānavabodhāt | jñānasaṃbhāro mahānuśaṃsastaddhetutvena mahānuśaṃsā | mahāphalā mahāvipākā iti puṇyajñānasaṃbhārayoryathākramaṃ vipākaniṡyandaphale | rūpakāyadharmakāyau tanni- ṡpādanādevamuktam | na ca vedayiṡyanti iti puṇyajñānaphalāpratipatte: | na ca puna: śraddhāsyanti iti karmaphalādau saṃpratipattivigamāt | tadvacanenaiva praśnaṃ parihrtya mrdumadhya- prakārapratipādanārthaṃ pratipraśnayannāha-tatkiṃ manyase kauśika kiyanta: ityādi | avetya prasādena iti avagamya guṇasaṃbhāvanāpūrvaka: prasāda: avetya prasādo vicikitsāprahāṇā- dityeke | drṡṭatattvasya śraddhā triṡu ratneṡu āryakāntaṃ ca śīlaṃ caturthamavetya prasāda ityanye | uttarottarapuṇyamahattvādikāryaṃ viśiṡṭavīryātiśayādiyogāditi matvā sādhūktatvenānumatimāha- evametatkauśika ityādinā | anena ayamartha: kathita:-yathā vīryātiśayādivaikalyādavetya- prasādalābhino'dhigamamahattvāvabodhe'pyalpakā:, tathā prajñāpāramitāpūjādikāriṇo'lpakā iti tadvacanena pratipāditamiti grāhyam, anyathā śakrapraśnavacanena na kiṃciduktaṃ bhavediti | alpataratamādipratipādanenāntarārthaṃ vistārayannāha-tebhya: kauśika alpebhya: ityādi | cittotpādaṃ brṃhayati iti- sahodayāccittavarasya dhīmata: susaṃvrtaṃ cittamanantaduṡkrtāt | kleśācca du:khācca bibheti nāsau saṃpattikāle'pi vipattikāle || ityādiguṇamanusmrtya pratipattyopastambhayanti | upabrṃhayitvā iti ktvāntaprayoga: | ārabdha- vīryā: iti uttaptavīryā: | yogam iti dhyānabalāccittaikāgratām | caranti iti tattvāva- bodhenānutiṡṭhanti | avinivartanīyāyām iti acalāyām | adhyāśayasaṃpannānām iti | āyato vipulo hrṡṭa upakāraparo mahān | kalyāṇa ścaivamādhikyācchayo hyadhyāśaya: satām || iti viśiṡṭenādhyāśayena yuktānām | te ca iti śrotāra: | punarapyatyantālpatvaṃ pratipāda- yannāha-santi khalu puna: ityādi | nanu samānābhiprāyeṇa sarveṡāṃ pravrttau kathameko dvau vā avatiṡṭheyātāmiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-durabhisaṃbhavā hi ityādi | durabhisaṃbhavā duradhigamyā | caturvidhanirvedhabhāgīyeṡu darśanabhāvanāviśeṡamārgeṡu ca vīryātiśayavaikalyāt hīnavīryairityādipadasaptakārtho yathākramaṃ vācya: | etaduktam-vīryātiśayāsaṃbhavāt prathamata- stulyābhiprāyeṇa pravrttāvapi na sarve'nuttarasamyaksaṃbodhibhājanā: iti || trtīyaṃ mrdvadhimātraprakāraṃ kathayannāha-tasmāttarhi ityādi | kṡipramityāśu | sukhamitya- nāyāsam | abhīkṡṇam iti puna: puna: | nanu tathāgatatvārthinā bodhisattvacaryāyāṃ śikṡi- tavyam | tatkathaṃ prajñāpāramitāyāṃ śikṡā asyābhidhīyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- @364 tathā hi sa evam ityādi | ayaṃ hi vākyārtha:-yasmātpūrvaṃ bhagavān bodhisattvacaryāṃ caran prajñāpāramitāyāṃ śikṡito'nupalambhayogena caryāniṡpādanārtham, tathā mayā sarvabuddhaguṇāvāpti- hetutvena prajñāpāramitā pratisartavyā | anyathopalambhādbodhisattvacaryāṇāmaniṡpatterna bodhyadhigama iti sa bodhisattvo jñāsyatīti || caturthaṃ madhyamrduprakāramāvedayannāha-tasmāttarhi kauśika ityādi | koṭiśa: iti | koṭiṃ koṭiṃ koṭiśa: | saptaratnamayān iti musāragalvavaidūryarūpyasphaṭikahāṭakam | saha lohitamuktābhiraśmagarbhaiśca varṇyate || ratnaṃ saptavidhaṃ sarvaṃ prādhānyādathavāpare | tadbhedā maṇaya: sarve varṇasaṃsthānaleśata: || iti vacanādetāni sapta ratnāni | tanmayāstatsvabhāvā: | tathāgatadhātugarbhān iti tathāgata- dhātumadhyān | tannidānam iti taddhetukam | kvacittato nidānamiti pāṭha: | tatrāyamartha:- dhātugarbhastūpapūjāta: tasyā: sakāśānnidānaṃ buddhatvaprāpte: kāraṇam | bahu puṇyaṃ prasavet iti | bahu puṇyamiti yadi nāma abhidharmasamuccaye nāmabheda: krta: "kāmapratisaṃyukta: kuśalaṃ puṇyam | rūpārūpyapratisaṃyuktamāniñjayam" iti, tathāpyatra sāmānyena kuśalaṃ puṇyaṃ jñeyaṃ rūpadhātāvapyasyārthasya saṃbhavāt | bahu bhagavan, bahu sugata iti | punarbahviti nirdiṡṭamativaipulyasiddhaye | sugateti tu vijñeyaṃ saṃbhramādiviśeṡata: || abhiśraddhat iti abhisaṃpratyayaṃ kurvāṇa: | avakalpayan iti manasyadhyāropayan | adhimucya iti adhimuktimanaskāreṇālambya | prasannacitta: iti bhadratādarśanādabhimukha- citta: | bodhāya cittamutpādya iti anuttarasamyaksaṃbodhinimittaṃ bodhisattvasaṃvaragrahaṇādviśiṡṭaṃ cittaṃ krtvā | arthamasyā vivrṇuyāt iti arthamevoddhrtya kevalaṃ kathayet | manasā anvavekṡeta iti parasparāvyāhataṃ nirūpayet | yathādhikayā ityādi | yena madhyamrdvādinā prakāreṇa adhikayā adhimuktyā saṃprayuktā yā prajñā, sāpi yathādhikatayā atra prajñāpāra- mitāyāṃ parimīmāṃsāṃ parīkṡām āpadyeta kuryāt | saddharmacirasthitiheto: tannimittam | tadevāha-mā buddhanetrī ityādi | buddhānāṃ netrī nāyikā mātā prajñāpāramitaiva | asyā: pustakavaikalyena pāṭhasvādhyāyādyasaṃbhavāt samucchedo mā bhūt | tathā mātaraṃ vinā saddharmādhi- gamasyāntardhānaṃ mā bhūt | bodhisattvānāṃ ca jananīpustakasadbhāvena anugrahopasaṃhāra: śravaṇā- dilakṡaṇa: krto bhaviṡyati netryavaikalyena | yata iti śeṡa: | iti tasmāt | sthāpayediti pūrveṇa saṃbandha: | na kevalaṃ sthāpayet, api tu yathoktenaivāśayena satkārādikaṃ kuryādityāha tāṃ cainām ityādi | sarveṇa caitena śravaṇādinā daśadhā dharmacaritamuktam || pūjanā lekhanā dānaṃ śravaṇaṃ vācanodgraha: | prakāśanātha svādhyāyaścintanā bhāvanā ca tat || @365 ameyapuṇyaskandhaṃ hi caritaṃ taddaśātmakam | viśeṡādakṡayatvācca parānugrahato'samāt || iti veditavyam || pañcamaṃ madhyamadhyaprakāramadhikrtyāha-tiṡṭhantu khalu puna: kauśika koṭiśa: ityādi | jambudvīpam iti jambūdvīpo dvisāhasrastripārśva: śakaṭākrti: | sārdhaṃ triyojanaṃ tvekam || -abhidharmakośa-3.53 ṡaṡṭhaṃ madhyamadhyādhimātraṃ vaktumāha-tiṡṭhatu khalu puna: kauśika ayaṃ jambūdvīpa: ityādi | cāturmahādvīpake lokadhātau ityādi | lakṡaṡoḍaśakodvedhamasaṃkhyaṃ vāyumaṇḍalam | apāmekādaśodvedhaṃ sahasrāṇi ca viṃśati: | aṡṭalakṡocchrayaṃ paścāccheṡaṃ bhavati kāñcanam || -abhidharmakośa-3.45-46 tatra meruścatūratna: sapta haimāstu parvatā: | prathamato yugaṃdhara īṡādhāra: khadiraka: | sudarśano'śvakarṇaśca vinatako nimiṃdhara: || tato dvīpāśca catvāro dakṡiṇādidigāśritā: | jambūdvīpo dvisāhasrastripārśva: śakaṭākrti: | sārdhaṃ triyojanaṃ tvekaṃ prāgvideho'rdhacandravat || pārśvatrayaṃ tathāsyaikaṃ sārdhatriśatayojanam | godānīya: sahasrāṇi sapta sārdhāni maṇḍala: || yojanāṡṭasahasrāṇi caturasra: kuru: sama: | dvīpānāmantarāleṡu yathāsaṃkhyaṃ matā ime || dehā videhā: kurava: kauravāścāmarāvarā: | aṡṭau tadantaradvīpā: śāṭhā uttaramantriṇa: || caturdvīpakarandhrā{1. ##W## caturdvīpakacakrārthaṃ.}rthaścakravālastata: puna: | sīmābandhavadāyaso jāta: sa krṡṇaparvata: || sarve caite saha dvīpā jale'śītisahasrake | magnā ūrdhvaṃ jalānmerurbhūyo'śītisahasraka: || ardhārdhahānisaṃyuktā: samocchrāyaghanāśca te | sītā: saptāntarā teṡāmādyāśītisahasrikā || @366 abhyantara: samudro'sau triguṇa: sa tu pārśvata: | ardhārdhenāparā: sītā: śeṡaṃ bāhyo mahodadhi: | merorūrdhvaṃ vimānānīti caturdvīpaka: smrta: || caturdvīpaka eva lokadhātuścāturdvīpaka: || saptamamadhimātramrdumāha-tiṡṭhantu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpaka ityādinā | sāhasre cūlike lokadhātau iti- cāturdvīpakacandrārkamerukāmadivaukasām | brahmalokasahasraṃ ca sāhasraścūliko mata: || -abhidharmakośa-3.73-74 aṡṭamamadhimātramadhyaṃ vaktumāha-tiṡṭhantu khalu puna: kauśika sāhasre cūlike ityādi | dvisāhasre madhyame lokadhātau iti- tatsahasraṃ dvisāhasro lokadhātustu madhyama: | -abhidharmakośa-3.74 navamamadhimātrādhimātraṃ nirdiśannāha-tiṡṭhantu khalu puna: kauśika dvisāhasra ityādi | trisāhasramahāsāhasre iti- tatsahasraṃ trisāhasro lokadhāturanuttara: | mahācakraparikṡipta: samasaṃvartasaṃbhava: || -abhidharmakośa-3.74 {1. ##B## akṡiptatāhaṃ^.}akṡapitāhaṃmānavāsanatvena prathamata: svārthādhimukternava prakārān nirdiśya, idānīṃ svaparārthādhimukte: prathamaṃ mrdumrduprakārārthamāha-tiṡṭhantu khalu puna: kauśika trisāhasra ityādi | apūrvācaramam iti na pūrvaṃ na paścāt | yugapadityartha: | etayaivaṃrūpayā puṇyakriyayā iti anantaroktayā saptaratnamayatathāgatadhā- tugarbhastūpasatkārādisvabhāvayā puṇyacetanayā | dharmato buddhā draṡṭavyā dharmakāyā hi nāyakā: | iti vacanāddharmatāsvabhāvaprajñāpāramitāpūjāyāṃ sarvabuddhapūjanādbahutaraṃ puṇyamiti matvā keṡāṃ cidarthakaraṇāya svāvabodhamāha-evametadbhagavan, evametatsugata iti | etadeva kathayannāha- prajñāpāramitāṃ hi ityādi | prakārāntareṇa yathoktameva mrdumrdubhedamudīrayannāha-tiṡṭhantu khalu punarbhagavan ityādi | paryāyeṇa iti nirdeśena | sarvavādyai: iti vīṇāvaṃśādidaśavādyasahasrai: | sarvagītai: iti saṃskrtaprākrtādigītikābhi: | sarvanrtyai: iti śrṅgāravīrabībhatsādibhi: | sarvatūryatālāvacarai: iti | śaṅkhādidhvanaya: sarvatūryā: | karatālavādyaviśeṡāstālāvacarā: | sādhūktatvenānumatyarthamāha-evametatkauśika ityādi | bahutaram ityādipadatrayaṃ prayogādyava- sthāsu | dharmasaṃbhoganirmāṇakāyaniṡpādanācca acintyamityādipadatrayārtho yathākramaṃ vācya: | nanu tathāgatasya sarvaprativiśiṡṭatve kathaṃ mātu: pūjāyāmadhikaṃ puṇyamiti tatkasya heto: @367 ityāśaṅkyāha-prajñāpāramitānirjātā hi ityādi | nanvasyārthasya pūrvoktatvenāpūrvamatra vācyaṃ na kiṃcit | tatkimarthamasyopanyāsa iti cet, ucyate | yadyapyevam, tathāpi yena prakāreṇa śrotrjanāntarasya cittaṃ sāśaṅkamutpadyate, tasya pūrvoktenāpi krameṇa niṡedhanaṃ kriyate eva | yato nāstyayaṃ niyama:-anyatroktamuttaraṃ codyaṃ caikasya, aparasya tadeva codyamuttaraṃ ca na bhavatīti | tasmātpunaruktatvaṃ nāśaṅkanīyam | evamanyatrāpi vācyam | kalāṃ nopaiti iti avasthābhāgaṃ na pratipadyate | saṃkhyām iti yathānirdiṡṭasaṃkhyāvyatirekeṇa nyūnasaṃkhyām | kalāmapi iti puna: kalāṃ sūkṡmaprabhāgam | gaṇanām iti jātiṃ vivakṡāṃ vā | upamām iti sadrśāvasthām | aupamyam iti yasya guṇasya hi bhāvāddravye śabdaniveśastadabhidhāne tvatalāviti vacanāt upamāguṇamaupamyam | upanisām iti atikrśatām | upaniṡadam iti hetubhāvam | na kṡamate iti na pratipadyate | etena ca kalādirūpāpratipattivacanena prajñāpāra- mitātathāgatadhātugarbhastūpapūjāpuṇyayordū- rāntaratvamāveditam | avayavyaṇurūpādīnāmekakalā- ditvavyavasthāpanāditi grāhyam || dvitīyaṃ mrdumadhyaprakārārthamāha-udgrhṇīṡva mārṡa prajñāpāramitām iti | mahānubhāvatvena kṡamādisaṃpanna: śakra: iti tasyāmantraṇaṃ mārṡa iti | devaputrāṇāṃ sādhūktatvena tadeva bhagavānāha- udgrhāṇa tvam ityādinā | nanu sāṃdrṡṭikaprayojanamantareṇa kimarthaṃ prajñāpāramitā grhyate iti kasyacidvitarka iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yadā hi ityādi | evaṃrūpā: samudā- cārā: iti vakṡyamāṇā vitarkā: | yodhayiṡyāma: iti | etadeva kathayati-saṃgrāmayiṡyāma: iti | samanvāhareriti manasā | svādhyāyeriti vacasā | sāṃdrṡṭikānuśaṃsasaṃdarśanājjātaprasāda- tvena stutyarthamāha-mahāvidyeyam ityādi | sādhūktatvenānuvādārthamāha-evametat ityādi | nanu mahāvidyāditvaṃ bhagavatyā: kuta iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-imāṃ hi kauśika ityādi | idamatra samāsato'rthatattvam-sarvāvaraṇaviṡapraśamanena atītatathāgatārthakaraṇāt mahā- vidyā | anāgatāpramāṇatathāgatābhisaṃbodhahetutvādapramāṇā | aparimāṇakāryakaraṇasamarthapratyu- tpannasarvatathāgatābhisaṃbodhanimittatvādaparimāṇā | pañcakapāyocchedakāle kliṡṭe ca lokadhātau śākyādhirājasya tattvādhigamahetutvātsaṃsārottāraṇārthena niruttarā | daśakuśalāderacintya- jñānaparyantasya loke prabhāvanāṃ prati sarvaprativiśiṡṭahetutvenānuttarā | māturniṡyandadeśanādharma- sāmarthyena bodhisattvāstathāgatānutpāde'pi prajñopāyakauśalyena daśakuśalādikaṃ loke prabhāva- yanti iti krtvā samābhāvādasamā | tathāgatasaddharmāntardhāne jinajananīprabhāveṇa loke dharmacaryādipravartanādasamaistathāgatai: saha samatvādasamasameti | yathoktameva vyākhyānaṃ yuktarūpam | anyathā mahāvidyāditvaṃ yadbhagavatyā: tatkasya heto: ityāśaṅkya imāṃ hi ityādigranthena parihārapratipādanānna kiṃciduktaṃ syāt | tataśca yairmahāsurādiparājaya- mahārthasiddhiphalapradatvāt mahāvidyeyaṃ bhagavan yaduta prajñāpāramitā ityādigrantha: prathamato vyākhyāta:, tai: prakaraṇārtho na lakṡita: iti lakṡyate | mahāvidyāditvamanyatra @368 anyathā vyākhyātam | ato yathoktavyākhyānaṃ granthānugatamapi na saṃgatamiti na mantavyam, sāmayikatvācchabdānāmityalaṃ prasaṅgena | prakrtameva padavyākhyānamabhidhīyate | vidyāmāgamya iti prajñāpāramitāṃ prāpya | etarhi ityādi sāṃpratam | idānīmityartha: | daśa kuśalā: karmapathā: iti | prāṇātipātādattādānakāmamithyācāramrṡāvādapai- śunyapāruṡya- saṃbhinnapralāpābhidhyāvyāpādamithyādrṡṭiviratayo daśa kuśalā: karmapathā: | catvāri dhyānāni iti samāpattijāni rūpadhātusvabhāvāni catvāri dhyānāni | tatra prathamadhyānaṃ vitarko vicāra: prīti: sukhaṃ cittaikāgratā ceti pañcāṅgam | dvitīyamadhyātmasaṃprasāda: prīti: sukhaṃ cittaikāgratā ceti caturaṅgam | trtīyamupekṡā smrti: saṃprajanyaṃ sukhaṃ cittaikāgratā ceti pañcāṅgam | caturthaṃ dhyānamupekṡāpariśuddhi: smrtipariśuddhi: adu:khāsukhā vedanā cittakāgratā ceti caturaṅgam | bodhyaṅgasaṃprayuktāni iti anāsravāṇi | prādhānyādityeke | prajñopāyaparigrahabalāt sāsravāṇyeva bodheraṅgāni kāraṇāni saṃprayuktāni tulyaṃ pravrttānītyapare varṇayanti | prabhāvyante iti prajñāyante | catvāryapramāṇāni iti | maitrīkaruṇe sarvathā adveṡasvabhāve sattveṡu yathākramaṃ sukhadu:khasaṃyogaviyogecche | muditā samyaksaṃpratipattiṡu sattveṡu saumanasyalakṡaṇaṃ prāmodyam | upekṡā tu mitrāmitreṡvanunayapratighaviraha: ityetānyapramāṇasattvāla- mbanatvādapramāṇāni | catasra ārūpyasamāpattaya: iti | anantamākāśamiti, anantaṃ vijñānamiti, nāsti kiṃcaneti, saṃjñā gaṇḍa:, śalyam | āsaṃjñikaṃ moha: | etacchānta- metatpraṇītaṃ yaduta naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanamityevaṃ manasikārairyathākramamākāśavijñānākiṃcanyanaiva- saṃjñānāsaṃjñāyatanākhyāni | vibhāvitarūpasaṃjñātvena rūpābhāvādarūpā eva ārūpyā: kāya- cittasamatāpādanāccatasra: samāpattaya: | ṡaḍabhijñā: iti rddhirdivyacakṡurdivyaśrotraṃ paracittajñānaṃ pūrvanivāsānusmrti: āsravakṡayajñānamiti ṡaḍabhijñā: | bodhipakṡā dharmā vakṡyante | saṃkṡepeṇa ityādi | samāsena caturaśīte rāgādicaritānāmekaikacaritapratipakṡo yāvatā granthena pari- samāpyate, tāvān grantharāśirdharmaskandha: iti caturaśīti dharmaskandhasahasrāṇi | buddhajñānam ityādi | sarvajñeyāvabodhenātiśayabuddhisadbhāvāt buddhā:, paropadeśamantareṇa svayaṃbodhāt svayaṃbhuva:, teṡāṃ jñānamiti tathoktam | tacca sarvacintāviṡayātikrāntaśaktirūpatvādacintyajñānam | pūrvaśrutena ityādi | sarvo'yaṃ deśanādharmo dharmadhātuniṡyanda: prajñāpāramitāniṡyanda: prāgbuddhotpādakāle śruta: | anukampām iti krpām | imam iti sahākhyaṃ lokadhātum | abuddhakabuddhakṡetropalakṡaṇaṃ cedam | bodhyaṅgaviprayuktāni iti tathāgatānutpāde tatratyānāṃ bodhyadhigamābhavyatvādityeke | prajñopāyavikalatvenetyapara: | āsravakṡayajñānasya tadānīmasaṃbhavāt pañcābhijñāgrahaṇamatra krtam | drṡṭāntenāpi māturmāhātmyaṃ darśayannāha-tadyathāpi ityādi | oṡadhī tārā iti | oṡadhyaśca vrīhyādaya:, tārāśca śukrabrhaspatiprabhrtaya: iti tathoktā: | oṡadhya eva vā kāścit niśi tārā iva avabhāsamānāstathocyante | tāsāṃ candraraśmibhirāpyāyanāt kāyaparipuṡṭi: prabhāvāti- śayaścotpadyate iti yathākramamāha-yathābalaṃ yathāsthāmam iti | akārānto'pyauṇādika: @369 sthāmaśabdo grāhya: | avabhāsayanti iti svabhāvaṃ darśayanti | nakṡatrāṇi ca iti puṡyādaya: | dārṡṭāntikamarthamāha-evameva ityādinā | atyayena iti parinirvāṇena | dharmacaryā ityādi | sūtrādidharmalikhanādyabhiyogo dharmacaryā | svaparātmasamatābhyāsa: samacaryā | rāgādyupaplavahānaye pratipakṡabhāvanā asamacaryā | catu:saṃgrahavastvādisevanaṃ kuśalacaryā | prajñāyate iti pravartyate | prabhāvyate ityabhyasyate | prayogādyavasthābhedena bodhisattvanirjātetyādi padatrayam | upāya- kauśalyam iti vyākhyātam | athavā śūnyatorukaruṇe tajje ca karmaṇi naipuṇyam | prakārāntareṇāpi māturmāhātmyamāha-punaraparam ityādinā | manasi kurvatām iti saṃkṡepeṇa samudāyarūpālambanāt | samanvāharatām iti vistareṇa pratyekāvayavābhimukhīkaraṇāt | āvartate sa evārtha: punararthāntarāśrita: | -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-57 iti vacanāt na te viṡamāparihāreṇa kālaṃ kariṡyanti ityādi vacanaṃ na punaruktamāśaṅkanīyam | tathā hi-pūrvaṃ darśanamārgādhikāreṇoktam, adhunā tu bhāvanāmārgādhi- kāreṇeti viśeṡa: | rājamahāmantrito vā iti | samyagnītimārgopadeṡṭā mahāmantrī | rājamahāmātra: iti hastiśikṡakanāyako mahāmātra: | upasaṃkrāmeyu: iti samīpībhaveyu: | yathāpi nāma iti nipāto yasmādarthe vartate | "ko hi nāma dhātūpasarganipātānāṃ niyatamarthaṃ nirdeṡṭuṃ kṡama:" iti vacanāt | etaduktam-yasmāt prajñāpāramitāparigrhīta:, tasmāttayā parigrhītatvānna te'vatāraṃ pratilapsyante iti | ālapitukāmatā iti āyātamātratāvacanena āmantrayitukāmatā | abhibhāṡitukāmatā iti uttarottarakathāprabandhena vaktukāmatā | prati- saṃmoditavyaṃ ca te maṃsyante iti | rājādaya: cīvarapiṇḍapātādyupastambhena taṃ jinajananyabhiyuktaṃ muditaṃ kartavyaṃ maṃsyante | nanu akṡapitāhaṃmānavāsanānāmālapitukāmatāde: kiṃ nimittamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-iyaṃ hi ityādi | prajñāpāramiteti tadbhāvako bodhisattva: prajñāpāramitāśabdenokta:, tasyaivānuśaṃsānirdeśādhikārāt | maitropasaṃhāreṇa iti | mitrasyedaṃ kāryaṃ maitraṃ tasya ḍhaukanamupasaṃhāra: | sa ca māyādināpi syādityāha-maitracittatayā iti | hitacittatayeti yāvat | karuṇopasaṃhāreṇa iti | karuṇākāryamatropacārātkaruṇā, tatpratyarpaṇaṃ karuṇopasaṃhāra: | sa ca anyathāpītyāha-karuṇācittatayā iti du:khāpanayanacittatayā | etaduktamāryaratnacūḍe-"mahākaruṇādiparivārā prajñāpāramitā bhāvanīyā" iti vacanāt tadbhā- vako maitryādibhāvanāpara eva, ato maitryādisāmarthyādālapitukāmatādi rājādīnāmiti | tathā coktamanyatra-"maitryādyabhiyuktasya hi bodhisattvasya sarve devamanuṡyā: suprasannā bhavanti" ityādi | tasmāttarhi iti | tarhiśabdo'vadhāraṇe | yasmādbahvanuśaṃsā prajñāpāramitā, tasmādeva kāraṇādityartha: | vyāla ityādi | vyālā: krūragrahā yakṡādaya:, sarīsrpā: sarpā:, tatpradhānaṃ kāntāraṃ durgasthānam, tanmadhyaṃ gatā: prāptā: | sthāpayitvā pūrvakarmavipākena iti asaṃbhava- tpratipakṡani{1. ##B om.## ^niyata^.}yatavedanīyakarmavipākenāvatāraṃ sthāpayitvā tyaktvā iti pūrveṇa saṃbandha: | kālā- @370 ntarānuśaṃsādeśanāyāṃ saṃdehavatāmidānīṃ saṃpratyayotpādanārthamāha-atha khalvanyatīrthyānām ityādi | tīrthikapravrajyayā pravrajitā: parivrājakā: | upārambhābhiprāyāṇām iti viheṭhābhi- prāyāṇām | tasyāṃ velāyām iti tasmin kāle ityartha: | teṡāṃ cittāni vyavalokya iti bhagavadanujñayaiva teṡāṃ viheṭhanācittāni jñātvā nivartanārthaṃ prajñāpāramitāṃ śakra: pravartitavāniti jñeyam | tathā cānantarameva vakṡyati-"mayā ca śakrasya devānāmindrasyābhyanujñātam" iti | yāvanmātra: iti pradeśa: | udgrhīta: iti saṃbandha: | tenaiva dvāreṇa ityādi | yenaiva dvāreṇa kāṡṭhā- disaṃskrtena mārgeṇa ca viśiṡṭabhūpradeśena āgatā:, tenaiva gatā ityartha: | aviditabhagavadadhi- ṡṭhānatvenāha-kimatra kāraṇam ityādi | nāsti buddhānāṃ bhagavatāmajñātamityāha-atha khalu bhagavānāyuṡmata: ityādi | nivartanārtham iti pratinivrttyartham | nityasamādhānavaikalyāt kathamīdrśaṃ smaraṇaṃ śakrasya ityāśaṅkāyāmāha-mayā ca ityādi | eṡāṃ pratinivrttyarthaṃ prajñāpāra- mitāṃ pravartaya ityabhyanujñātamabhyanujñānaṃ śakrasya krtam | nanu mahākaruṇo'pi bhagavān kathaṃ pratihatacittān nānugrhṇātīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-nāham ityādi | śuklaṃ dharmam iti | teṡāṃ madhye'nyatamasyaikasyāpi saddharmaśravaṇasaṃvartanīyaṃ śubhaṃ karma na samanupaśyāmi, ato nānugrahaṃ karomi | na tu pratighavaśāditi mati: | pratihatacittā iti vidviṡṭacittā: | punarapi pratyayotpādanārthamāha-atha khalu mārasya ityādi | tatra māro devaputramāra: | catasra: parṡada: iti bhikṡubhikṡuṇyupāsakopāsikā: | niyatamatra iti avaśyamasyāṃ parṡadi | vicakṡu:- karaṇāya iti vighnakaraṇāya | caturaṅgabalakāyam iti | aśva: saha caturbhi: padarakṡakairaya- mekāṅgo balakāya: | hastī sahāṡṭābhirayaṃ pūrvakeṇa saha dvyaṅga: | ratha: ṡoḍaśabhi: saha pūrvakābhyāṃ ca ayaṃ tryaṅga: | ṡoḍaśa padātaya: pūrvakai: saha ayaṃ caturaṅgo balakāya: sarvanyūna: | tasya punarmārasya evaṃkrameṇa mahān balakāyo'vasātavya: | vyūha iti samūha: | dīrgharātram iti dīrghakālam | labdhasaṃpratyayā: pūjādikaṃ krtavanta: ityāha-atha khalu trāyastriṃśa ityādi | vihāyasā iti ākāśena | cirasya iti cireṇetyartha: | upāvrttā iti upāgatā | avarakeṇa iti svalpena | tāvanmātreṇetyartha: | pūrvajinakrtādhikārā: iti pūrvabuddheṡu krto'dhikāra: pāramitāvyāpāra: śravaṇādilakṡaṇa: yaistathoktā:, pūrvabuddhairvā krto datto'dhikāro niyoga: śravaṇādisvabhāvo yeṡāṃ te tathā | ka: punarvāda: iti ka: puna: saṃdeha: | śrotrāvabhāsagamana- prativiśiṡṭatvādudgrahaṇāderiti mati: | tathatvāya śikṡiṡyante ityādi | tathābhāvastathatvam, ananyathārthena | ata eva nirdeśāt hrasvatvam | tannimittam śikṡiṡyante ityādi padatrayaṃ prayogādyavasthāsu vācyam | tathāgataparyupāsitā: iti tathāgatā: parivārapradānena tadukta- śravaṇena ca pūjādibhiśca paryupāsitā yaiste tathoktā: | "niṡṭhāntaṃ pūrvaṃ nipatatīti" vyabhicāra- lakṡaṇatvāt paryupāsitaśabdasya na pūrvanipāta: | nanu tathāgataparyupāsanādinā mātu: śravaṇāde- ragrhītasaṃbandhatvāt kathaṃ tena tasyānumānamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ato hi ityādi | prajñāpāramitāta: sarvajñatā buddhatvaṃ prabhāvyate samutpādyate | ata eva tato gaveṡitavyā @371 kāraṇamantareṇa kāryāsaṃbhavāt | tadeva drṡṭāntena kathayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | etaduktam-kāraṇaṃ vinā kāryāyogena prajñāpāramitāta: tatprabhavatvena yasmāttathāgatatvaṃ gaveṡita- vyam, tasmāt mātu: śravaṇādikaṃ niyamena vāsanāparipuṡṭibījādhānatayā tathāgatapadaprāpakaṃ bhavati | taccedamīdrśaṃ śravaṇādikaṃ kvacit kādācitkatayā viśiṡṭakāraṇāyattajanmakaṃ svakāraṇaṃ viśiṡṭameva tathāgataparyupāsanādikamanumāpayati | kāryakāraṇayoryasmādayaṃ dharmo vyavasthita: | {1. ##W## tadanurūpahetutvātsa etadrūpahetuja:.} tadatadrūpahetutvāttadatadrūpahetuja: || iti || adhipatitvena sādhūktamiti śakramanuvadannāha-evametat kauśika ityādi || trtīyaṃ mrdvadhimātraṃ kathayannāha-na bhagavan dānapāramitāyā: ityādi | varṇam ityanu- śaṃsam | samāsavyāsabhedāt bhāṡate, neti saṃbandha: | na parikīrtayati iti nāmamātroccāraṇā- diti jñeyam | nāmadheyaṃ ca parikīrtayati iti bahudhā nāmoccāraṇāt | "bodhicittāśraya- tvādāśrayaparamatayā | sakalavastusamudācārādvastuparamatayā | sarvasattvahitasukhādhikāratvādadhi- kāraparamatayā | nirvikalpajñānaparigrahādupāyakauśalyaparamatayā | anuttarasamyaksaṃbodhipariṇata- tvāt pariṇāmaparamatayā | kleśajñeyāvaraṇanivāraṇasamudāgamāt viśuddhiparamatayā ca pratyekaṃ dānādipāramitānāṃ lakṡaṇam" ityāryāsaṅga: | abhyupagamārthamāha-evametat ānanda ityādi | ṡaḍeva pāramitā buddhatve kāraṇam, tat kathamekasyā: prādhānyanirdeśa iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-prajñāpāramitā hi ityādi | yasmāt trimaṇḍalaviśuddhyā dānādīnāṃ sarvajñatāyāṃ pariṇāmenādau pravrttatvāt pūrvaṃgamā, tasmāt tadvarṇaṃ bhāṡe, nāmadheyaṃ ca kīrtayāmi, iti pūrveṇa saṃbandha: | tadvacanena yathoktamarthaṃ pratipādayitumāha-tatkiṃ manyase ityādi | apariṇāmitaṃ dānaṃ sarvajñatāyām iti | anupalambhayogena sarvasattvārthaṃ buddhatvāya aniryātitam | prajñāpāramita- yeti śeṡa: | tathābhūtapradānasya phalopabhogena kṡayāt na prakarṡagamanamiti praśnādeva grhītārtha: śāstrbhāvānukāridhī: prāha-no hīdam iti | śīlādiṡvatidiśannāha-tatkiṃ manyase ityādi | vyatirekamukhenaivaṃ prajñāparigrahabalāddānādīnāṃ pāramitārūpatāṃ nirdiśya prajñāyā: pāramitāsvabhāvaṃ pratipādayitumāha-tatkiṃ manyase tvamānanda acintyā sā ityādi | vastuno'nupalambhena acintyaphalatvādāha-evametadbhagavan ityādi | aupalambhikaprthagjanai- ścintayitumaśakyatvādacintyā, śrāvakādyaviṡayatvāt paramācintyā | mātu: pāramitārthamupa- saṃharannāha-tasmāttarhi ānanda paramatvāt ityādi | pūrvagamārthaṃ nigamayannāha-tasmāttarhi ānanda sarvajñatāpariṇāmitakuśalamūlatvāt ityādi | dānādīnāṃ buddhatve nayanāt nāyikā | sarvo- padravanirākaraṇāt pariṇāyikā | anena yogena ityādi | yathoktanyāyena dānādīnāmanta- rgamāt prajñāpāramitāyāṃ tasyāṃ parikīrtitāyāṃ ṡaṭpāramitākīrtanāt naikasyā eva jinajananyā @372 nirdeśa ityartha: | yattu prāguktam-"prajñāpāramitāyā evāham" ityādi, tat prādhānyādityadoṡa: | etadeva drṡṭāntena spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma ānanda mahāprthivyām ityādi | virohanti iti vrddhiṃ gacchanti | dārṡṭāntikamarthamāha-evamevānanda ityādinā || caturthaṃ madhyamrdumadhikrtyāha-na tāvadime bhagavan ityādi | prajñāpāramitāyā: sarve guṇā iti samastāyā māturamī sarve guṇā na bhavanti | tasyā guṇātyantaprācuryāditi mati: | kasyāstarhyamī guṇā ityāha-atha hi mayā ityādi | bhagavato'ntikādasyā ya: pradeśo mayodgrhīta:, sa cānantaramevānyatīrthyādinirākrtau pravartita:, tasyā amī guṇā ityartha: | samyakkathanāt sādhukāramāha-sādhu sādhu kauśika iti | kiṃ tu tāvanmātrapradeśātmikāmapi prajñāpāramitāṃ ya: kevalamudgrahīṡyatyeva yāvat kevalaṃ svādhyāsyatyeva, na tasyaiva kevalamamī guṇā bhaviṡyanti, api tu yo'pi likhitvā pūjāpūrvakaṃ pustakamātraṃ dhārayet, tasyāpyananta- guṇān vadāmītyāha-na khalu puna: kauśika kevalam ityādi | anuśaṃsaśravaṇena jātabahu- mānatvādāha-ahamapi bhagavan tasya ityādi | ka: punarvāda iti | likhitvā viśiṡṭo- dgrahaṇādikāriṇa: ka: saṃdeho yadahaṃ rakṡādikaṃ na kariṡyāmītyartha: || tathaiva "sādhu sādhu kauśika" iti sādhukāraṃ datvā pañcamaṃ madhyamadhyaṃ vaktumāha-tasya khalu puna: kauśika ityādi | pratibhānamupasaṃhartavyamiti yuktamuktābhidhānamutpādayitavyam | chanda iti vaktukāmatā | prakārāntareṇāpyanuśaṃsārthamāha-punaraparaṃ kauśika ityādi | nāvalīna- cittatā na stambhitacittatā | mā khalu ityādi | mā kaścit māṃ vihaṭhenābhiprāya: paryanuyuñjīta, codyaṃ kurvīta, ityevamavalīnacittatā na bhaviṡyati | nanu saṃbhavatprajñādiprakarṡatve puṃsāṃ cetoguṇāparijñāne kathamevaṃ na bhavatīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi tasya ityādi | etaduktam-vastūpalambhajanitaṃ parṡacchāradyādibhayaṃ tasya prajñāpāramitāparigrahabalādeva karmakartrkriyopalambhābhāvāt na bhavati iti || ṡaṡṭhaṃ madhyādhimātraṃ vaktumāha-priyo bhaviṡyati ityādi | tatra hitasukhakāri mitram | amātyo mantrimukhya: | mātāpitrparaṃparayā saṃbaddho jano jñāti: | ekamātāpitrjanito bhrātrādi: sālohita: | śākyaputrīyā: śramaṇā: || saptamamadhimātramrduṃ nirdiśannāha-pratibalaśca ityādi | bāhuśrutyādiyogāt pratibala: | prajñāsaṃpadā samanvāgamāt śakta: | saha dharmeṇa nigrahāya teṡāṃ vacanena tiraskaraṇāyetyeka: | taduktasādhanadharmadūṡaṇāt sādhyadharmeṇa saha teṡāṃ nirākaraṇāyetyapara: | pratyanuyoga: codyam, tasya vyākaraṇaṃ samyakpariharaṇam | tatra samartho yogya ityartha: || aṡṭamamadhimātramadhyaṃ pratipādayannāha-yatra khalu puna: ityādi | tatra dūrāddarśanena prekṡiṡyante | añjalikaraṇāt vadiṡyante | samīpamāgatya pañcamaṇḍalakena praṇāmāt namaskari- ṡyanti | pratiniyatopādānādiyanta eveti kadācidbuddhi: syādityāha-mā te'tra kauśika @373 ityādi | peyālamiti anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau ye saṃprasthitā:, te'pi tatrāgantavyaṃ maṃsyante ityādipadamatideśanīyamityartha: | tatra brahmakāyikādayastraya: prathamadhyānasaṃgrhītā: | parīttā- bhādayastrayo'pi dvitīyadhyānajā: | parīttaśubhādayastrividhā: punastrtīyadhyānasthā: | anabhra- kādayo'ṡṭau caturthadhyānabhūmikā: | asaṃjñisattvāstu brhatphalaikadeśina: | adhikapuṇyaprasavārtha- mupāyakauśalaṃ śikṡayannāha-evaṃ ca kauśika tena kulaputreṇa ityādi | ita: iti asmā- dityartha: | tathaiva kasyacinmandamaterāśaṅkāmāśaṅkyāha-mā te'tra kauśika evaṃ bhūt iti | tadeva hārakaparyavasāne kathayati-na te kauśika evaṃ draṡṭavyam iti | tatra aprahīṇakāma- rāgānuśayā: kāmadhātujā: kāmāvacarā: | prahīṇakāmarāgānuśayā rūparāgābhiniviṡṭā rūpadhātujā rūpāvacarā: || navamamadhimātrādhimātrārthamāha-tasya khalu puna: kulaputrasya vā ityādi | tatretara- janāvāso grham | bhikṡūṇāṃ vāsasthānaṃ layanam | iṡṭakādighaṭitaṃ viśiṡṭasaṃsthānamīśvaragrhaṃ prāsāda: | manuṡyādyupadravābhāvātsurakṡita: | kasmādgrhādi surakṡitamityāśaṅkyāha-yatra hi ityādi | nāmaśabda: prasiddhavacana: | mahojaskā mahānubhāvā: | taduktam-"yasmādevaṃ prasiddhā mahojaskā yatra grhādāvāgantavyaṃ maṃsyante, tasmāt tadgrhādi teṡāmanubhāvena surakṡitaṃ bhaviṡyati" iti | duṡkuhakasattvadhātorabhisaṃpratyayārthaṃ prcchannāha-kathaṃ bhagavan ityādi | yathābhavyatayā nimittamāha-sacet kauśika ityādinā | tatra udāramavabhāsaṃ saṃjānīte iti | mahāntaṃ raśmyālokaṃ tatra grhādāvavagacchati | paśyatīti yāvat | niṡṭhā iti niścaya: | āgata: ityupacāraprāptyā | upasaṃkrānta: iti grhādyanta:praveśāt | amānuṡaṃ gandhaṃ ghrāsyati iti manuṡyalokātikrāntaṃ viśiṡṭaṃ gandhaṃ ghrāṇavijñānenānubhaviṡyati | anāghrātapūrvam iti ananubhūtapūrvam | sarvapāpākaraṇādadhyātmaśuddhyā caukṡasamudācāra: | viviktavastrādyupabhogena bāhyapariśuddhyā śucisamudācāra: | āttamanaskā: ityādi mrdumadhyādhimātrasaumanasyayogā- dveditavyam | prītireva saumanasyaṃ tajjātaṃ yeṡāmiti te tathoktā: | adhyupitā: iti pūrvasthitā: | apakramitavyam iti gantavyam | kathaṃ pūrvasthitānāṃ yatnamantareṇāpasaraṇamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-teṡāmeva hi ityādi | śriyaśca ityādipadatrayaṃ mrdumadhyādhimātramahānubhāvatva- khyāpanārtham | etaduktam-mahaujaskānāmeva sāmarthyena apasaraṇāt na yatnāpekṡā iti | abhīkṡṇam iti puna: puna: | prasādabahula: iti abhisaṃpratyayadarśanādabhivardhamānaśraddha: | pūrvaṃ sāmānyena sarvatra śucicaukṡasamudācāratāṃ nirdiśya viśeṡeṇa tātparyārthamāha-tena khalu puna: ityādi | parisāmantaka: iti parisamantādityartha: | na kāyaklamatha: iti deśāntara- gamanādinā na kāyakheda: | na cittaklamatha: iti piṇḍapātādivaikalyāt na cittakheda: | tāpādyupadravavaikalyāt sa sukhameva śayyāṃ kalpayiṡyati | caṃkramaṇādikāle kaṇṭakādibhi- ranupadravāt sukhaṃ ca pratikramiṡyati | saṃgāyamānān iti parasparaṃ granthārthanirṇayāt | evaṃ sarvajñatā iti sarvadharmānupalambhena buddhatvam | evaṃ buddhakṡetram iti apagatakṡutpipāsā- @374 pāṡāṇakaṇṭakāditvena yathākramaṃ sattvabhājanabhedāddvividham | oja:prakṡiptaṃ ca kāyasukham iti | kāye yadbalam, vāci yatteja:, matau yā atitīkṡṇatā, tadetat trayamoja:prakṡiptaṃ yasminniti tattathocyate | yā tu kāyaśruti:, sā mukhye kāye kāyāśrite ca vacasi matau ca guṇakalpanayā veditavyā | laghu laghveva ca iti | apagatagurukaṃ ca kāyasukhamiti pūrveṇa saṃbandha: | āhāragrddhyā iti āhārākāṅkṡayā | yukteti śeṡa: | yogācārasya iti samādhiviśeṡānuṡṭhānaparasya | manasikāraparispanditena iti maitryādibhāvanopabrṃhitena | nanu yogācārasya dhyānāhāratvāt na kavalīkārāhāre balavatī grddhi:, asya tu likhitvā mātaraṃ pūjāpūrvakaṃ sthāpayata: kathamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hyetat kauśika ityādi | yathāpi nāma iti nipāto yasmādarthe vartate | taduktam-"prajñāpāramitādhyānapari- niṡpattaye likhanādiṡvanuyuktatvena tasya kāye amanuṡyā oja upasaṃhartavyaṃ maṃsyante" iti | yasmāddharmataiṡā, tasmādoja:prakṡiptatvena krtāhārakrtyatvāt mrdukā cāsya āhāragrddhirbhavi- ṡyatīti || svaparasamatayā svaparārthādhimukternava prakārānnirdiśya parārthādhimukte: prathamaṃ mrdumrdu- prakārārthamāha-imāṃ prajñāpāramitāṃ likhitvā pustakagatāṃ krtvā pūjāpūrvagamaṃ sthāpayet pūjayet nodgrhṇīyāt ityādi | ayameva tata: sa kauśika iti | vakṡyamāṇo ya: pudgala: so'yameva, tato'nantaroktādanudgrahādikāriṇa: sakāśādityartha: | upasaṃharan punarāha-ayameva tata: sa kauśika ityādi | bodhāya cittamutpādya ityādi | asya prajñāpāramitādhikāre ka: prasaṅga: iti na vaktavyam | yata: śūnyatākaruṇāgarbhameva bodhicittaṃ mukhyata: prajñāpāra- mitā | satkrtyādhyāśayena śrotavyā iti apanītāvaguṇṭhanikādinā nīcāsanasthena vikṡepadoṡaṃ parihrtya mokṡakāmāśayena saddharma: śrotavya: | antaśa: pustakagatāmapi krtvā sthāpayitavyā iti | asyārthasya prathamata eva svārthādhimuktihārakaprārambhe kathitatvāt kimarthamupādānamiti na mantavyam | yatastatra svārthaparasya sthāpanamuktam, atra tu parārtha- parasyeti viśeṡa: | tathā cānantaraṃ vakṡyati-"saddharmacirasthitiheto:" ityādi || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāmaprameyaguṇadhāraṇa- pāramitāstūpasatkāraparivarto nāma trtīya: || @375 4 guṇaparikīrtanaparivartaścaturtha: | dvitīyaṃ mrdumadhyamadhikrtyāha-`sacet kauśika ayaṃ te jambudvīpa:' ityādi | sarva- bhūbhāgavyāpanāt paripūrṇa:, śikhāparyantakaraṇāccūlikābaddha: | tathāgataśarīrāṇām iti kartari ṡaṡṭhī, tairityartha: | pravāryamāṇa: iti yamicchasi taṃ bhāgaṃ grhāṇetyabhidhīyamāna: | kasmādviśiṡṭaṃ rūpakāyaṃ tathāgataṃ parityajya prajñāpāramitāparigraha iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yathāpi nāma ityādi | yasmāttathāgatanetryāṃ prajñāpāramitāyāṃ citrīkāro bhaktiviśeṡo vidyate, tena imāmeva parigrhṇīyāmiti pūrveṇa saṃbandha: | citrīkāra evāsyāṃ kuta ityāha-etaddhi ityādi | yasmādetadbhūtārthikaṃ pāramārthikaṃ śarīraṃ dharmakāya:, tasya mukhyato dyotanāt prajñāpāramitā tathoktā, tasmādatraiva citrīkāra iti mati: | bhūtārthikatvameva dharmakāyasya kuta:, yasya dyota- nāt prajñāpāramitāyāṃ citrīkāra iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-uktaṃ hyetadbhagavatā ityādi | yasmāduktaṃ pradeśāntare bhagavatā "dharmakāyā māyopamādvayajñānasvabhāvā: prajñāpāramitā- tmakā buddhā bhagavanta:" iti | anena drṡṭānto nirdiṡṭa: | atha matam-svasaṃvedanata: pūrvakṡaṇa- bhāvijñānamātmānaṃ paricchinatti, evamuttarakṡaṇabhāvyapi | tadidamasmādanantaramityavetya kāraṇam, idaṃ kāryamityavagacchati | anyathā ānantaryaniyamo na ghaṭate, ghaṭamāno vā atiprasaṅgadoṡaṃ vidadhyāt | ata: kāryakāraṇabhāvarūpeṇa niścitatvāt kathaṃ māyopamādvayajñānātmakā buddhā bhagavanta: iti tadayuktam | idamasmādanantaramiti yato na svasaṃvedanāt sidhyati, tasyā- vikalpitaviṡayatvāt | nāpi jñānāntareṇa siddhikalpanā yuktā | nirākāreṇa sākāreṇa vā paricchedāyogāt | paricchede vā arthāntaraṃ jñānasya viṡaya: prāpnoti | sa ca neṡṭo bhavadbhi:, grāhyatvānupapatte: | na ca tenaiva jñānadvayena ānantaryaniyama: paricchidyate, dvayorapi tayorniruddhatvāt | syādetat-svasaṃvedanādeva pūrvake jñāne grhyamāṇe kāryaṃ prati āna- ntaryaṃ kāraṇātmakaṃ grhītam, tathā utta{1. ##W## antarasmin.}rasminnapi jñāne grhyamāṇe kāryātmakaṃ grhītamevā- nantaryam, kāryakāraṇātmakasyānantaryasya tadabhinnasvabhāvatvāditi | naitadevam, yasmājjanya- janakabhāvasaṃbandhollekhena vastudvayagrahaṇātkāryakāraṇabhāvo viniścita:, na tvānantaryamātragraha- ṇāt | itarathā hi, ghaṭagrahaṇānantaraṃ paṭagrahaṇe sati tadgatānantaryamātraparicchedāt kārya- kāraṇabhāva: syāt | na ca svasaṃvedanasyāvikalpakatvena pūrvāparībhūtavastusaṃbandhollekhena grahaṇa- masti | tasmādidamasmādanantaraṃ bhavatīti paricchedābhāve kāryakāraṇabhāvo niścito na yukta:, atiprasaṅgāt | ata eva asmādanantaramidaṃ bhavatīti vikalpo'pi nopapadyate, anubhavaniścayā- bhāvāt kṡaṇikatvādivikalpavaditi | mā khalu punarimaṃ lakṡaṇavyañjanojjvalaṃ śobhanaṃ kāyaṃ satkāyaṃ he bhikṡava: paramāṇusaṃcayasvabhāvaṃ manyadhvamiti sādhyadharma: kathita: | dharmakāya- pariniṡpattito māyopamādvayajñānasākṡātkriyāniṡpattyā niṡpannaṃ māṃ drakṡyatha ityanena heturukta: | eṡa ca tathāgatakāyo bhūtakāyo bhūtakoṭiprabhāvito dharmakāyapariniṡpattyā niṡpanno yaduta @376 prajñāpāramitā tatsvabhāva: ityanena pakṡadharmopasaṃhāra: krta: | etaduktam-yo māyopamādvayajñāna- bhāvanāpariniṡpattyā niṡpanna:, sa dharmakāya:, tadyathā pūrvabuddhā bhagavanta: | yathoktajñānabhāvanā- pariniṡpattyā niṡpannaścaiṡa tathāgatakāya: iti svabhāvahetu: | arthasya atyantaparokṡatvena sākārajñānādibhiśca grahītumaśakyatvādadvayaṃ jñānaṃ svasaṃvedanapratyakṡasiddhaṃ svapnādipratyayavadarthā- kāroparaktaṃ bhāvanīyamiti sthitam | tasyāpyuditavidhinā ekānekasvabhāvavirahāt tattvato ni:svabhāvatvena māyopamatvaṃ niścitam | ato'sya manaso bhāvanābalāt sphuṭapratibhāsitvaṃ yat tadeva tathāgatatvamiti nāsiddho hetu: | sapakṡe bhāvānna viruddha ityabhyupagatapūrvabuddhadharma- kāyaṃ pratyeṡa drṡṭānta: | anyasya punardharmakāyatvābhāve pramāṇābādhitayathoktajñānabhāvanāpari- niṡpattyā niṡpannatvavirahāccakravartyādivat viparyāsaprasaṅga: | aviparyastaśceṡyate tathāgata iti viparyaye bādhakaṃ pramāṇam | paramāṇūnāmayogāt nānaikāntikatā ca heto: | tasmāllakṡaṇa- vyañjanojjvalo yo'yaṃ rūpakāyastathāgato bhavyasattvai: sabhīkṡyate, nāsau tāttviko dharmakāya: śāstā, kiṃ tu paramavimalānantaguṇarāśidharmakāyādhipatyādeva teṡāṃ svajñānaṃ tathābhūtarūpa- kāyākāreṇa pratibhāsate, yena te'viditasvajñānatathāgatapratibhāsarūpā bāhyo'yaṃ bhagavāniti śāstrbuddhyā vikalpayanto darśanavandanādibhirabhyudayani:śreyasabhājo bhavanti | krameṇa mithyā- pratibhāsino'pi hi vikalpasya pāraṃparyeṇa hitahetutvaṃ drṡṭameva, anityatvādivikalpavadvastu- saṃbandhāt, na tu kṡipram | yasmādyāvadbhāvābhiniveśena jñeye vijñānaṃ samupajāyate tāvadatasmiṃ- stadgrahāt bhrāntameva tadvijñānaṃ tattvadarśanāddūrībhavati | tasmāt yathā māyākāro bhāvava- tpratibhāsamāneṡvapi hastyādiṡu svanirmiteṡu bhāveṡu bhāvarūpatayā satyā ete iti nābhini- viśate, tathā bahuśo bahudhopāyaṃ kālena bahunā anabhyastamahāyānasvarūpeṇāpyādikarmikeṇa satā kṡipraṃ tāthāgatīmavasthāmavāptumicchatā tathāgatādhipatyabhāvini svajñānapratibimbake rūpa- kāyatathāgate jagadgurāvabhiniveśayogena pratipattisārā śraddhā vidheyā iti | tadeva kathaya- nnāha-na khalu punarbhe bhagavan ityādi || trtīyaṃ mrdvadhimātramadhikrtyāha-api tu khalu punarbhagavannita: ityādi | apituśabdo nipāto yasmādarthe vartate | nanu bhede sati kathaṃ mātu: pūjayā tathāgatapūjeti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-prajñāpāramitānirjātatvāt tathāgataśarīrāṇām iti | idamatrārthatattvam- yasmādīdrśā: sarvalokābhyudgatamūrtayo buddhā bhagavanta: prajñāpāramitāto niṡpadyante, tasmāt mahānubhāvatayā pūjyeyamiti tathāgatotpattisaṃbandhenāsyā: pūjāyā bhede'pi tathāgatā: pūjitā iti | yadāśrayeṇa yat pūjyaṃ bhavati, tatpūjāyāṃ tadeva pūjitaṃ bhavati ityetadeva drṡṭāntapūrvakaṃ spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma bhagavan sudharmāyām ityādi | sudharmā nāma devasabhā, sumeru- sthitasudarśananagarasya bahireva dakṡiṇapaścime sthitā, yasyāṃ niṡadya devā: krtyākrtyaṃ cintayanti | kathaṃ punaranyasya gauraveṇānyatra namaskārādikamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- iha hi kilāsane ityādi | kilaśabdo'nusmaraṇe | tatsaṃbandhādāsanapūjāyāṃ śakro'pi pūjita @377 iti mati: | maheśākhyahetupratyayabhūtā iti | maheśākhyā cāsau mahānubhāvasaṃjñakatvena hetupratyayabhūtā ca yathākramamupādānasahakārikāraṇabhedāditi tathoktā | āhārikā iti utpādikā | sthitihetutvena tathāgataśarīrameva buddhatvotpādakamiti kasyacidāśaṅkāyāmāha- sarvajñatāyāśca ityādi | idamuktaṃ bhavati-sarvajñatāparigrahādeva tathāgataśarīrāṇītyucyante | ato na tānyapūrvasarvajñatotpattiṃ prati hetupratyayabhūtāni, kiṃ tu niṡpatteruttarakālaṃ sthiti- hetutvenāśrayabhūtānīti | sarvajñajñānahetukā iti tathāgatajñānahetukā | prajñāpāramitā pūjyeti śeṡa: | upasaṃhārārthamāha-tasmāttarhi bhagavan anayo: ityādi || caturthaṃ madhyamrduṃ vaktumāha-tiṡṭhantu khalu punarbhagavan jambūdvīpe ityādi | api tu khalu puna: ityādi kāraṇavacanaṃ gatārthamapi prasaṅgāntareṇoktatvāt na punaruktam | prajñāpāra- mitāprabhāvitvamevāha-tathāgataśarīrāṇi hi ityādinā | tasmāttarhi ityādyupasaṃhāra: || pañcamaṃ madhyamadhyārthamāha-api tu khalu punarbhagavan ita: ityādi | ito viparyāsarahitāyā: prajñāpāramitāyā: śravaṇādikrameṇotpādāt pūjārhāṇi śarīrāṇītyartha: | tadutpatyāpi kasmātpūjāṃ labhante ityāha-yaduta prajñāpāramitāparibhāvitvāt iti | suviśuddhāt kāraṇāt samutpannaṃ phalaṃ suviśuddhamevopajāyate iti krtvā yasmāt prajñāpāramitayā mahānubhāvatvotpādanena paribhāvitāstathāgatā: sarvathā vāsitā:, tasmāttadutpattyā pūjāṃ labhante iti | etadeva drṡṭāntena sphuṭīkurvannāha-tadyāpi nāma bhagavan anargham ityādi | tatrānarghaṃ praṇītatvenāmūlyārham | ebhirevaṃrūpai: iti vakṡyamāṇai: evaṃsvabhāvai: | dhamyamāne ityāpūryamāṇe | nigrhṇīyāt iti mandatāmāpādayet | na vivardhayet iti vrddhiṃ na kuryāt | upaśamayet iti samūlamapanagret | dahyamāne iti tapyamāne | parivrddhe iti vyāpte | bādhyamāne iti pīḍyamāne | andhakāratamisrāyām iti andhakāragahvarāyām | dhārayet iti antarīkṡadhāraṇāt | sthāpitam iti bhūmisthāpanāt | mandatāpādanāt pratihanyeta | sarvathā apanayanāt vigacchet | ebhiścānyaiśca ityādi | etairanantaroktairanyairevaṃ vakṡyamāṇairyuktamityartha: | abhivardhamānaṃ piṭakamarbudam | upaghātastimiram | śūlādyakṡiroga: | ghanatā paṭalam | samudācaradrūpabījāvasthā- vigamādyathākramaṃ nirghātaṃ praśamaṃ gaccheyuriti yojyam | kastasya svako varṇa ityāha-sacet pāṇḍareṇa ityādi | anyeṡām iti haritaśabalādīnām | samastaṃ vastreṇa pariveṡṭayitvā tadeka- deśena vā | baddhveti jñeyam | pariveṡṭayitvetyasya ktavāntaprayogeṇa nāpaśabdatā | rajobahulatā kaluṡabhāva:, tamapi prasādayet adho nayet | jambūdvīpe maheśākhyaśuddhodanasyāpi īdrśa- ratnāsaṃbhavāt sā drṡṭāntāsiddhi: iti kasyacidabhiprāyanirākaraṇāyāha-kiṃ puna: kauśika ityādi | prativiśiṡṭapuṇyatvādāha-deveṡu ityādi | saṃkhyāprabhāvābhyāṃ yathākramamalpāni parī- ttānīti dvayamuktam | tairmaṇiratnaguṇairityatra paribhāvitatvāditi śeṡa: | parinirvrtasyāpi iti apiśabdāttiṡṭhata: | prakārāntareṇāpi prajñāpāramitāhetutvena pūjāṃ darśayannāha-yathā ca bhagavan ityādi | buddhānāṃ dharmadeśanā iti | yasmādvikalpasya svākāraṃ bāhyarūpeṇādhyāropya pravartanā- @378 datasmiṃstadgraheṇa svayamavidyāsvabhāvasya sadbhāve aśeṡāvaraṇaprahāṇaṃ na saṃbhavati, tasmānnitya- samāhitānāmeva buddhānāṃ bhagavatāṃ prajñāpāramitājñānaprabhāvato yathādhimukti bhavyānāmasaṃkīrṇa- deśanānirbhāsā: svajñānapratyayā: samupajāyante ityevaṃvidhapratyayānusāreṇa teṡāṃ deśanā bhagavatāṃ vyavasthāpitā | ata: śuddhalaukikajñānasaṃmukhībhāvo muninaivaṃ prakāśita: ityādi vineyajana- hitādhyavasāyena kvacitsaṃgītikartrbhirukta: | tasmāt vineyaśabdajñānanirbhāsarūpatve śrotrjana- saṃbandhinyapi deśanā | yathā prajñāpāramitājñānādhipatyanirjātatvādbuddhānāṃ dharmadeśaneti krtvā pūjyā, tathā idānīṃtanānāmapi dharmabhāṇakānāṃ deśanā bhagavata: paraṃparābalāyātatvena prajñā- pāramitājñānādhipatyanirjātatvāt pūjyetyartha: || ṡaṡṭhaṃ madhyādhimātraṃ nirdiśannāha-yathā ca bhagavan rājapuruṡa: ityādi | akutobhaya: iti na kutaścidbhayamasyāstīti tathokta: | dharmakāyānubhāvāt iti dharmadhātuniṡyandaprajñāpāra- mitānubhāvādityartha: || saptamamadhimātramrduṃ vaktumāha-tiṡṭhatu trisāhasramahāsāhasro lokadhātu: ityādi || aṡṭamamadhimātramadhyaṃ nirdiśannāha-punaraparaṃ bhagavan ye'prameyeṡu ityādi | svaparobha- yārthasaṃpadbhedāt yathākramaṃ tiṡṭhantītyādipadatrayaṃ vācyam | athavā dharmakāyena āsaṃsāramavasthānā- ttiṡṭhanti, saṃbhogakāyena bodhisattvārthasaṃdhāraṇāt dhriyante, nirmāṇakāyena katipayadināvasthānāt yāpayanti | prajñāpāramitāyāṃ caritavyam ityādi prayogādyavasthābhedāduktam | pūrvavat svahastam evametat kauśika evametat iti datvā māturmāhātmyamāvedayannāha-ye'pi te kauśika ityādi || navamamadhigātrādhimātraṃ kathayannāha-mahāpāramiteyaṃ bhagavan ityādi | mahattāmeva samarthayannāha-sarvasattvānāṃ hi ityādi | etaduktam-yasmāt mātu: prabhāveṇa bhagavān prayogāvasthāyāṃ sarvasattvānāṃ cittānuṡṭhānāni prajānāti, prṡṭhāvasthāyāṃ saṃpaśyati, tasmāt mahattvamasyā: iti | etadeva samarthayannāha-tathā hi kauśika ityādi | dīrgharātram iti dīrghakālam | prajñāpāramitāyāṃ carati iti vacanādanyavyavaccheda: ityabhiprāyavānāha-kiṃ bhagavan ityādi | nānyāsu iti dānādyātmikāsu | sarvatraivetyāha-sarvāsu ityādi | dānaṃ niṡpratikāṅkṡasya nisprhasya punarbhave | śīlaṃ kṡāntiśca sarvatra vīryaṃ sarvaśubhodaye || vinārūpyaṃ tathā dhyānaṃ prajñā copāyasaṃjñitā | samyakprayogo dhīrāṇāṃ ṡaṭsu pāramitāsu hi || -sūtrālaṃkāra-19.18-19 iti vacanādanena samyakprayogeṇa sarvāsveva bodhisattvaścaratītyartha: | prajñāpāramitāvacanaṃ kimarthamityāha-api tu khalu ityādi | yathā ca pūrvaṃgamā bhavati tathā prāgāveditam | etadeva kathayannāha-bodhisattvasya mahāsattvasya dānaṃ dadata: ityādi | vipaśyata: iti bhāvayata: | upacayārthamāha-na ca kauśika āsām ityādi | prajñāpāramitāpariṇāmitānām @379 iti trimaṇḍalaviśuddhyā paribhāvitānām | sarvajñatāpariṇāmitānām iti tathāgatatve niryātitānām | apāramitāvyavacchedāt pāramitārūpeṇa viśeṡo na ceti pūrveṇa saṃbandha: | pāramitāśabdavācyatayā na ca nānākaraṇam | nīlapītādibhedāt nānāvarṇā: | samaviṡamarūpeṇa nānāsaṃsthānā: | nānārohapariṇāhasaṃpannā: iti | āroho dairdhyam | pariṇāha: pārimāṇḍa- lyam | atadrūpaparāvrttyā na ca cchāyāviśeṡa:, tathaivaikaśabdavācyatvānna ca nānākaraṇam | tadevāha-api tu chāyā chāyā ityādi | saṃkhyām iti vyapadeśam || evaṃ trividhādhimuktimanaskārāṇāṃ pratyekaṃ mrdumrdvādinavaprakārān pratipādyopa- saṃharannāha-mahāguṇā ityādi | bahvanuśaṃsasvārthādhimukterniṡpādanāt mahāguṇasamanvāgatā | saṃkhyāpramāṇāviṡayasvaparārthādhimuktiyogādaprameya guṇasamanvāgatā | aparyantasattvadhātūddeśaparārthā- dhimuktisadbhāvādaparyantaguṇasamanvāgatā | etāvatyeva svaparobhayārthabhedena pratyekaṃ navaprakāratve- nādhimukti: saptaviṃśatiprakāraiveti na vipratipatti: kāryā | tathā coktam- adhimuktistridhā jñeyā svārthā ca svaparārthikā | parārthikaivetyeṡā ca pratyekaṃ trividheṡyate ||18|| mrdvī madhyādhimātrā ca mrdumrdvādibhedata: | sā punastrividhetyevaṃ saptaviṃśatidhā matā ||19|| iti || yathoktena ca granthapratānena kramāduttarottarādhikānuśaṃsāpratipādanapareṇa anyāpadeśena sarva evāyamadhimuktimanaskāra: paridīpita: | sarvatraiva svārthādyadhimuktiprakāre mrdumrdvādau pratipakṡātmake'dhimātrādhimātrādirvipakṡo'rthā nnirdiṡṭa: | svārthādhimuktāvuddiṡṭa: parārtho bhavati | dvitīyāyāṃ sāntara: prayoga:, trtīyāyāṃ nirantaro'vagantavya: | anyathā, anuśaṃsakathana- mātre'bhyupagamyamāne yāvānanuśaṃsa: saṃbhavati, tāvata: sakrdevābhidhānādgranthapratānasya nirarthakatā syāditi pūrvācāryā: || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ guṇaparikīrtanaparivarto nāma caturtha: || @380 5 puṇyaparyāyaparivarta: pañcama: | yathādhimokṡadrṡṭadharmalakṡaṇāṃ prajñāpāramitāṃ prati pravrttasya adhimokṡamanaskārasya prathama- dvitrinavāvasthānāṃ bhāvakabodhisattvasya yathākramamutsāhanāya pratyekaṃ navabhi: prakārairuttaro- ttarābhinandanaṃ stuti: stobha: praśaṃsā ca buddhādibhi: kriyate iti adhimokṡamanaskārānantaraṃ prathamāṃ stutimātrāṃ nirdiśannāha-atha khalu śakra: ityādi | tyaktamuktāśayenāpratyākhyānā- daparityajanīyā | bāhyodakādyupadravanirākaraṇādrakṡitavyā | ādhyātmikākṡarādibhraṃśadoṡāpanaya- nādgopāyitavyā | adhimuñcet ityaparityāgabuddhyā svīkuryāt | arthikāya iti prayogata: | chandikāya iti āśayata: | dadyāditi granthārthasvabhāvāyā: phalena saha sarvasvadānāt | etadeva prayogamaulaprṡṭhāvasthābhedena yathākramaṃ darśayannāha-upanāmayet, niryātayet, parityajet iti | deyadāyakapratigrāhakānupalabdhibhedādvā padatrayamuktam | tadvacanena pratipādayitumāha- tena hi ityādi | śarīramiti pratimādikam | tāvatkālikatvena dānāt saṃvibhajet | ayameva tayo: iti krpāpūrvaṃ dānāśayasyādhikyena tayormadhye satkārādipura:saraṃ tathāgataśarīraṃ yo dadyāt so'yamevetyartha: | tadvacanenedānīṃ pariharannāha-evameva kauśika ityādi || dvitīyāmāha-punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā yatra yatra ityā- dinā | paṭutaraśraddhendriyādiyogena pātrībhūtatvāt bhājanībhūtā yatra magadhādau deśe sthitā: | tata ityagatvā dātu: pūrvoktātpudgalādityartha: || trtīyāmāha-punaraparaṃ kauśika ya: kulaputro vā kuladuhitā vā ye jambūdvīpe ityādinā | grahaṇāya yatnakaraṇāt samādāpayet | grhītānāṃ sthirīkaraṇātpratiṡṭhāpayet | ata: iti asmādanantarārthakāriṇa: pudgalāt | akilāsitayā ityanālasyena svayaṃ prati- pattyanuṡṭhānāt saṃpādayet | krtotsāhatvādudyukta:, amumityutpāditabodhicittam | samāsato granthārthaśikṡaṇādgrāhayedimāṃ prajñāpāramitāmiti pūrveṇa saṃbandha: | ajñānasaṃśayamithyājñānayogena mūḍhaṃ prati samyagarthakathanāt saṃdarśayet | kausīdyācchandikatāvyāsaṅgayogāt pramattaṃ kuśalārthaṃ pravartanāt samādāpayet | hīnādhimuktyaśakyātmasaṃbhāvanākaukrtyabahukrtya bhīrutāyogāt saṃlīnaṃ viśiṡṭavīryānuśaṃsakathanāt samuttejayet | aviparītasamādhyasaṃtuṡṭivīryapratipattiyogāt samyak pratipannaṃ bhūtaguṇābhinandanāt saṃpraharṡayet | vidheyatāpādanādevaṃ vācānuśāsanyā neṡyati prajñāpāramitāṃ prāpayiṡyati | tatra ca saṃprajanyena samyagupalakṡaṇatayā layauddhatyadoṡāpa- nayanādyathākramaṃ vineṡyati anuneṡyati | artham iti phalam anuśaṃsam | evaṃ ca ityanantaroktakrameṇa | ajñānamithyājñānavigamāccittaṃ viśodhayiṡyati | saṃśayajñānanirākaraṇāt nirvicikitsaṃ kariṡyati | ehi tvam iti āgaccha tvam | bodhisattvamārge iti prajñāpāra- mitāyām | saṃnāhaprayogānivartanavīryabhedāt yathākramaṃ śikṡamāṇaścaran vyāyacchamāna: iti padatrayamuktam | upadhisaṃkṡaye iti | samalaskandhābhāve dharmakāya ityartha: | tiṡṭhantu khalu puna: kauśika jambūdvīpe sarvasattvā: | tathā cāturmahādvīpake | sāhasre cūlike | dvisāhasre madhyame @381 iti hārakacatuṡṭayena yathāsaṃkhyaṃ caturthī pañcamī ṡaṡṭhī saptamī ca stutimātrā nirdiṡṭā | kiṃ tu sarvatra samādāpayet pratiṡṭhāpayeditiparyantanirdiṡṭapadānantaraṃ pūrvoktahārakāt tat kiṃ manyase ityādi yāvat bahutaraṃ puṇyaṃ prasavet ityanuvartanīyam || aṡṭamīṃ stutimātrāmāha-tiṡṭhantu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasra ityā- dinā | ata: khalu puna: iti daśakuśale samādāpayitu: pratiṡṭhāpayituśca sakāśādityartha: || navamīṃ stutimātrāmāha-punaraparaṃ kauśika ityādinā yāvat gaṅgānadīvālukopama- trisāhasramahāsāhasralokadhātusattvānāṃ caturdhyāneṡu pratiṡṭhāpayituradhikapuṇyapratipādanena || prathamāṃ stobhamātrāmāha-punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe ityādinā | cāturmahā- dvīpake sāhasre dvisāhasre trisāhasre ca lokadhātau sarvasattvān dhyānāpramāṇārūpyasamāpattya- bhijñāsu pratiṡṭhāpayediti hārakacatuṡṭayena yathākramaṃ dvitīyā trtīyā caturthī pañcamī ca stobhamātrā nirdiṡṭā | sarvatra ca hārakacatuṡṭaye pratiṡṭhāpayediti padānantaraṃ pūrvoktahārakāt "tat kiṃ manyase" ityārabhya yāvat "bhūtakoṭiprabhāvanatāyām" ityetatparyantamanuvartanīyam || ṡaṡṭhīṃ stobhamātrāmāha-tiṡṭhantu khalu puna: kauśika trisāhasramahāsāhasre lokadhātau ityādinā || saptamīṃ stobhamātrāmāha-punaraparaṃ kauśika ya: ityādinā || aṡṭamīṃ stobhamātrāmāha-punaraparam ityādinā | arthavibodhanipuṇatvādarthakuśala: | ya: pratītyasamutpāda: śūnyatā saiva te matā | -catu:stava-20 dharmadhātuvinirmukto yasmāddharmo na vidyate | -sūtrālaṃkāra-13.11 iti vacanāt pratīyamānapadārtha eva hi prajñāpāramitā kasmādupadiśyate ityabhi- prāyavānāha-iyamapi bhagavan prajñāpāramitopadeṡṭavyā iti | padārthasvabhāvaśūnyatānabhijñasya deśyate ityāha-iyamapi ityādi | nanu padārthapratipattau tatsvabhāvaśūnyatāpratipatti: katha- miti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-utpatsyate hi ityādi | etaduktam-yasmādanāgate kāle sādrśyārthena prajñāpāramitāprativarṇikā utpatsyate, atastāṃ śrutvā mithyāśāstrābhyāsena pracchāditapratīyamānapadārthe māyopamasvabhāvāvabodhādanuttarabodhyarthī bodhisattvastāṃ samyakprajñā- pāramitāmanavabudhyamāno'bhimatārthabhraṃśāt mā vinaṡṭo bhaviṡyati | tasmāddeśyate iti | kiṃhetukā kiṃsvarūpā ca sā, yena taddhetusvabhāvaparityāgāt parihriyate ityāha-katham ityādi | prajñāpāramitāprativarṇikā iti- prakrāntārthatiraskāro yā cārthāntarakalpanā | prajñāpāramitāyāṃ hi proktā sā prativarṇikā || -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-56 ityācāryadignāga: | eke bhikṡava: iti mahāyānikā eva | vijñānavādina ityartha: | ekānekasvabhāvavirahānni:svabhāvatvena anabhyastasaviṡayaṡaḍvijñānakāyasvabhāvatvena abhāvita- @382 kāyā: | tadeva kathayannāha-abhāvitaśīlā: ityādi | etacca padatrayamadhiśīlādhicittādhi- prajñāśikṡātrayavaikalyāt yathākramamuktam | etatsamarthanārthamāha-du:prajñā: ityādi | yasmā- dajñānayogena du:prajñā: | saṃśayajñānādeḍamūkajātīyā: | mithyājñānāt prajñāparihīṇā: | rūpa- vināśo rūpanityatā iti | rūpasya kalpitasyābhāvo vināśo rūpānityatā | vikalpitasya rūpasya kṡaṇādūrdhvamanavasthānaṃ vināśo rūpānityatā | dharmatātmakasya ca rūpasya kalpitarūpa- rahitatā vināśo rūpānityatā prajñāpāramitā ityupadekṡyanti | arthatrayaṃ caitadāvrttinyāyena draṡṭavyam | mithyājñānopahatatvena ātmānamutkarṡayantītyāha-evaṃ copadekṡyanti-ya evaṃ gaveṡayiṡyati sa prajñāpāramitāyāṃ cariṡyati iti | yathoktena ca nirdeśena dharmadharmiṇo- ranirākaraṇe viparyastabhāvābhiniveśānna muktirityabhiprāyavānāha-na khalu puna: kauśika rūpavināśo rūpānityatā draṡṭavyā ityādi | api tu rūpādīnāṃ māyopamasvabhāvataiva prajñāpāra- mitā | bhāvābhāvādiviparyāsābhiniveśamūlasya savāsanasakalakleśajñeyāvaraṇasya samyakprahāṇa- hetutvena tathāgatatvapadaprāpaṇāt pratipattavyeti mati: || navamīṃ stobhamātrāmāha-punaraparaṃ kauśika yāvanta: ityārabhya yāvat gaṅgānadī- vālukopamalokadhātupratiṡṭhitasattvadhātusrotaāpattiphala pratiṡṭhāpanakāriṇa: sakāśādbahutarapuṇya- prasavatvapratipādanena | nanu srotaāpattiphale pratiṡṭhāpanamanāsrave dhātau vyavasthāpanam | śraddhādipūrvakaṃ prajñāpāramitāpustakadānaṃ tatsaṃdarśanādikaṃ ca sāsravam, tat kathaṃ pūrvakārya- kāriṇa: sakāśāduttarārthakāriṇo bahutaraṃ puṇyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ato hi kauśika srota āpattiphalam ityādi | etaduktam-yasmādvipulavimalānantaguṇarāśitathāgata- tvādisarvāryadharmāṇāṃ jinajananyā hetutvena sutarāmeva srota āpattiphalam, ata: prajñāpāra- mitāta: saṃbhavati, tasmādasyā: pustakadānādinā avikalakāraṇasvabhāvatvāt srotaāpatti- phalasyānyasya ca prativiśiṡṭasvabhāvasya buddhatvāderdānādbahutaraṃ puṇyaṃ prasavati || prathamāṃ praśaṃsāmātrāmāha-punaraparaṃ kauśika yo hi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā yāvanto jambūdvīpe sattvāstān sarvān sakrdāgāmiphale pratiṡṭhāpayet ityādinā pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkya tathaiva pariharannāha-ato hi kauśika sakrdāgāmi ityādi || dvitīyāmāha-punaraparaṃ kauśika yo hi kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā yāvanto jambūdvīpe sattvāstān sarvānanāgāmiphale pratiṡṭhāpayet ityādinā | pūrvoktābhi- prāyeṇa tatkasya heto: ityāśaṅkya tathaiva pariharannāha-ato hi kauśika anāgāmi ityādi || trtīyāmāha-punaraparaṃ kauśika ya: kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā yāvanto jambūdvīpe sattvāstān sarvānarhattve pratiṡṭhāpayet ityādinā | yathāvihitaprakāreṇa tatkasya heto: ityāśaṅkya pūrvavadāha-ato hi kauśika arhattvam ityādi || @383 caturthīmāha-punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe sattvāstān sarvān kaścideva kulaputro vā kuladuhitā vā pratyekabuddhatve pratiṡṭhāpayet ityādinā | yathoditavidhinā tatkasya heto: ityāśaṅkya tathaivāha-ato hi kauśika pratyekabuddhatvam ityādi || pañcamīmāha-punaraparaṃ kauśika yāvanto jambudvīpe sattvāsteṡāṃ sarveṡām ityādinā | upanāmayet iti dadyāt | kenāśayenetyāha-atraiva prajñāpāramitāyām ityādi | prayoga- mārgeṇa prajñāpāramitāṃ bhāvayan darśanamārgeṇa vrddhiṃ bhāvanāmārgeṇa viruḍhiṃ bodhisattvaviśeṡa- mārgeṇa vipulatāṃ gatastathāgatabhūmau paripūrayiṡyati buddhadharmānityarthabhedo vācya: | tasmātpaurva- kāt iti | ya: kaścidbodhau cittamutpādayet, yaścānyo bodhicittamutpādya pustakaṃ dadyāt, tata: pudgaladvayādityartha: | nanu bodhicittotpādanapūrvakaṃ pustakadāturadhikārthakāriṇa: sakāśāt kevalapustakamātradātu: kathaṃ puṇyamahattvamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-niyatameṡa: ityādi | niyatamavaśyameṡo'vinivartanīya: ityartha: | etaduktam-yasmādavaivartiko bodhisattvo niyata- mabhisaṃbudhya sattvānāṃ du:khāntakāritvena viśiṡṭaṃ puṇyakṡetram, atastasmai pustakadāturbahutaraṃ puṇyaṃ na tu bodhicittotpādanapūrvakamaniyatagotrapudgalāya pustakadātu: iti || ṡaṡṭhīmāha-tiṡṭhatu khalu puna: kauśika jambūdvīpakānām ityādinā | etaddhārakānte "anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayet" ityanantaraṃ "yaścānya: kaścit kauśika kula- putro vā kuladuhitā" ityādigrantha: pūrvokta evānuvartanīya: || saptamīmāha-tiṡṭhatu khalu puna: kauśika cāturmahādvīpake lokadhātau ityādinā | tathaivātra hārakānte grantho'nuvartanīya: || aṡṭamīmāha-tiṡṭhatu khalu puna: kauśika sāhasre cūlikāyāṃ lokadhātau ityādinā | bhūyasyā mātrayā adhikena prakāreṇetyartha: | tatkasya heto: ityatrāpi praśnaparihārārtha: pūrvavat vācya: || navamīṃ praśaṃsāmātrāmāha-punaraparaṃ kauśika yāvanto jambūdvīpe sattvāste sarve ityā- dinā | na kevalamabhisaṃbudhyānyeṡāmarthakaraṇāt kṡiprābhijñaṃ bodhisattvamavavadato'nuśāsataśca bahutaraṃ puṇyam, kiṃ tarhi anabhisaṃbudhyāpīti pratipādayannāha-yathā yathā bhagavan ityādi | tatra cīvaraṃ vastram | piṇḍapāto maṇḍakādi | śayanaṃ tūlikādi | āsanaṃ daṇḍāsanādi | vyādhibhirupahataṃ glānaṃ prati eti gacchati yuktarūpaṃ bhaiṡajyaṃ harītakyādi | pariṡkāra: khallakādi, tān kārān krtāniti cīvarādīn dattānityartha: | saṃdrṡṭaphaladānasāmarthyāt mahāphalān karoti | janmāntare phaladānāt mahānuśaṃsān karotīti pūrveṇa saṃbandha: | tathāgatānāṃ bodhisattvānāṃ ca paramadakṡiṇīyatvena nirviśiṡṭatvāditi bhāva: | kuta etaditi cet, yasmāccundasya karmakāraputrasya piṇḍapātaṃ paribhujya parinirvāṇakālasamaye bhagavataivoktamāgame-"mā haitannimittaṃ cundasya karmakāraputrasya vipratisāro bhūt | sa tvayā ānanda cundasya karmakāraputrasya prativinoda- @384 yitavya: | evaṃ ca sa vaktavya:-yaṃ ca piṇḍapātaṃ paribhujya tathāgato'nuttarāṃ samyaksaṃbodhi- mabhisaṃbuddha:, yaṃ ca piṇḍapātaṃ paribhujya nirupadhiśeṡe nirvāṇadhātau parinirvrta:, dvāvimau piṇḍa- pātāvasama{1. ##W om.## asamasamaphalau.}samaphalau asamasamavipākau" iti | tulyaphalapratipādanāttayo: samadakṡiṇīyatva- māveditamiti | nanu bhāvanābhyāsādāsannībhāve sati kathamavavādānuśāsanībhyāmāsannībhāvo nirdiśyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hyetadbhagavan ityādi | evaṃ manyate-pratītya- samutpādadharmataiṡā yasmādavavādānuśāsanībhyāṃ viśiṡṭacittakṡaṇotpādādāsannībhāvo bhavati | bhāvanābalāttu nitarāmeveti | bodhisattvotsāhadātr#ṇāṃ sādhu sādhviti sādhukāradānena stuta- stobhitapraśaṃsārthamupasaṃharati ityāryavimuktisena: | kṡipratarāsannībhāvakathanādutsāhaṃ dadāṃsi | avavādamukhenānugrhṇīṡe | anuśāsanīdvāreṇānuparivārayasi | kathamanyasyotsāhavardhanenānyasyānu- graha: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ata:prasūtā hi ityādi | etaduktam-yasmādanuttara- samyaksaṃbodhicittotsāhavardhanena niṡpadyate bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ jagadarthakārikā anuttarasamyaksaṃbodhi:, tasmādeṡāmutsāhavardhanāt sattvānāmanugraha: iti | etadeva vyatirekamukhena kathayannāha-yadi hi ityādi | nābhisaṃbudhyeran | ato na sattvārthaṃ kuryuriti śeṡa: | anvayamukhena cāha-yasmāttarhi ityādinā | abhisaṃbudhyante | tasmājjagadarthakāriṇa: iti mati: | ta ete stutyādaya: uttarottarapuṇyamahattvasya pratipādanāt tatsvabhāvatvena nirdiṡṭā yathābhūtārthādhigamamātra- lakṡaṇā nārthavādādirūpā yathoktaprabhedā eva pratipattavyā: | tathā coktam- stuti: stobha: praśaṃsā ca prajñāpāramitāṃ prati | adhimokṡasya mātrāṇāṃ navakaistribhiriṡyate ||20|| iti || evaṃ ca krtvā tatra tatra sūtrāntare nidāneṡu yaduktaṃ sarvabodhisattvairmahāsattvai: sarvabuddhastutastobhitapraśastai: sārdhaṃ bhagavān viharatīti, tadupapannaṃ bhavati || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ puṇyaparyāyaparivarto nāma pañcama: || @385 6 anumodanāpariṇāmanāparivarta: ṡaṡṭha: | sarvabuddhastutastobhitapraśastasya adhimuktimanaskārasya anuttarasamyaksaṃbodhau pariṇāmanaṃ vidheyam, ityato'nantaraṃ pariṇāmanāmanaskāro vaktavya: | sa ca vyāvrttiviṡayabhedādanekavidha: iti, ādau viśeṡapariṇāmanāmanaskāraṃ nirdiśannāha-atha khalu maitreya ityādi | tatra maitreyo nāma samādhi:, tallābhātkasyacit samādhermaitreyatvaṃ phalam | tadadhigamāt pūrvapraṇihita- maitrīphalābhisamayādīdrśā vā guṇā: | tena maitrīvimokṡamukhaprabhāvitatvādarjitā yenāsau maitreyo jāta: iti maitreya: | samyakprajñāyogāt bodhisattva: | sarvākāropāyasaṃbandhāt mahāsattva: | bodhisattvamahāsattvaśabdayo: prajñopāyābhidhāyitayā amoghapāśasūtre pāṭhāditi || anumodanāpariṇāmanāsahagatam iti | anumodanāpūrvikā pariṇāmanā tathāgatānuttara- samyaksaṃbodhyanupalambhālambanena manaskāreṇa pariṇāmanādviśeṡa: pariṇāmanāmanaskārastayā ca sahagatamiti samāsa: | tathā hi-parakīyaṃ dānamayādipuṇyakriyāvastu vakṡyamāṇānumodanāmanaskā- reṇānumodya bodhau pariṇāmayitavyamityayamapi prakāra: saṃbhavati | tathā cānantarameva vakṡyati- "evamanumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastvanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayāmīti vācaṃ bhāṡeta" iti | tata iti sarvasattvānāṃ dānamayādipuṇyakriyāvastuna: sakāśādityartha: | agramākhyāyate dvividhāgratāyogāt | dvividhāgratā śreṡṭhāgratā cottaptatayā, jyeṡṭhāgratā cādvitīyatayetyāha-śreṡṭhamākhyāyate jyeṡṭhamākhyāyate iti | śreṡṭhāgratāpi dvividhā varatayā ca upāyakauśalena pravaratayā ca prajñāpāramitayetyāha-varamākhyāyate, pravaramākhyāyate iti | ubhābhyāṃ nānyat praṇītamiti kathanāyoktam-praṇītamākhyāyate iti | jyeṡṭhāgratāpi dvividhā | uttamatayā ca samābhāvāt, anuttamatayā cādhikābhāvāditi darśanāyoktam-uttamamākhyā- yate, anuttamamākhyāyate iti | ābhyāṃ nānyanniruttamamityāha-niruttamamākhyāyate iti | yathoktena ca vidhinā śrāvakādyasādhāraṇatvena asamamākhyāyate | asamairbuddhai: samatāṃ prāptuṃ hetutvāt asamasamamākhyāyate | anupalambhākārapariṇāmanāmanaskāraṃ nirdidikṡurāha-evamukte āyuṡmān subhūti: ityādi | daśadiśi loke sarvata: sarvatragatayā iti daśasu dikṡu lokadhātau sarvasmin pūrvādidigvyāptyā ityartha: | pūrvapaścimadakṡiṇottarāsu dikṡu yathākrama- maprameyāsaṃkhyeyāparimāṇācintyāsu sthitā lokadhātavo yathāsaṃkhyamaprameyāprameyeṡvityādinā nirdiṡṭā: | tathā ūrdhvādho diśi sthitā anantāparyanteṡvityarthabhedo vācya: | aprameyāprameyāṇām ityādi | laukikavītarāgāṇāṃ śaikṡāṇāṃ {1. ##B om##. aśaikṡāṇāṃ.} aśaikṡāṇāṃ pratyekabuddhānāṃ bodhisattvānāṃ ca yathākrama- maprameyāsaṃkhyeyāparimāṇācintyāparyantānām | jñānapathātītatvenāprameyādayo veditavyā: | chinna- vartmanām ityādi | hatāritvena kṡīṇāsravatvena ca chinnavartmāna: ni:kleśatvena vaśībhūtatvena ca chinnavartmanaya: | suvimuktacittasuvimuktaprajñatvena chinnaprapañcabhavanetrīkā: | ājāneyamahānāgatvena paryāttabāṡpā: | krtakrtyatvena krtakaraṇīyatvena ca marditakaṇṭakā: | svapahrtabhārāṇām @386 ityādi vyākhyātam | athavā, sarvākārajñatā mārgajñatā sarvajñatā sarvākārābhisaṃbodho mūrdhābhisaṃbodha: iti pañcabhirabhisamayai: prahātavyavastuprahāṇāt yathākramaṃ chinnavartmanāmityādi pañca padāni | taireva pañcabhirabhisamayai: prāptavyadharmādhigamayogāt yathāsaṃkhyaṃ svapahrtabhārāṇā- mityādi pañca padāni vācyāni | etasminnantare iti madhye | anāsravaṃ śīlaṃ samādhi: prajñā ca śīlaskandha: samādhiskandha: prajñāskandha: | sarvāvaraṇaprahāṇaṃ vimuktiskandha: | viśiṡṭa- jñānasākṡātkaraṇaṃ vimuktijñāna {1. ##B om.## ^darśana^.} darśanaskandha: | sarvaścaiṡa śrāvakādibhi: sādhāraṇa ityasā- dhāraṇārthamāha-yāni ca ityādi | tatra dravyata: ṡaṭ pāramitā: | nāmatastu daśa bhavanti, prajñāpāramitāprabhedatvāccatasrṇāṃ pāramitānām | tathā hi lokottaraṃ nirvikalpakaṃ jñānaṃ krameṇa sarvāvaraṇaprahāṇakāri prajñāpāramitā lokottaramārgaprṡṭhalabdhajñānasaṃgrhītā: punarupāyapraṇidhāna- balajñānapāramitā: syuriti | prādhānyāt ādau ṡaṭ pāramitā: nirdiśya pariśiṡṭapāra- mitopādānārthamāha-buddhaguṇasaṃpat ityādi | buddhaguṇasaṃpadupāyapāramitā | balapāramitā iti sugamam | abhijñāpāramitā iti bauddhī sarvābhijñā | ṡaṡṭhī vā grāhyā | parijñāpāramitā iti jñānapāramitā | kathaṃ prakrṡṭāpi satī jñānapāramitā na nirvikalpā iti cet, ucyate | yasmājjñānapāramitā nirvikalpajñānaprṡṭhalabdhaṃ jñānaṃ yena jñānenādhigamaṃ paricchidya svayaṃ ca dharmasaṃbhogaṃ pratyanubhavati parāṃśca paripācayati | taccaitannirvikalpajñāne dvayamapi nāstītyato na nirvikalpā jñānapāramitā | praṇidhānapāramitā iti jñāyate eva | sarvajñajñānasaṃpat iti pramuditādibhūmaya: | yā ca hitaiṡitā iti muditopekṡe | buddhaguṇā: iti aṡṭādaśāveṇika- buddhadharmādaya: | samyaksaṃbodhisukham iti kleśajñeyāvaraṇavāsanānusaṃdhiprahāṇaphalam | sarva- dharmaiścaryapāramitā iti sarvākārajagadarthasaṃpādanaśaktatā | anabhibhūta: sarvābhibhū: iti māratīrthikādibhiratiraskrta:, teṡāṃ ca krtābhibhavana: | rddhyabhisaṃskāra: iti rddhiprāti- hāryamāvarjanapūrvakabodhibījāropaṇahetu: | yaccānāvaraṇam ityādi | kleśajñeyāvaraṇaprahāṇādyathā- kramamanāvaraṇamasaṅgamata evāpratihatam | samābhāvādasamam | samenāsamenaiva samatvādasamasamam | sarvānyopamāptikrāntatvādanupamam | anantajñānaparicchedāyogyatvādaparimeyam | evaṃ viśeṡaṇa- viśiṡṭaṃ kiṃ tadityāha-tathāgatayathābhūtajñānabalam iti | ādeśanādiprātihāryakaraṇasamarthameva jñānamavyāhatatvāt balamuktam | yadbuddhajñānabalaṃ balānām iti āsravakṡayajñānameva balaṃ balānāṃ madhye prakrṡṭataram | yadbuddhajñānadarśanam iti jñānaṃ satyādisaṃbodhirabhijñā: pañcadarśanam | daśabalapāramitā iti sthānāsthānajñānabalādīni daśa | caturvaiśāradya iti samyaksaṃ- buddho'hamityādipratijñāne paryanuyokturabhāvena nirbhayatākārāścatvārastaiścaturbhirvaiśāradyai: | parama- sukhaparipūrṇo'yamadhigama: sāṃvrta:, tāttvikastvanya ityāha-yaśca ityādi | paramārthābhi- nirhāreṇa iti māyopamatābhimukhīkaraṇena | dharmacakrapravartanam iti dharmasya svādhigamasya @387 dyotikayā prajñāpāramitādeśanayā cakravatpuna: punarāmukhīkaraṇārthena pravartanaṃ vineyasaṃtāne vistārīkaraṇam | tadeva tamopanayanāt dharmolkāpragrahaṇam | samyak pratibodhanāt dharmabherī- saṃpratāḍanam | vineyamana:prapūraṇāddharmaśaṅkhaprapūraṇam | paurītvena dharmaśaṅkhapravyāharaṇam | drḍhasarvāvaraṇapraharaṇāt dharmakhaṅgapraharaṇam | tarpaṇatvena dharmavrṡṭipravarṡaṇam | vispaṡṭatvena vijñeyatvena ca dharmayajñayajanam | manojñatvena sarvasattvasaṃtarpaṇam | śravaṇīyatvena yathāsukhīkaraṇāt saṃpravāraṇam | ye ca tatra ityādi | buddhadharmeṡu vinayanādvinītā:, pratyekabuddhadharmeṡu śikṡaṇāt śikṡitā:, śrāvakadharmeṡvadhimokṡādadhimuktā: iti yojyam | svabodhyadhigamaṃ prati niyatagotratvalābhāt niyatā:, tata eva saṃbodhiparāyaṇā: | śaikṡāṇi iti prathamaphala- pratipannakādīnāṃ saṃbandhīni | aśaikṡāṇi ityarhatām | tatra traivācikādikarmaṇopasaṃpanno bhikṡu: | evaṃ bhikṡuṇī | triśaraṇaparigrahāt pañcaśikṡāpadaparigrahāccopāsaka: tathopāsiketi dvidhā bheda: | triśaraṇaparigrhītamupāsakaṃ me ācāryo dhārayatu | tathā triśaraṇagataṃ pañcaśikṡāpadapari- grhītamupāsakaṃ me ācāryo dhārayatviti vinaye dvidhā pāṭhāt | manobhāvanīyān iti eka- dvi-tri-pudgalānmana:prasādakāriṇa: | niravaśeṡamanavaśeṡam iti anantahetutvādaprameyaphalapradatvācca yathākramaṃ vācyam | aikadhyam ityādi | atītatathāgatasaṃbandhena nirdiṡṭatvādaikadhyamekaprakāratvamabhi- saṃkṡipya cetasyadhyāropya aprameyatvādirūpeṇa piṇḍayitvā gaṇayitvā bodhisattvādiyāvarttirya- gyonisaṃbandhena tulayitvā pramāṇīkrtya vakṡyamāṇalakṡaṇayā agrayā anumodanayā anumodeta | karturāśayātiśayaśraddhātiharṡaṃ svayaṃ tat sarvasaṃpādanāśayātiśayaṃ kuryāditi yāvat | agrārthameva kathayannāha-śreṡṭhayā ityādi | vyākhyātametat | vācaṃ bhāṡeta iti sarvatathāgataśīlādi- skandhasyānupalambhālambanena manaskāreṇānumodanāsahagataṃ puṇyaṃ sarvasattvārthamanuttarabodhau pariṇāmayāmīti vacanamuccārayedityartha: | āhārakam iti utpādakam | mama sarvasattvānāṃ ceti śeṡa: | anupalambhapariṇāmanāmanaskāraṃ nirdiśya, idānīṃ tatra kucodyaparihārārthaṃ praśnayannāha-tatra bodhisattvayānika: ityādi | yairvastubhi: pariṇāmayati iti yaistathāgata- tvādigotrahetubhirniryātayatītyartha: | kvacidanumodeta iti pāṭha: | tatrāpi pariṇāmanāmana- skārasya prakrāntatvāt pariṇāmayatītyartho grāhya: | tathā cānantarameva vakṡyati-"katamairvastubhi: pariṇāmayati", yairārambaṇairyairākārai: iti | ārambaṇāni śīlādiskandhā: sarvadharmā:, tadgrahaṇa- prakārā eva ākārā: | taccittam iti grāhakavikalpam | api nu iti | api nu śabdo nipāta: kiṃśabdārthe vartate | tathopalabhyeran yathā nimittīkaroti iti vastvādīnyanimittī- krtya pariṇāmayitumaśakyatvāttānyatītatayā avidyamānānyeva adhyāropya yathodbhāvanāsaṃvrtyā viṡayīkriyante | kiṃ tattvatastathaiva samupalabhyante ityartha: | yadyapyupalabhyante iti matam, tathā ca sati pramāṇavyāhatatvena viparyāso hi vastuna: | upalambho marīcyādijñānavat pariniścita: || @388 tasmāttadbalato vrtta: pariṇāmavidhirmata: | ātmātmīyaviparyāsapravrtta iva durbala: || iti mati: | vikalpaviṡayasyāropitatvenālīkatvāt pratyayādhīnatayā vītavrttitvācca svapna- māyāmarīcivannaivopalabhyante tattvata: ityāha-na tāni bhadanta ityādi | evamapi viparyasta- pariṇāmaprasaṅga ityāha-yadi so'saṃvidyamānam ityādi | svalakṡaṇaviṡayīkaraṇāt ārambaṇī- kuryāt, sāmānyarūpaparicchedāt nimittīkuryāt | saṃjñāyā nimittodgrahaṇātmikāyā: svaviṡayā- bhāvena viparyāsa:, atasmiṃstadgrahādbhrānti: saṃjñāviparyāsa: | cittasyālambanagrāhakavijñānasya tathaiva viparyāsa: cittaviparyāsa: | drṡṭerevākāraparicchedarūpāyā: saṃtīraṇātmikāyā: prajñāyā: pūrvavadviparyāso drṡṭiviparyāsa: | na bhavet iti kathaṃ tasyeti pūrveṇa saṃbandhāt | api tu bhavedityartha: | tathā cānupalambhapariṇāmanāmanaskāra: saṃjñāviparyāsādirūpa: iti śeṡa: | tasmā- danyathā saṃjñādīnāṃ viparyāsatvapratipādanena prakrtārthāvirodhānna kiṃciduktaṃ syāt | nanu anyasya svaviṡayābhāvena saṃjñāderviparyāsatve atatsvabhāvasya anyasya kathaṃ saṃjñāviparyāsādirūpateti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | rāgo'pi iti | apiśabdena dveṡādiparigraha: | vikalpyeti adhyāropya | saṃkalpyeti puna: punarālambya | viparyastasaṃjñādiprabhavatvādrāgo'pi saṃjñāviparyāsa: iti yojyam | etaduktam-yasmādavidyamānaṃ nityatvādikamanityatvādidharma- yukte vastunyadhyāropya tadeva puna: punarālambya utpadyamāno rāgādirviparyastasaṃjñādihetukatvena saṃjñāviparyāsādirūpa: samutpadyate | tasmādanupalambhapariṇāmanāmanaskārastathaivotpadyate iti | pakṡāntarārthamāha-athāpi ityādi | athāpi yathāvastu yathārambaṇaṃ yathākāro'saṃvidyamāna: iti śeṡa: | tathā bodhistathā cittam | kimasaṃvidyamānamityadhyāhāryam | evamityabhyupagame satyāha-evam ityādi | grāhyagrāhakāśca sarvadharmāstadvāsanā: sarvadhātavo'saṃvidyamānā: prāptā: iti mati: | bhavatvevam, ko doṡa: iti cet, āha-yadi ca ityādi | evaṃ manyate-yadi yathā vastvādikamasaṃvidyamānaṃ tathā bodhicittādikam | tadā katamairvastvādibhi: katamaṃ cittādikaṃ kva bodhau pariṇāmayati ? yāvatā naiva kenacit kiṃcit kvacit pariṇāmayati | ata: sarvathā pariṇāmānupapattau pariṇāmaviparyāsa: iti | tattvena viparyasto- 'pyanityādivikalpavat pāraṃparyeṇa bhūtārthaprāpaka: saṃvrtyā vastvādervidyamānatvena pariṇāmanā- manaskāra iṡyate eva | ato na kiṃcidadhikaṃ tvayoktamityabhiprāyeṇāha-nedamāryasubhūte ityādi | athavā tasmin vastvārambaṇādau pāramārthikābhiniveśavigamena saṃvrtyā māyā- puruṡasyeva pariṇāmanāt na viparyastapariṇāma: ityabhiprāyavānāha-nedamāryasubhūte ityādi | yuktiyuktamapi kathamādikarmikasya na vaktavyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yadapi hi syāt ityādi | adhigamasaṃpratyayavaikalyādadrḍhatvena śraddhāmātrakam | tadeva mrdumadhyādhimātra- bhedāduktam-premamātrakam ityādipadatrayeṇa | athavā, śraddhāmātrakamastitvaguṇavattvaśaktatveṡu yathākramamabhisaṃpratyaya: prasādo'bhilāṡa: ityevaṃ premamātrakamityādi tridhā nirdiṡṭam | anta- @389 rdhīyeta iti vinaśyet | saṃvrtiparamārthavibhāgākuśalatvāditi bhāva: | na vaktavyameva tarhi prāpta- mityāha-avinivartanīyasya ityādi | yo vā kalyāṇamitropastabdha iti prthagjanasyāpi kalyāṇamitrādhiṡṭhitatvenobhayasatyasvarūpaparijñānāditi bhāva: | upasaṃhārārthamāha-evaṃ ca ityādi | evamiti saṃvrtisatyānatikrameṇa | punarapi saṃvrtipakṡāśrayeṇa codyārthamāha-yena ityādi | yat iti anumodanāsahagataṃ kuśalamūlam | taccittamityanumodakaṃ pariṇāmanākāle, kṡīṇamupacayavināśāt niruddhaṃ prabandhavināśena, vigataṃ prakrtivināśāt, vipariṇataṃ vikāra- vināśena | tattasmātkatamattaccittamanumodakaṃ pariṇāmanākāle yenānumodakacittena pariṇāma- yati ? naiva kenacidityartha: | evaṃ manyate-evaṃ cātra bodhisattvena mahāsattvenānumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu sarvajñatāyāṃ pariṇāmayitavyamiti vacanena paurvāparyapratipādanāt naikasmin kṡaṇe tadvāvanumodanāpariṇāmanāmanaskārau bhavata: iti pratipāditam | tasmāt samānakartrtve ktvāpratyayavidhānādekameva cittaṃ pūrvamanumodya paścāt pariṇāmayatītyuktam | taccāyuktam, yato nityasya kramayaugapadyābhyāmarthakriyāvirodhāt kṡaṇikatvenānumodakaṃ cittaṃ pariṇāmanākṡaṇe nāsti, atastena kathaṃ pariṇāmayatīti ? evamanumodyeti padamasaṃgatamiti nirdiśya, idānī- manumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastviti padamayuktamityāvedayannāha-katamadvā ityādi | etaduktam anumodanākāreṇotpādādanumodakameva cittamanumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastūcyate yata:, tasmāt katamadvā taccitaṃ vyatiriktam anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu yaccittaṃ karmabhūtamanu- modakaṃ cittaṃ kartrbhūtaṃ pariṇāmayati ? na ca tenaiva cittena tasyaiva pariṇāmanā yuktā, svātmani kāritravirodhāditi mati: | atha matam-anumodanācittānantaraṃ viśiṡṭacittakṡaṇotpādādanumo- danāsahagataṃ puṇyakriyāṃvastu yaccittaṃ prāptam, tatpaścāt pariṇāmanācittena pariṇāmayitavyamityayaṃ tasya vākyārtha iti, tathāpi pariṇāmayitavyamiti padaṃ nopapannamityāha-kathaṃ vā śakyam ityādi | evaṃ vākyārtho yojanīya:-prathamakṡaṇabhāvino vijñānasya kṡaṇikatvena dvitīye kṡaṇe'bhāva: | tathā dvitīyakṡaṇabhāvino'pi kāraṇavaikalyādanutpādena prathamakṡaṇe'bhāva: ityevaṃ yadā dvayo: pariṇāmanī- yapariṇāmakayo: prathamadvitīyakṡaṇabhāvinościttayo: samavadhānasaṃbhavo nāsti, tatkathaṃ dvitīyakṡaṇa- bhāvinā pariṇāmanācittena prathamakṡaṇabhāvicittamanumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu pariṇāma- yituṃ śakyamiti | pūrvacittānutpādatā tarhi vidyamānā pariṇāmyate iti cet, āha-na ca taccittasvabhāvatā śakyā pariṇāmayitum iti | nīrūpatvāditi bhāva: | bhagavadāryamaitreyādhi- ṡṭhānena śakra: pariharannāha-mā khalu ityādi | ayamabhiprāya:-saṃvrtyā abhyupagatabhāvānāmartha- kriyākāritvena kṡaṇikatve sati viśiṡṭotpattikriyāsamāveśaṃ muktvā na vai kaścit kriyāntara- samāveśa: saṃbhavati | ato yogināṃ viśiṡṭānumodakacittānantaraṃ viśiṡṭataramanumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastucittamutpadyate | tato'pyanantaraṃ tatkuśalamūlavāsanāvāsitaṃ viśiṡṭatamaṃ cittaṃ pariṇāmanākāreṇodayamāsādayati pratītyasamutpādadharmatābalāt iti sthitametadvastutattvam | kṡaṇena vyavahārāyogādbālajanānurodhena saṃtānāpekṡaṇāt sāmayikatvena ca śabdavrtterevaṃ cātra @390 bodhisattvena mahāsattvenānumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu sarvajñatāyāṃ pariṇāmayitavya- mityanena vākyenoktamāryamaitreyeṇa karmakartrkriyādirūpatayā | tatra ca vastubhāgaṃ parityajya śabdamātrameva grhītvā bālajanottrāsakaro vikalpo na kārya: iti | kiṃ ca-evamanumodya anumodanāsahagataṃ puṇyakriyāvastu anuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayāmi iti vācaṃ bhāṡeta iti prāk svavacanādāryasubhūtināpi saṃvrtipakṡe yathokta evābhiprāyo'bhyupagantavya: ityabhi- prāyeṇāha-kathaṃ cāryasubhūte ityādi | yadi yathoktābhiprāyo na grhyate, tadā gatyantarābhāvāt kathaṃ pariṇāmayitavyam ? naiva kathaṃcit, tasmādyathokta evābhiprāyo grāhya: ityartha: | tadeva kathayannāha-kathaṃ cānumodanāsahagatam ityādi | parigrhṇatā suparigrhītaṃ pariṇāmayatā supariṇāmitaṃ kathaṃ bhavatīti yojyam | aviparyāsalakṡaṇapariṇāmanāmanaskārārthamāha-atha khalvāyuṡmān subhūti: ityādi | ārabhya iti vikalpakena vijñānena āmukhīkrtya | adhiṡṭhānaṃ krtveti agrato viṡayabhāvenāvasthāpya pariṇāmayāmīti vācā pariṇāmanādvikalpena pariṇāma: krta:, tasmāt sarvasyaiva vikalpasya prakrtyā svabhāvapratibhāse'narthe arthādhyavasāyena pravrtterbhrāntatvamityabhiprāyeṇāha-kathaṃ na saṃjñāviparyāsa: ityādi | parihārārthamāha-sacedārya- subhūte ityādi | tasmiṃścitte na cittasaṃjñī bhavati iti pariṇāmakacitte tasmin paramārthato na cittābhiniveśī bhavati | evaṃ ko guṇo bhavatītyāha-evaṃ bodhisattvena ityādi | upasaṃharannāha-yathā taccittam ityādi | idaṃ tadvartamānaṃ pariṇāmakaṃ cittamityabhi- niveśena | tattvato yathā taccittaṃ na saṃjānīte na pratipadyate tathā yadi pariṇāmayati, tadaiva samyaganupalambhahetupravrttatvānna saṃjñāviparyāsa ityādi yojyam | etaduktam-yadi tasya vikalpasyāviṡayasya viṡayavattāṃ grhṇīyāt, tadā bhrānto bhavet | yāvatā māyākāravadasau tajjñānamaviṡayamaviṡayatayaivāvagamya vikalpena pariṇāmane'pi svarūpaparijñānāt kathaṃ bhrānto bhavati iti sāmarthyakathitamapyarthaṃ spaṡṭayannāha-atha yena cittena ityādi | māyākāro yathā kaścinnirmitāśvādigocaram | ceto nirviṡayaṃ vetti tena bhrānto na jāyate || iti nyāyena pariṇāmyamānacittādāvapi māyāpuruṡasyeva vartanāt na viparyāsa ityāha- sacet puna: ityādi | yaccittamiti pariṇāmyamānam | evaṃ saṃjānīte iti vakṡyamāṇa- kṡīṇatvādinā prayogaprṡṭhāvasthāyāṃ pratipadyate | evaṃ samanvāharati iti maulāvasthāyām | tasyāpi cittasya saiva dharmatā iti pariṇāmakacittasya svabhāvavirahāt saiva kṡīṇatvādidharmatā | yairapi dharmai: iti vastvādibhi: | yeṡvapi dharmeṡu iti sarvajñatādiṡu | amumevārthamanāgatādi- hārakatrayabhedena darśayannāha-yathā atītānāmevamanāgatānāma ityādi | sa eva dharmo'kṡaya iti dharmatārūpeṇa kṡayābhāvādakṡayo buddhatvam | na dharmo dharmaṃ pariṇāmayati iti dharma: pariṇāmanāmanaskāra: puṇyakriyāvastudharma: | nanu pariṇāmayāmīti śabdollekhena pariṇāmanāt vikalpa: samākṡipta:, tasya ca prakrtyā svapratibhāse'narthe'rthādhyavasāyena pravrtterbhrāntatvāt @391 kathaṃ na saṃjñādiviparyāsa: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi sa tām ityādi | etaduktam-yadāropitasya tāttvikasya ca rūpasya vibhāgaṃ na jānīyāt, tadā drśyavikalpyā- varthau ekīkrtya svapratibhāse'narthe'rthādhyavasāyena pravartanādbhrānto bhavet, yāvatā vikalpaviṡaya- māropitamāropitātmanā alīkarūpeṇa niścinvan saṃvrtyā svalakṡaṇaṃ ca vastu nirvikalpaka- jñānagocaraṃ prthageva māyopamātmakaṃ māyopamātmanā avitatharūpeṇa paśyan yadā pariṇāmanāṃ nābhiniviśate, na ca pariṇāmyamānaṃ cittaṃ pariṇāmakaṃ cittaṃ jānātītyapi pratipadyate | na ca dharmo dharmaṃ pariṇāmayati ityavagacchati, tadā kathaṃ viparyasto nāma iti | yathokta- mevārthaṃ vyatirekamukhena spaṡṭayannāha-sacet puna: ityādi | nanvavabodhamantareṇa pravrttyasaṃbhavāt kathaṃ jānāno na pariṇāmayatīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi sa tāṃ pariṇāmanā- mabhiniviśate iti | pramāṇabādhitabhāvarūpām | tattveneti śeṡa: | viviktapariṇāmanāmana- skāramāha-sacet punarasyaivaṃ bhavati so'pi puṇyābhisaṃskāra: iti | puṇyaṃ kuśalamūlānya- lobhādīni | tasyābhisaṃskāra: tatsamutthāpikā kriyācetanā | ātmādisaṃbandhadoṡarahitatvā- dvivikta: | māyopamatayā sarvopadravapraśamahetutvena śānta: | śāntatvādirūpeṇāpyabhiniveśo viparyāsa ityāha-sacedevam ityādi | yadi śāntā ityādyevaṃrūpeṇa bhāvato na saṃjānīte, tadā samyak pravrttatvādevamiyaṃ tasya prajñāpāramiteti yojyam | buddhakuśalamūlasvabhāvānusmrti- pariṇāmanāmanaskāraṃ nirdiśannāha-yadapi tatteṡāṃ buddhānām ityādi | yādrśa eva sa pariṇāma: iti māyopama: | tadapīti pariṇāmakaṃ cittam | saṃvrtyā avicāraikaramyapūrvapūrva- svakāraṇamāśritya kuśalamūlasyaivotpādāt tajjātikam | svasāmānyalakṡaṇarūpeṇa yathākramamartha- kriyāsu yogyatvādayogyatvācca tallakṡaṇaṃ tannikāyam, dharmadhātusvabhāvatvāt tatsvabhāvam | sacedevaṃ saṃjānīte iti | nimittata: iti śeṡa: | buddhipūrvakatvāt vyāpārāṇāṃ kathaṃ prati- padyamāno na pariṇāmayatīti tat kasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi buddhā: ityādi | niṡedhyā- bhāve niṡedhānupapattau tatra śūnyatvādau tattvābhiniveśo viparyāsa: ityabhiprāya: | prakārāntara- mapyāha-yaccātītam ityādi | asaṃprāptamiti vartamānakālatāṃ na pratipannam | svabhāva- vaidhuryeṇāvasthānānupapatte: sthitirnopalabhyate | sahakārikāraṇatayā naiva nimittam | upādānakāraṇatayā na viṡaya: | yathoktarūpeṇālambanāt | sacedevaṃ nimittīkaroti, tathaiva niṡedhābhiniveśena vastutattvāpari {1. ##W## ^parīkṡaṇāt.}jñānāt na samanvāharati | tato viparyastatvāt na pariṇāma- yatīti | animittīkāreṇa tarhi pariṇāmanāyāṃ kāṡṭhāderapi prāpnotītyāśaṅkyāha-atha smrtivaikalyena ityādi | smrtyabhāvena śūnyādikaṃ kāṡṭhādibhāvo na nimittīkaroti | tathāpi vastutattvāparijñānāt na samanvāharati | evaṃ smrtivaikalyādanavabodhādvā devadattādirna manasikaroti kiṃcit, tathāpi pūrvavat na samanvāharati | tataśca tathaiva viparyastatvāt na pariṇāmayatīti vākyārtha: | yadi nimittīkāreṇānimittīkāreṇa ca na pariṇāma:, tadā kathaṃ @392 tarhi kriyatāmityāha-atha tannimittam ityādi | etaduktam-nimīlitākṡajātyandhādīnāmiva pratyayavaikalyena amanasikāramātrāt na bhāvādiviparyāsavāsanā prahīyate, asaṃjñisamāpattyādi- vyutthitasyeva yogina: punarapi bhāvādyabhiniveśamūlasya rāgādikleśagaṇasyotpatte: | na cāpi vinā viparyāsaprahāṇena pūrvopalabdheṡu rūpādiṡu paṭutaratadanubhavāhitamanasikāraparivarjanaṃ kartuṃ śakyam, agnyaparivarjane dāhāparivarjanavat | tathā hi-amī rūpādimithyāvikalpā na kaṇṭakādivadutkīlya cetaso'panetavyā:, kiṃ tarhi bhāvādiṡu astitvaviparyāsabījāpagamāt | atastadavinivrttāvaprahīṇatimiradoṡasyeva puṃso'līkarūpādyabhiniveśa: pravartamāna: kena vāryeta ? tacca viparyāsabījaṃ yogina: prajñācakṡuṡā nirūpayata: sarvadharmāṇāṃ samyagjñānālokenā- darśanāt na bhavati | evaṃ sati utkhātamūlā iva taravo nirmūlatayā durvikalpāścetasi tattvato na punarvirohanti, ityevaṃ tannimittaṃ tathāgatakuśalamūlaṃ pariṇāmakaṃ ca citraṃ māyopamatayā samanvāharati | tadrūpeṇaiva tattvato'nabhiniveśāt na ca nimittīkaroti iti | upāyakauśalapariṇāmanāmanaskāraṃ kathayannāha-evamatra bodhisattvena ityādi | upāya- kauśalamiti dānādīnāmanuṡṭhāne'pyanupalambha: | nanu bhinnatvādupāyakauśalaśikṡāyā mātu: śravaṇādinā ka: saṃbandha iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi prajñāpāramitām ityādi | etaduktam-dānādīnāmanupalambhena yā prajñāpāramitāyā: pariṇāmanākriyā, saiva yasmādupāya- kauśalaśikṡā, tasmānmātu: śravaṇādikaṃ vinā na bhavati iti | etadeva spaṡṭayannāha-tatra ya evaṃ vadet ityādi | syādvacanīya: iti vaktavyo bhavedityartha: | nanu bhinnatvāt pariṇāmasya prajñāpāramitayā saha ka: saṃbandha iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-niruddhā hi ityādi | pūrvakuśalamūlopārjakacittacaitasikadharmāṇāṃ tadvāsanānāṃ ca tattvato'nutpādāt niruddhā hi te ātmabhāvā:, niruddhā hi te saṃskārā iti dvayamuktam | prayogamaulaprṡṭhāvasthāyāmupalambhābhāvena ta eva yathākramaṃ śāntā viviktā virahitā upalabdhina iti yojyam | athavā, tadākāreṇa nirākāreṇa anyākāreṇa ca jñānena grahītumaśakyatvādyathākramaṃ vācyam | ayamabhiprāya:-pari- ṇāmyamānadharmāṇāṃ tadvāsanānāṃ ca tattvato'nutpādāt pariṇāmakajñānapathātītvena yasmāt pariṇāmānupapatti:, tasmādvikalpenādhyāropya prajñāpāramitābalena māyopamadharmatādhimokṡādavipa- ryasta: samyagupāyakauśalapariṇāma: śakyate kartumiti | animittapariṇāmanāmanaskāraṃ vaktumāha- api tu khalu puna: sa pudgala: ityādi | śūnyatādyekarūpeṇa grahaṇam nimittīkrtya puna: puna- marnasikaraṇādvikalpya ca yathābhūtamapagatabhāvābhāvādirūpaṃ tattvaṃ paścāt svavikalpapratibhāse'narthe ayathābhūte arthādhyavasāyena yathābhūtasaṃjñī pāramārthikasaṃjñī san vikalpapratibhāsitamarthamupalambha- manupalambhe buddhatve pariṇāmayediti vākyārtha: | nanvarthopalambhābhāvāt kathamevaṃ pariṇāmitaṃ nābhyanujānantīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-eṡa eva hi tasya ityādi | etaduktam- yasmātpudgala: śūnyatādyākāratayā parinirvāṇamanuttarāṃ bodhinimittīkaroti vikalpayati ca, svavikalpapratibhāsenākāreṇa tathaiva copalabhate, tasmādadhyāropitārtharūpeṇa grahaṇādaviciki- @393 tsyatvena tasyaivaṃ mahānupalambha: iti | nanūpalambhasya mana: prasādādikāritvāt kathaṃ tatsaṃjñina: pariṇāmanā na mahārthakarīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-saviṡa: ityādi | abhimatadharma- tattvādhigamabhraṃśārthena maraṇahetutvāt saviṡa: | sarvasaṃsāraduruddharadu:khahetutvena saśalya: | ādikarmikāṇāṃ mana:prasādādikāritve'pi pramāṇavyāhatatvāditi śeṡa: | etadeva spaṡṭaya- nnāha-tadyathāpi nāma ityādi | tatra parijñātaviṡadoṡarūpatvāt paṇḍitā: | viṡasvarūpā- jñānāt bālā: | svarūpāvagame'pyanavadhāritamāraṇaśaktitvāt du:prajñā: | sukhotpādakatvāt sukhakaram | paryavasāne du:khaphalatvāt du:khavipākam | eka: ityupalambhasaṃjñina: śrutacintā- bhāvanāvasthāsu mithyāvadhāraṇāt yathākramaṃ durgrhītenetyādi padatrayam | māyopamārthasya sarva- viparyāsavinivrttiprayojanānavagamāt subhāṡitasyārthamajānānā: māyopamapadārthasvarūpāvadhāraṇa- śaktivaikalyāt yathābhūtamarthamanavabudhyamānā: | nanvādikarmikasya mana:prasādādikāritvāt kathamupalambha: sadoṡo yena tatsaṃjñina: pariṇāmo nāstīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- saviṡatvādupalambhasya iti | pramāṇavyāhatatveneti mati: | naivaṃ śikṡitavyam ityupalambha- yogena śikṡā na kāryā | buddhānujñātapariṇāmanāmanaskāraṃ nirdiśannāha-kathaṃ punaranena śikṡitavyam ityādi | anabhyākhyātukāmena iti tathāgatanirdiṡṭārthānuṡṭhānena phalaprāpti- darśanādatiraskartukāmena | buddhajñānena prajñācakṡuṡā sarvadharmāvikalpanaviṡayeṇa jānanti | buddhacakṡuṡā sarvākārasarvadharmābhisaṃbodhaviṡayeṇa paśyantīti yojyam | yayā dharmatayā iti māyopamatayā | abhyanujānanti iti yathā sarvamārgānupalambhālambanena manaskāreṇa pariṇāmyamānasya svahastaṃ prayacchanti | anaparādha: iti nirdoṡatvādakrtāparādha: | apagatopa- lambhaviṡayatvāt nirviṡa: pariṇāma:, rūpakāyadharmakāyaprāptihetutvāt yathākramaṃ mahāpariṇāmo dharmadhātupariṇāma: | prayogaprṡṭhāvasthāpuṡṭatvāt paripūrṇa: | maulāvasthāyāṃ samyak paripūrṇatvāt suparipūrṇa: | traidhātukāparyāpannapariṇāmanāmanaskāraṃ pratipādayannāha-punaraparaṃ bodhisattva- yānikena ityādi | aparyāpannamiti kāmādidhātutrayasyānupalambhādapratiṡṭhitam | tatra- narakapretatiryañco manuṡyā: ṡaḍ divaukasa: | kāmadhātu: sa narakadvīpabhedena viṃśati: || ūrdhvaṃ saptadaśasthāno rūpadhātu: prthak prthak | dhyānaṃ tribhūmikaṃ tatra caturthaṃ tvaṡṭabhūmikam || ārūpyadhāturasthāna upapattyā caturvidha: | dhyānādūrdhvaṃ sasaṃsthāno {1. ##W## [A] rūpe sadbhāvanā matā:.} rūpe sadbhāvato'tha vā || -abhidharmakośa-3.1-3 atītādikālatraye'pratiṡṭhitatvādāha-nāpyatītam ityādi | nanu kāmādidhātāvatī- tādikāle cāvasthitasya cittakṡaṇasya pariṇāmanāt kathaṃ tatra na pratiṡṭhita iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tryadhvatraidhātuka ityādi | etaduktam-tryadhvatraidhātukasya tattvenānutpādā- @394 daparyāpannatve kathaṃ tatra sthita: pariṇāma: iti | yatrāpi dharma iti buddhatve | dharmadhātuvat kṡayābhāvādavinaṡṭa: pariṇāma: | aparyāpanna: ityabhiniveśo bandhanamityāha | atha tam ityādi | upasaṃharannāha-tatra yo'yam ityādi | praśnamukhena samyagupadeśakatvāt āryasubhūte: sādhu sādhu iti sādhukāra: | anyathā, āryamaitreyeṇopadiṡṭatvāt kathamanyaṃ prati sādhukāra: sādhu: syāt ? nanvaviparyastadharmadeśanābhāve kathaṃ śāstrkrtyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- yo hyayam ityādi | etaduktam-yasmānmāyopamatayā sarvo'yaṃ pariṇāmo dharmadhātupariṇāma:, tasmādaviparyastadeśanayā buddhakrtyaṃ karopīti || ato'nantaraṃ mahāpuṇyodayapariṇāmanāmanaskāro vaktavya: | sa ca mrdumadhyādhimātra- bhedena trividha: iti mrdumadhikrtyāha-asyāmeva dharmatāyām ityādi yāvat "pañcānā- mabhijñānāṃ lābhino bhaveyu:" iti | etaduktam-daśakuśalakarmapathasevina: sattvānārabhya yāvat pañcābhijñānāṃ puṇyābhisaṃskārāt mrdubhūtāttadanupalambhālambana manaskāreṇānumodanāpūrvakapari- ṇāmasyādhikapuṇyatvena mrdupādhibhedāt mrdumahāpuṇyodayapariṇāmanāmanaskāra: iti | madhyamā- vedayannāha-tiṡṭhatu khalu puna: ityādi, yāvat "sarve pratyekabuddhā bhaveyu:" iti | etaduktam- prathamaphalasthamārabhya yāvat pratyekabuddhānāṃ puṇyābhisaṃskārāt madhyabhūtāttadanupalambhālambana- manaskāreṇānumodanāpūrvakapariṇāmasyādhikapuṇyatvāt madhyopādhibhedena madhyamahāpuṇyodayapari- ṇāmanāmanaskāra: iti | adhimātraṃ vaktumāha-tiṡṭhatu khalu puna: ityārabhya yāvat "sarve'pyu- palambhasaṃjñino: dānaṃ dadyu:" iti | gaṅgānadīvālukopameṡu trisāhasramahāsāhasreṡu lokadhātuṡu samyaksaṃbodhiprasthitasarvasattvānāṃ tāvadbhiradhikairvā sopalambhai: sarvaiścīvarapiṇḍapātādibhistāvata: kalpānupasthānakaraṇapuṇyādadhimātrabhūtāttadanupalambhā lambanamanaskāreṇānumodanāpūrvakapariṇāma- syādhikapuṇyatvena adhimātropādhibhedādadhimātramahāpuṇyodayapariṇāmanā manaskāra iti samu- dāyārtha: | avayavārthastūcyate-saṃprasthitā: iti praṇidhiprasthānacittābhyāṃ pravrttā ityartha: | te sarve iti | dadyu: | etena paryāyeṇa iti vakṡyamāṇena saṃbandha: | tameva kathayannāha- anyeṡu ityādi | anyeṡu iti aparāpareṡu | upatiṡṭhet iti sakrdupasthānaṃ kuryāt | sarvasukhopadhānai: iti snānodvartanādibhi: | sarvai: sukhasaṃsparśavihārai: iti yathecchaṃ caṃkramaṇādivihārai: | upatiṡṭhediti pūrveṇa saṃbandha: | etena paryāyeṇa iti | te sarve samyaksaṃ- bodhisaṃprasthitā: sattvā yathoktāparāparalokadhātusthitasarvasattvānāmetena paryāyeṇa ekaikasattva- krameṇopasthānāt tacca dānamupalambhasaṃjñino dadyuriti yāvat | tān sarvasattvān ityādi | tānanyān yathoktalokadhātusthitān sarvasattvānekaikaṃ parikalpya krtvā punastāneva sarvabodhi- sattvānekaiko bodhisattvastāvata: kalpānupatiṡṭhediti vākyārtha: | krameṇa ityabhiprāyāt pūrvahārakādasya viśeṡa: | anena paryāyeṇa dānaṃ dadyāt iti | yathā gaṅgānadīvālukopamān kalpānekaṃ bodhisattvameko bodhisattva: samupatiṡṭhet, evaṃ sa evaiko bodhisattvo'nena gaṅgānadī- vālukopamakalpopasthānakrameṇa teṡāmaparāparanirdiṡṭalokadhātusaṃgrhītānāṃ sarveṡāṃ bodhisattvānāṃ @395 sukhopadhānārthaṃ dānaṃ dadyāt | evamanantaroktakrameṇa sarve'pi te samyaksaṃbodhisaṃprasthitā dānaṃ dadyu: | rūpī bhavet iti paramāṇusvabhāvarūpaskandha: syāt | na māyeta iti prācuryāt na tiṡṭhet | nanūpalambhasaṃjñināṃ dānamaya: puṇyābhisaṃskāro'prameyo'pi kathaṃ yāvadupaniṡadamapi na kṡamate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | etaduktam-yasmātteṡāṃ suprabhūtaṃ dānaṃ dattaṃ sat ekatvādisaṃkhyādirahitamapyaprameyādisaṃkhyā yogādaprameyaṃ subahnityādi- parisaṃkhyātaṃ bhavati, tasmāttaddhetukapuṇyābhisaṃskāra: pariṇāmanāpuṇyaskandhasyāprameyādi- saṃkhyādirahitasya yāvadupaniṡadamapi na kṡamate iti | bhagavadadhiṡṭhānena krtādarā devaputrā: kāritramāhu:-mahā ityādinā | yānatrayavineyasattvamārgopadeśahetubhāvavyāpārayuktatvena jagadartha- karaṇāt mahāpariṇāma: | kathamevamityādiśaṅkāyāmāha-yatra hi nāma ityādi | yasminnupāya- kauśale sati yasmāttāvantamaprameyādisaṃkhyāvat tat nāma prasiddhaṃ puṇyaskandhamabhibhavati, tasmānmahāpariṇāma iti vākyārtha: | samyagdeśanayā saṃjātaprasādātiśayatvena pūjāpūrvakaṃ praśaṃsārthamāha-atha khalu trāyastriṃśānām ityādi | purata: samantācca yathākramaṃ prakara- kṡepādabhyavākirannabhiprākirannityarthabheda: | evamanyebhya: iti yāmādibhya: | evameva iti trāyastriṃśakāyikānāmiva mahāpariṇāmo'yamityādiśabdamudīrayanti | puna: punaruccāraṇā- ddhoṡamudīrayanti | evameva peyālena kartavyam iti | evameva śabdamudīrayanti, ghoṡamanu- śrāvayantīti padadvayaṃ sarvatra mahāpariṇāmo'yamityādihārakānte'tideśanīyamityartha: | cirarātra- saṃcitam iti dīrghakālopārjitam | mahāvistarasamudānītam iti anekaprayogayatnasādhitam | punarapi pariṇāmasya māhātmyārthamāha-atha khalu bhagavāṃstān ityādi | nanu prayogādimahattve- 'pi kathaṃ dānamaya: puṇyābhisaṃskāra: svalpaprayogādijanitapariṇāmapuṇyakriyāvastuno yāvadupaniṡadamapi na kṡamate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi te bodhisattvā: ityādi | pramāṇavyāhatatvenopalambhasya viparyastatvāditi mati: | anumodanāpūrvakamapi sarvamevādhimuktimanaskāreṇopārjitaṃ kuśalamūlaṃ sarvadharmānupalambhabhāvanayā sarvasattvārthamanuttara- bodhau māyāpuruṡaṇeva pariṇāmayitavyam, iti, eka eva sarvasattvānāṃ triyānaniryāṇamārgopa- deśahetubhāvavyāpārayukta: pariṇāmanāmanaskāra: | kasyacittu kvacidabhiniveśa iti tatprati- pakṡārtha yathoktanyāyena mandabuddhijanānugrahāya dvādaśaprakāra: prabheda: krta: | tīkṡṇaprajñānā- mavajñāvinivrttyarthaṃ nātiprabheda: | tathā coktam- viśeṡa: pariṇāmastu tasya kāritramuttamam | nopalambhākrtiścāsāvaviparyāsalakṡaṇa: ||21|| vivikto buddhapuṇyaughasvabhāvasmrtigocara: | sopāyaścānimittaśca buddhairabhyanumodita: ||22|| traidhātukāprapannaśca pariṇāmo'parastridhā | mrdurmadhyo'dhimātraśca mahāpuṇyodayātmaka: ||23|| iti || @396 anumodanāmanaskāreṇa svaparapuṇyakriyāsamatāṃ pratilabhate ityato'nantaramanumodanā- manaskārārthamāha-atha khalvāyuṡman ityādi | kiyatā iti kiyanmātreṇa prakāreṇa | na grhṇīte na manyate | nopalabhate iti tattvata: prayogādyavasthāsviti yojyam | na kalpayati na vikalpa- yati na samanupaśyati iti yathākramamatītānāgatapratyutpannāniti saṃbandha: | abhūtaparikalpa- prabhavatvāt kalpanāviṭhapitā: | vartamānasvasāmānyarūpavirahādyathākramam ajātā: anirjātā: | atītādāgamanābhāvena anāgatikā: | anāgate gamanābhāvena agatikā: | dharmatā iti māyopama- rūpatā | iyatā iti etāvatā anantaraprakāreṇetyartha: | yathāvimukti iti yathā kleśajñeyā- varaṇavigatiranutpattilakṡaṇā | tattvena sāṃkleśikadharmāyogādavaddhānāṃ vaiyavadānikadharmavirahā- damuktānām | yasmādavyāhatadarśanālokasya śāsturyathā vibhāgaśa: pratyātmani pratibhāsite tathā vibhāgenaiva jagaddhitavidhitsayā tena draṡṭrā karuṇāmayena bhagavatā karmaphale prokte, tasmā- datīndriyamapi sarva yathādarśanameva sthitamiti bhāva: | saṃsāranirvāṇāpratisthānādasaktānām | anumodanādhikāre prasaṅgāt pariṇāmayāmīti pariṇāmanāmanaskāra: kathita: | māyopamatayā saṃsaraṇābhāvāvasaṃkrāntita: vināśābhāvādavināśata: iti yojyam | prāṇātipātādi- trividhakāyikakarmābhāvāt kāyasucaritam | mrṡāvādādicaturvidhavācikakarmavigamāt vāksucaritam | abhidhyāditrividhacaitasikakarmaviyogāt mana:sucaritam | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkya tathaivābhiprāyeṇāha-tathā hi te bodhisattvā: ityādi | paiśunyapāruṡya- saṃbhinnapralāpairabhidhānādākruṡṭa: | daṇḍādibhistāḍanādabhihata: | haṭhena niyamakaraṇāt paribhāṡita: | unnatilakṡaṇena mānena saha vartanāt samāna ityeke | samānaśabda: sannityarthe vartate iti kecit | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi te ityādi | uttapta- vīryārambhapradarśanārthaṃ sthānacaṃkramaṇayorupādānāttiṡṭhantaścaṃkramaṇā bhirūḍhā: iti dvayamuktam | anabhyutsāhalakṡaṇaviṡādavigamādaviṡīdanta: | styānamiddhena iti | mohāṃśikacittakarmaṇyatā styānam, dadhyādyupayoganimittamāgamya mohāṃśikaścetaso'bhisaṃkṡepa: middham | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | catvāri dhyānāni samāpadyeran iti laukikāni rūpadhātusaṃgrhītāni catvāri dhyānāni bhāvayeyu: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkya pūrvavadāha-tathā hi te bodhisattvā: ityādi | tadayaṃ samāsārtha:-saṃvrtyupāyena kuśalamūlānyupa- labhya pramuditacittena paramārthato'nupalambhatayā anumodanīyānītyanumodanāmanaskāra iti | tathā coktam- upāyānupalambhābhyāṃ śubhamūlānumodanā | anumode manaskārabhāvaneha vidhīyate ||24|| iti || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyā- manumodanāpariṇāmanāparivarto nāma ṡaṡṭha: || @397 7 nirayaparivarta: saptama: | sāsravabhāvanāmārgānantaramanāsravo bhāvanāmārgo vaktavya: | sa ca dvividha iti prathamamabhinirhāralakṡaṇaṃ bhāvanāmārgaM% vaktuṃ svabhāvābhidhānādāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | tathāgatajñānasya niṡpādanahetutvāt sarvajñajñānapariniṡpatti: | sarvajñatvamiti rūpādyaviparītadarśa- nam | svabhāva ityartha: | evam ityādivacanena labdhaprasādātiśayatvādabhinirhārasya vistareṇa jñānasvābhāvyaparidīpanārthamāha-avabhāsakarī ityādi | uṡmagatajñānālokatvādavabhāsakarī | kāyavāṅmanobhi: praṇāmānnamaskaromi | yasmānnamaskaromi tasmānnamaskārārhatvānnamaskara- ṇīyā | mūrdhāvasthāprāptvenāśraddhādibhirasaṃsargādanupaliptā | kṡāntisvabhāvatvenāpāyasaṃvartanīya- karmavigamāt sarvalokanirupalepā | agradharmarūpatvena lokottarajñānodayahetutvādālokakarī | du:khe dharmajñānakṡāntyā svadarśanaprahātavyatraidhātukakleśaprahāṇāt sarvatraidhātukavitimirakarī | dharmajñānena vimuktisākṡātkaraṇāt sarvakleśadrṡṭyandhakārāpanetrī | anvayajñānakṡāntyā ārya- dharmānvayāvagamādāśrayaṇīyā | anvayajñānena niścayāvadhāraṇādagrakarī | samudaye dharma- jñānakṡāntyādibhiścaturbhi: kṡaṇai: pūrvavat vyāpārakaraṇādyathākramaṃ bodhipakṡāṇāṃ dharmāṇāṃ kṡemakarī, ālokakarī, sarvabhayopadravaprahīṇā ālokakarī iti padacatuṡṭayaṃ yojyam | māṃsadivyaprajñābuddhadharmacakṡu:parigrahaṃ krtvā pūrvavannirodhe dharmajñānakṡāntyā mārgadarśayitrī | dharmajñānena cakṡu: | anvayajñānakṡāntyā mrdumadhyādhimātravipakṡāpagamena āryadharmānvayāvagamāt mohatamastimiravikaraṇī | anvayajñānena niścayāvadhāraṇādvitimirakaraṇī | mārge tathaiva dharmajñānakṡāntyā akaraṇī | dharmajñānena mārgāvatāraṇī | anvayajñānakṡāntyā sarvajñatā | anvayajñānena sarvakleśajñeyāvaraṇavāsanānusaṃdhi prahīṇatāmupādāya anutpādikā | sāsravabhāvanā- mārgeṇa kuśaladharmaprasavanādanirodhitā | māyopamatvādanāsravābhinirhārabhāvanāmārgarūpeṇa sadāvasthānādanutpannā aniruddhā | atyantaviśuddhibhāvanāmārgasvabhāvenātiśayahitakāriṇī- tvāt svalakṡaṇaśūnyatāmupādāya mātā | sa ca mrdumadhyādhimātrabhedāt trividha iti yathākramaṃ daśabalakarī, anavamardanī, nāthakarīti padatrayamuktam | ānantaryamārgatayā sarva- saṃsāraprahāṇāt saṃsārapratipakṡa: | kūṭa: sāmagrī, tatra tiṡṭhato hetupratyayajanyo bhāvastathokta:, tatpratiṡedhādakūṭasthatāmupādāya | vimuktimārgeṇa sarvaguṇasaṃpadabhimukhībhāvāt sarvadharmasvabhāva- vidarśanī, paścādevaṃ samadhigatatattvānāṃ yathāśayaṃ triyānadharmadeśanayā paripūrṇatriparivartadvādaśā- kāradharmacakrapravartanī, ityevameṡāṃ padānāmarthanirdeśo vācya: iti pūrvācāryā: | tatra traya: parivartā: dvādaśā ca ākārā: yasmin dharmacakre iti vigraha: | tatrāmī traya: parivartā:-yaduta idaṃ du:khamāryasatyam, tatkhalvabhijñāya parijñeyaṃ parijñātam | idaṃ du:khasamudaya: āryasatyam, tadabhijñāya prahātavyaṃ prahīṇam | idaṃ du:khanirodha: āryasatyam, tadabhijñāya sākṡātkartavyaṃ sākṡātkrtam | idaṃ du:khanirodhagāminī pratipadāryasatyam, tatkhalvabhijñāya bhāvayitavyaṃ bhāvitaṃ mayeti bhikṡava: pūrvamanuśruteṡu dharmeṡu yoniśomanasikurvata: pratyakṡārthatvādanāsravā prajñā @398 cakṡurudapādi | ni:saṃśayatvāt jñānam, bhūtārthatvāt vidyā, viśuddhatvāt buddhirudapādi, ityetat kriyāpadamekaikasmin satye triṡvapi yojyam | ata: pratyekaṃ caturṇāmāryasatyānāṃ triparivartanāt triparivartam | cakṡurityādayaścākārāścatvārastriparivartanāt pratisatyaṃ traya: ityato dvādaśākāram | etāvataiva jagadarthasaṃpādanāt paripūrṇaṃ triparivartadvādaśākāraṃ dharmaścakra- miva dharmacakraṃ yat prathamato vārāṇasyāṃ bhāṡitaṃ sūtram | yathā rājñaścakravartinaścakraratnamagresaram, sarvastu balakāyastadevānusaran paścādgacchati, tathā sakalatrailokyādhipatestathāgatasya tatsūtra- magrata: krtvā sarvo deśanādharma: prabhavati | atastanmāturādhipatyena pravartate iti bhagavatī tathoktā | śreṡṭhatāṃ pratipādayitumāha-kathaṃ bhagavan ityādi | pariharannāha-yathā śāriputra ityādi | śāstrśarīrapratipattyādividhānāt nānyathā buddhatvasaṃprāpti: iti śreṡṭhatā kathitā | kuta: iti kasmāddhetorityartha: | tadevāha-kiṃnidānā iti | etannidāneti puṇyaskandhābhi- bhavahetukā | abhinirhāraśreṡṭhatādhikāre pariṇāmanāmanaskārābhibhūtapuṇyaskandhahetukā prcchā kimarthamiti cet ucyate | yatra hi nāma sāsravapariṇāmanāmanaskārasyedrśī śreṡṭhatā yadbalā- daprameyadānādipuṇyaskandhābhibhavo jāta:, tatra sutarāmeva anāsravabhāvanāmārgasyeti kathanāya pariṇāmābhibhūtapuṇyaskandhahetukā prcchā krtā | atiśayārthamevāha-api tu khalu puna: ityādi | sarvajñatāmārgāvatārāya iti buddhatvaprāpakamārgapramuditādibhūmiṡvavatāranimittam | apariṇāyakamabhavyamiti sārathibhāvarahitamayogyam | {1. ##B om.the sentence.} saṃvrtiparamārthasatyasakalasattvārthālambana- bhedāt trividham {1. ##B om. the sentence.##} | dānam ityādi | tatra dānaṃ dharmāmiṡābhayabhedāt trividham | tathā śīlamakuśala- nivrttikuśalapravrttisattvārthakriyārūpeṇa trividham | tathā kṡāntirapi dharmanidhyānadu:khādhi- vāsanaparāpakāramarṡaṇātmikā trividhā | tathā vīryamapi saṃnāhakuśalasattvārthaprayogabhedāt trividham | tathā dhyānaṃ guṇa {2. ##W## guṇābhinirhāra^.} sattvārthakleśapratipakṡasukhābhi {3. ##W## ^sukhavihārabhedāt.} nirhārāt pūrvavat trividhamiti | jātyandhabhūtam iti utpadyamānameva saṃvrti {4. ##W om##. saṃvrti..bhedāt.} paramārthasatyasakalasattvārthālambana bhedāt trividha {5. ##W## trimaṇḍalaviśuddhiprajñā^.} prajñā- cakṡuṡā vihīnam | kuta: puna: iti kasmātpuna: | naivetyartha: | pāramitānāmadheyamedha kathayati pāramitāśabdam iti | āsāṃ cakṡu:pratilambha: iti dānādipāramitānāṃ dharmatācakṡu:- samanvāgama: | sarvadharmānabhisaṃskrtiṃ pratipādayitumāha-kathaṃ bhagavan bodhisattvena ityādi | pariharannāha-rūpasya ityādi | māyopamatayā rūpāderadhigamo māturabhinirhāra ityartha: | upasaṃharannāha-evamanabhisaṃskāreṇa ityādi | tathatārūpatvāt sarvadharmaviśeṡānutpādanena adhigamaprayogo'nabhisaṃskāra:, tena skandhānāmadhigama: iti yāvat | kvacidanabhinirhāreṇeti pāṭha: | tatrāpyayamevārtho grāhya: | sarvadharmānupalambhenābhisamayārpaṇārthamāha- evamabhinirhrtā ityādi | na kaṃciddharmamarpayati iti yathopalambhādiviparyāsastathā na kaṃcidadhi {6. ##W om.## adhigama^.} gamadharmaṃ yogisaṃtāne samutpādayati, tadā prajñāpāramiteti saṃkhyāṃ gacchati aviparyastatvāditi mati: | @399 sarvajñatāyāstvarpaṇaṃ yuktam, anyathā nirarthikaiva prajñāpāramitetyabhiprāyavānāha-kimiyaṃ bhagavan ityādi | viparyāsadvāreṇa nārpayatītyāha-na yathopalambha: ityādi | tatropalambho bāhyārtho- palambho nāma catvāro'rūpiṇa: skandhā: | abhisaṃskāro {1. ##W## māyopamatayā kaścidevaṃ tattvam.} māyopamamevedaṃ tattvamityādi- cittābhoga: | prakārāntaravyavacchedenānyathārpaṇamityāha-kathaṃ tarhi ityādi | yathā kauśika nārpayati tathārpayati iti yena prakāreṇa māyopamatayā kaṃcidabhiniveśaṃ viparyāsaṃ nārpayati tathā sarvajñatāmarpayatītyartha: | na kaṃcit dharmamutpādayati iti vaiyavadānikam, na kaṃciddharma nirodhayatīti sāṃkleśikam | pratyupasthitetyanutpādāya, anupasthitetyanirodhāyeti yojyam | evamapyabhiniveśo bandhanamityāha-sacedevam ityādi | prayogadarśanabhāvanāviśeṡamārgeṡu yathākramaṃ dūrīkariṡyati riktīkariṡyati tucchīkariṡyati na kariṡyati iti padacatuṡṭayaṃ yojyam | prakārāntareṇāpi dūrīkaraṇādikamāha-astyeṡa: ityādinā | bhavatyeṡa rūpādyabhi- saṃbodhaparyāya ityartha: | nanu dharmatayā rūpādyeva prajñāpāramitā iti nyāyāt kathaṃ rūpādyavagamena māturdūrīkaraṇādikamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-prajñāpāramitāyāṃ hi ityādi | etaduktam-māyopamatayā yasmāt rūpādyeva jina jananī ityekasvabhāvatvena nyāyāt paridīpi- tāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ prthagrūpādyavagamo viparyāsa: | tasmādrūpādyavagamena māturdūrīkaraṇādikam iti mahārthatāmāha-mahāpāramiteyam ityādinā | buddhamahārthasādhanāt mahāpāramitā | tatra na mahat karoti adhikānutpādāt | nālpīkaroti vyavasthitānapakarṡaṇāt | tadeva yathāyogaṃ kathayati-na saṃkṡipati na vikṡipati iti | prasiddhamātrasya hi yāyathārthatā tadarthasaṃbodhaphalaṃ hi śāsanam | iti bhāva: | na balīkaroti apūrvasamāropāt | na durbalīkaroti vidyamānānapavādāt | prthagjanāvasthāyāṃ viparyāsabalādalpīyasī sarvajñatā | muktyavasthāyāṃ mātu: sāmarthyena viparyāsāpagamāt mahatī jātā | tatkathamevaṃ vakṡyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-asaṃ- kṡiptā hi ityādi | etaduktam-viparyāsāpagame mātu: sāmarthyasya sthitatvena yasmāt sarvajñatā asaṃkṡiptā avikṡiptā, tasmānna mahatī nālpīkriyate iti | tatrāpyabhiniveśo bandhanamityāha- sacedevam ityādi | kiṃ punarevaṃ saṃjānāna: iti vakṡyamāṇopalambhaṃ pratipadyamāna: kiṃ puna: prajñāpāramitāyāṃ carati, api tu mahopalambhatvānnaivetyartha: | nanūpalambhasya ko doṡo yena tatsadbhāvānna caratīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hyeṡa ityādi | etaduktam-yasmādeṡa prajñāpāramitāyā: sadrśa: syando niṡyanda: tadanurūpaṃ phalaṃ sattvanirvāṇopalambho na bhavati, tasmādupalambhābhāvānna caratīti | kathaṃ punaretat iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sattvāsva- bhāvā ityādi | sattvānāmasvabhāva eva jāti: prakrtiryasyā iti sā tathoktā | evaṃ manyate- sattvānutpādaprakrtikāyā mātu: kathaṃ sattvopalambho niṡyandaphalamiti | sattvānutpādarūpatārtha- @400 mevāha-sattvāsvabhāvatayā ityādi | tatrāsvabhāvatā viviktatā acintyatā yathākramaṃ kalpitāde- rveditavyā | sattvāvināśadharmatā sadaivāvasthitā tathatā | sattvasya māyopamatayā darśanamārgeṇa anavagama: sattvānabhisaṃbodhanatā | sattvasya pūrvavat bhāvanāmārgeṇa apratipatti: sattvayathā- bhūtārthānabhisaṃbodhanatā | sattvasya balaṃ pramāṇāvyāhataṃ sāmarthyaṃ māyopamatvam, tasya prāpti: samudāgamanatā | tayā tathāgatabalasya prajñāpāramitāyā: samudāgamanatā veditavyā | yathoktasvabhāvādilakṡaṇa evābhinirhārabhāvanāmārgo'vasātavya: | tathā coktam- svabhāva: śreṡṭhatā tasya sarvasyānabhisaṃskrti: | nopalambhena dharmāṇāmarpaṇā ca mahārthatā ||25|| iti || tadanantaraṃ dvitīyo'tyantaviśuddhilakṡaṇo bhāvayitavya:, tadutpādānutpādaheto:, yathākramaṃ parigrahatyāgena ityutpādahetuṃ tāvat pratipādayitumāha-yo bhagavan ityādi | mārgāntarā- kāṅkṡaṇāt na kāṅkṡiṡyati | saṃdehābhāvāt na vicikitsiṡyati | ajñānavigamāt na dhandhāyiṡyati | ciracaritāvī iti ciraṃ dīrghakālaṃ caritamanuṡṭhitaṃ dānādi, śrāvakādi- bodhāvaniryātanena avituṃ rakṡituṃ śīlamasyeti tathokta: | anugamiṡyati dharmato'rthataśca anubhotsyate | tannayata: anubodhayiṡyati parān ubhayathā yathākramamityevamarthabhedo vācya: | parivārādipradānāt paryupāsya: | saṃśayārthapariprcchanāt pariprcchayeti buddhasevā kathitā | adhimokṡasya paryupāsanādinā ka: saṃbandho yenādhimokṡabalāt paryupāsanādikaṃ pratīyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ya: kaścit ityādi | etaduktam-viśiṡṭakāraṇamantareṇa tādrgvidhādhimokṡādyasaṃbhavāt tatkāraṇaṃ tathāgataparyupāsanādikamanumīyate iti | samādhāno- tpādanācchrotramavadadhāti | maṇḍalādikaraṇāt satkrtya śrṇoti | aprastutārthānabhidhānāt kathaṃ nopacchinatti | ciracaritāvī sa: iti vacanena dānādirukta: | anekabuddhaparyupāsanāt bahubuddhaparyupāsita: | sahetukaśravaṇādāvanabhiniveśaṃ pratipādayitumāha-śakyā puna: ityādi | upalakṡayitum ityādipadāni yathāsaṃkhyamiyaṃ setyādipadacatuṡṭayena saṃbandhanīyāni | tatra ākāraliṅganimittāni svasāmānyobhayarūpāṇi yathākramaṃ veditavyāni | hetubalādapi śravaṇaṃ saṃvrtyā na tu tattvata: ityāha-no hīdam iti | tadevāha-neyam ityādi | pratīyamāne'pi skandhādinā kathaṃ na śakyate śravaṇādi kartumiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvadharma ityādi | tatra vartamānībhūtaskandhādilakṡaṇaśūnyatvāt sarvadharmaviviktatvam, kāryakāraṇāntadvaya- vigamādatyantaviviktatvam | tasmāt traiyadhvikaśūnyatvena tattvata: skandhādibhirnirdeṡṭuṃ na śakyate iti vākyārtha: | tadvyatirekeṇa tarhi nirdiśyatāmityāha-na cānyatra ityādi | prakārāntarasyāniṡedhe kathamevaṃ labhyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-skandha ityādi | utpādahetuvaikalyena śūnyam | svarūpānavadhāraṇāt viviktam | kāryasāmarthyaviraheṇa śāntam | etaduktam-sarvadharmasaṃgrāhakaskandhādīnāṃ tattvato ni:svabhāvatvena tadvyatirekeṇa nirdeṡṭuṃ na śakyate iti | iti hi ityādyupasaṃhāra: | saṃjñā samajñā yathākramaṃ svasāmānyalakṡaṇodgrahaṇalakṡaṇe | @401 prajñaptistatsaṃketodgrahaṇam | vyavahāra: prajñaptipūrvakau hitāhitaprāptiparihārau | vibhajya ityādi prajñā- pāramitāyogārthaṃ yenopāyakauśalaṃ vimātratayā mrdvādibhedena bhāvitaṃ sa yogamāpatsyate iti vibhajya vaktavyametat | anenopāyakauśalamuktam | yathoktameva sevāditrayamutpādahetu: | tathā coktam- buddhasevā ca dānādirupāye yacca kauśalam | hetavo'trādhimokṡasya iti || anutpādahetuṃ nirdiśannāha-syāt khalu puna: ityādi | anadhimokṡe kiṃ kāraṇamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-pūrvamapi ityādi | tata: parṡadbhyo'pakrāntā: iti | pratikṡepa- citteneti śeṡa: | prayogādyavasthātraye yathākramaṃ saṃcitena ityādi vaktavyam | kāyāsaṃnidhānānna kāyasāmagrī | cittavikṡepānna cittasāmagrī | pratyakṡānumānāgamapramāṇairyathāsaṃkhyaṃ na jānanti na paśyanti na buddhyante | ata eva na vedayante | parāniti śeṡa: | svarūpanirākaraṇāt pratyākhyāsyanti | sāmarthyāpahnavāt pratikṡepsyanti | apriyābhidhānāt pratikrokṡyanti | kuśalamūlānutpādādupahatyākuśalavāsanotpādena dagdhā: | svalpadānāditrayayogāt alpa- puṇyā: | mrdumaitryādisaṃbhavāt-alpakuśalamūlā: | kartukāmatāpanayāt vicchandayiṡyanti | svarūpāpakarṡaṇakaraṇāt vivecayiṡyanti | puna: pravrttinirākaraṇāt vivartayiṡyanti | sarveṇa ityādi | sarveṇa buddharatnādirūpeṇa | sarvaṃ śākyamunitathāgatādirūpam | sarvathā mrdumrdvādiprakārabhedena | sarvamadhiśīlādiprakāram | utpādanādupasthāpitena | vināśābhāvāt samutthāpitena | mahānirayeṡu iti | jambūdvīpasyādho viṃśatyā yojanasahasrairavīcirmahānaraka: tatpramāṇa: | tadupariṡṭāt pratāpanastapano mahārauravo raurava: saṃghāta: kālasūtra: saṃjīvaścetyaṡṭau mahānirayā: | teja:saṃvartanī iti narakagatimupādāya yāvadbrahmaloke kaścit sattvo nāvaśiṡṭo bhavati, tadā śūnyabhājane sapta sūryā: prādurbhūya krameṇa apmaṇḍalamārabhya yāvat prathamaṃ dhyānaṃ dahanti | anyeṡu lokadhātuṡu iti trisāhasramahāsāhasreṡu | pracuradu:khānubhave kiṃ kāraṇamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yathāpi nāma ityādi | sugamam | pañca iti | mātrvadha: pitrvadho'rhadvadha: saṃghabhedastathāgataduṡṭacittarudhirotpādaścetyetāni pañca karmāṇyanantaramavīci- mahāniraye janmahetutvādānantaryāṇi | kāryakāraṇasvabhāvaistribhi: sādrśyābhāvāt yathākramaṃ na prativarṇikānyapi nānurūpāṇyapi na pratirūpāṇyapi iti yojyam | nanu du:khiteṡu karuṇā- pravartanāt kathaṃ sthānādiniṡedha: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-dharmadūṡakā hi ityādi | anyeṡāmapi svadoṡāpādanāt kasambakajātā: sasyopaghātakatrṇajātivat bodhi- sattvasya vināśāt | krṡṇānirjātikā: krṡṇasarpavat dveṡabāhulyāt krṡṇāhijātikā: | anayena vyasanam iti yasmādevaṃvidhapāpakāribhi: saha krpāviṡayatvena saṃvāsa {1. ##B## avasthāviśeṡa^.} viṡayavibhāgā- dikaṃ parihrtya ādikarmikā: saṃvāsādinā anayeneti durācāreṇa vyasanamupaghātamāpatsyante, tasmāddharmadūṡakā varjanīyā iti yāvat | dharmadūṡakā: ka ucyante ityāha-ye ca ityādi | saṃbhavatprāmāṇyasyākathane kiṃ kāraṇamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-mā tathārūpasya iti | @402 yasmāt mahānārakakāyapramāṇaṃ śrutvā du:khamahattvaṃ pratipadya mahābhayena sahasā pratipakṡasamudā- cārādivirodhenoṡṇarudhirāgamanādaya: syu:, tasmānnākhyāyate iti samudāyārtha: | maraṇamātrakaṃ vā du:khamāgāḍhamābādhaṃ sprśet iti mrdumadhyādhimātrabhedāduktam | paścimāyā janatāyā āloka: iti | aśuklakarmakāriṇa: saṃvegotpādāddharmāloka: saṃvega: iti taddhetutvāttathokta: | susaṃvrtakāyakarmavākkarmamanaskarmaṇā iti yathākramaṃ smrtisaṃprajanyatāmupādāya kāyikavācika- mānasikakuśalānuṡṭhānāduktam | viparītakaraṇe ko doṡa iti tatkasya heto: ityā- śaṅkyāha-yatra hi nāma ityādi | evaṃrūpeṇa iti | naitadbuddhavacanam ityevaṃ svabhāvena asyopa- lakṡaṇaparatvāt viparītakāyavāṅmanaskarmaṇāpīti jñeyam | prakrāntavāgdurbhāṡitaprakaraṇopasaṃhārā- rthamāha-katamena ityādi | anyathā, anantaramevoktamiti kathaṃ praśna: syāt ? mohapuruṡā: iti | svake'vatārāt svasyaiva vinaye darśanādapi | audāryādapi gāmbhīryādaviruddhaiva dharmatā || iti vacanāt "yatsūtre'vatarati vinaye ca saṃdrśyate, dharmatāṃ ca na vilomayati" iti buddhabhāṡitalakṡaṇānavagamena sūtrādisaṃgrhītāyā mātu: svabhāvānavadhāraṇāt mūḍha: | syādetat- nikāyagranthe parimitaparimāṇasūtreṡvanavatārāttathā paricchinnapramāṇavinayapiṭake'saṃdarśanāttathā vyavasthāpitapudgalanairātmyādidharmatāvilomanena abuddhavacanamahāyānapratikṡepādamoha: iti | evaṃ ca sati muktakasūtrāṇyapi sūtrāntapiṭakeṡvapaṭhitatvādabuddhavacanānyabhyupeyāni syu: | tathaikaika- smin sūtrāntapiṭake'nyāni sūtrāntapiṭakāni na sarvaprakāramavataranti | tathaikaikasmin vinaye'nye vinayā na sarvaprakāraṃ saṃdrśyante | tathaikaikasmin nikāye yā dharmatā vyavasthāpitā na sā anyeṡu nikāyeṡu dharmatāṃ sarvaprakāramanulomayatītyevamaṡṭādaśabhedabhinnāni sūtravinayābhi- dharmapiṭakāni parasparaṃ granthārthavyatibhinnāni kathaṃ buddhavacanāni siddhyantītyavyāpakametat buddhavacanalakṡaṇamabhyupagacchantīti mūḍhā eva | athavā, mana: pradoṡa: prakrtipraduṡṭe hyayuktarūpe'pi na yuktarūpa: | prāgeva saṃdehagatasya dharme tasmādupekṡaiva varaṃ hyadoṡa: || sūtrālaṃkāra-1.21 ityasyārthasyāparijñānāt mohapuruṡā: | dūṡayitavyām iti | parasparavirodhodbhāvanayā pratikṡeptavyā- miti pūrvavat | pratibādhitavyāmiti pratyakṡādipramāṇabādhanāt | asya tu saddharmapratikṡepasya caturo hetūn pratipādayitumāha-ko'tra hetu: ityādi | caturbhirākārai: iti mārādhiṡṭhānagambhīradharmāna- dhimokṡaskandhādyabhiniveśapāpamitraparigrahaiścaturbhi: pratikṡepahetubhirityartha: | tathā coktam- dharmavyasanahetava: ||26|| mārādhiṡṭhānagambhīradharmatānadhimuktate | skandhādyabhiniveśaśca pāpamitraparigraha: ||27|| iti || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ nirayaparivarto nāma saptama: || @403 8 viśuddhiparivarto'ṡṭama: | adhigamānadhigamahetuṃ prāptiparihāraviṡayamuktvā evaṃ prakrtasya atyantaviśuddhilakṡaṇa- bhāvanāmārgasya sāmānyena viśuddhiṃ pratipādayituṃ gāmbhīryaṃ pratipādayannāha-duradhimocā ityādi | du:khenādhimocyate iti duradhimocā, duradhimokṡyeti yāvat | nanu prthagjanāryabhedena bandhamokṡāt kathamabaddhamamuktaṃ rūpamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpāsvabhāvatvāt iti traiyadhvikarūpasya nyāyato ni:svabhāvatvāt | sāmānyena nirdiśya atītādibhedenāha-rūpasya ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-pūrvāntāsvabhāvam iti | pūrvānto hetustattvato- 'nutpannatvena asvabhāvo yasya vartamānarūpasyeti tathoktam | pūrvavat tatkasya heto: ityā- śaṅkyāha-aparāntāsvabhāvam iti | aparāntaṃ kāryaṃ pūrvavadasvabhāvamasyeti vigraha: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-pratyutpannāsvabhāvam iti pratyutpannalakṡaṇavirahitam | rūpādi- svabhāvaśūnyatvena prthagjanāgocaratvāt duradhimocā | laukikavītarāgāviṡayatvāt paramaduradhi- mocā | nanu rūpādiprajñāpāramitāsvabhāvayo: saṃvrtiparamārthabhedena vivekapratipatte: kathaṃ paramaduradhimoceti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yā rūpaviśuddhi: ityādi | nānātvalakṡaṇa- bhedābhāvādabhinnam | prabhedalakṡaṇacchedābhāvādacchinnam | svasāmānyalakṡaṇanānātvavirahādvā yathākramamuktam | iti hi ityādi | saṃvrtestathatā yaiva paramārthasya sā matā | abhedāt so'pi hi nyāyo yathādarśanamāsthita: || iti nyāyāt yā rūpāderātmātmīyādyabhiniveśavigamāt māyopamatāviśuddhi:, saiva sarvavipakṡarahitatvena srotaāpattyādiphalasya prajñāpāramitāyā viśuddhi: | tathā phalasya yā viśuddhi: sā rūpāderviśuddhiriti advayāt dvaidhīkārādabhinnamacchinnam | tasmāt phalaviśuddhito rūpādiviśuddhi:, tathā rūpādiviśuddhita: phalaviśuddhi: kathiteti yāvat | tathā coktam- phalaśuddhiśca rūpāviśuddhireva tayordvayo: | abhinnācchinnatā yasmāditi śuddhirudīritā ||28|| iti || sāmānyena śuddhimevamabhidhāya viśeṡeṇāha-punaraparam ityādi | sarvajñatāviśuddhi: iti trisarvajñatāviśuddhirityartha: | tataścedamuktaṃ bhavati-śrāvakāṇāṃ kleśāvaraṇaprahāṇāt, pratyekabuddhānāṃ tu kleśāvaraṇasya jñeyāvaraṇaikadeśagrāhyavikalpasya ca prahāṇāt sarvajñatā- viśuddhi: | yānatrayamārgāvaraṇaprahāṇāt bodhisattvānāṃ mārgajñatāviśuddhi: | savāsanakleśajñeyā- varaṇaprahāṇāt dharmadhātūdbhavatvādātyantikī tathāgatānāṃ sarvākārajñatāviśuddhi: iti | tathā coktam- kleśajñeyatrimārgasya śiṡyakhaṅgajinaurasām | hānādviśuddhirātyantikī tu buddhasya sarvathā ||29|| iti || @404 mārgajñatādhikāre viśuddhikathanaprasaṅgādātyantikī ca itarā ca tathāgatānāṃ śrāvakā- dīnāṃ ca yathākramaṃ viśuddhi: kathitā | sā kathamityāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | gambhīrāvabhāsakarī āloko'pratisaṃdhirasaṃ kleśo'prāptiranabhisamayo'nabhinirvrtiratyantānupapatti- rityāryaśāriputroktāni navapadārthāni yathākramaṃ mrdumrdvādinavaprakārabhāvanāmārgasvabhāvatvena vācyāni | pratipadaṃ ca viśuddhatvāditi bhagavatoktavacanamadhimātrādhimātrādinavaprakāra- vipakṡaprahāṇato yojyam | kāmadhāturūpadhātvārūpyadhātuṡviti vacanāt kāmadhātvādi- navabhūmiko bhāvanāmārgo grāhya: | yattūktam- kāmadhātau bhavāgre ca bodhimārgāṅgavarjitā | iti, tadanupāyakuśalān śrāvakānadhikrtyeti na tenāsya virodha: ityeke | anāgamya- sthānamārabhya yāvadākiṃcanyāyatanaparyanto navabhūmiko bhāvanāmārga: ityapare | kāmadhātvādi- vacanaṃ tu mātustatra paramārthato'sthānapratipādanaparam, na tu navabhūmiprakāśakamiti | tadayaṃ samāsārtha:-yathoktāsu navabhūmiṡu pratyekaṃ yathāsaṃkhyaṃ ca adhimātrādinavaprakāravipakṡasya pratipakṡabhāvena mrdumrdvādimārgo yathākramaṃ navaprakāra: | sarvathā anyathā ca viśuddhihetutvā- dātyantikī ca itarā ca viśuddhiriti | tathā coktam- mrdumrdvādiko mārga: śuddhirnavasu bhūmiṡu | adhimātrādhimātrādermalasya pratipakṡata: ||30|| iti || kathamanupacaritā ātyantikī viśuddhirityāha-na jānāti ityādi | svarūpaṃ na jānāti | prabhedaṃ na saṃjānīte viśuddhatvāditi traidhātukapratipakṡatvāt | kimiti viṡayagato'yaṃ praśno na tu kṡepe | tadevāha-rūpam ityādi | nanu sadāvasthitaṃ rūpaṃ kimiti na pratipadyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-viśuddhatvāt iti | tattvato ni:svabhāvatvāt | nanu ca adhimātrādhimātrādi: pratipakṡo mrdumrdvādibhirvipakṡairiti bhavitavyam | tatkathamanyathā nirdiṡṭa- mityāśaṅkāyāmāha-prajñāpāramitā bhagavan sarvajñatāyā: ityādi | vyavasthitadharmatattvāpanayanā- bhāvāt nāpakāraṃ karoti | apūrvākaraṇāt nopakāraṃ karoti iti pūrveṇa saṃbandha: | pratipakṡaṃ na parigrhṇāti | na vipakṡaṃ parityajati | na jānātītyādiprakaraṇasyāyaṃ samudāyārtha: | nanu ca adhimātrādimātrādi: pratipakṡo mrdumrdvādivipakṡa: iti bhavitavyam | tatkathamanyathā nirdeśa: iti codyasya paramārthena kasyacinnopakārādikamiti parihāra: | tathā saṃvrtyā sūkṡma- malāpakarṡaṇe rajakamahāyatnodāharaṇena mrdumrdvādikramapratipakṡotpādena ca sāmarthyākṡiptena samādhānatastasya yathānirdiṡṭabhāvanāmārgasyāntyakṡaṇasya traidhātukākārajñānajñeyayoranupalambhāt yā samatā sarvadharmamāyopamatāpratipatti:, saiva samastapratipakṡarūpatvamiti krtvā ātyantikī viśuddhirmukhyā bhagavato buddhasyeṡyate iti | tathā coktam- tridhātupratipakṡatvaṃ samatā mānameyayo: | mārgasya ceṡyate tasya codyasya parihārata: ||31|| iti || @405 bhāvanāmārgaparisamāptyanantaraṃ tadadhikāre prāgyaduktaṃ yā rūpaviśuddhiryā phalaviśuddhiryā sarvajñatāviśuddhiriti, tannirdiśannāha-ātmaviśuddhito bhagavan rūpaviśuddhi: ityādi | yathā ātmana: paraparikalpitasya paramārthato'nutpattiviśuddhistadvadrūpādisarvajñatāntānāṃ viśuddhirvedi- tavyeti hārakatrayasyārtha: | kevalaṃ saṃvrtyā rūpādīnāmātmanaścārthakriyāsu yathāsaṃkhyaṃ yogyāyogya- tvena tathyātathyatayā bheda:, na tu paramārthata:, ityabhiprāyeṇa sarvatra bhagavatoktamatyantaviśuddhatvā- diti | yathoktabhāvanāmārge tattvato nādhigama: ityāha-ātmaviśuddhito bhagavanna prāptirnābhi- samaya: iti | tatra na prāptiragrajaprāptyā yogyatālakṡaṇayā | nābhisamayo vimuktimārgeṇa | tattvena naivamityāha-viśuddhatvāt iti | śūnyatvādityartha: | saṃvrtyā tu sarvamevāstītyāha- ātmāparyantatayā ityādi | avicāraikaramyapūrvapūrvakāraṇasyātmana: svabhāvasyāparyantatayā rūpādīnāmaparyantatā gamyate iti yāvat | viśuddhatvāt nyāyānuyāyinyotpattyā rahitatvāt | mārgajñatāmupasaṃharannāha-ya evamasya ityādi | evamanantaroktadhyāmīkaraṇādikrameṇa yo'yamava- bodho'dhigama:, seyaṃ prajñāpāramitā mārgajñatā bodhisattvānāṃ nirdoṡatvenāvagantavyā | ityadhikāro dvitīya: || sarvavastuparijñānaṃ vinā na mārgajñatāparijñānaṃ samyak, iti sarvajñatāṃ vaktuṃ saṃsāra- nirvāṇāpratiṡṭhānamāha-sā khalu puna: ityādinā | traiyadhvikadharmāṇāmanutpādākāreṇa tulyatāva- bodhāt yā śrāvakādyagocaratvena viprakrtā viprakrṡṭarūpā buddhabodhisattvānāṃ prajñāpāramitā matā, sā khalu punarnāpare tīre saṃsāre prajñayā ādīnavadarśanāt | na pare tīre nirvāṇe, krpayā sarvasattvārthakaraṇāt, nāpi saṃsāranirvāṇamubhayamantareṇa vastuno'satvāt madhye'pi vyavasthitā | atyantaviśuddhatvāt iti prajñākaruṇayo: samyak prativedhena saṃsāranirvāṇo- bhayopalambhaviyogāt | tathā coktam- nāpare na pare tīre nāntarāle tayo: sthitā | adhvanāṃ samatājñānāt prajñāpāramitā matā ||1|| iti || sarvajñatādhikārād vyatirekanirdeśena śrāvakādīnāmadhvasamatājñānābhāvāt samyak prajñāpāramitā dūrībhūteti, svādhigamamātrātmikā tu prajñāpāramitā krpāprajñāvaikalyāt nirvāṇe saṃsāre cāvasthitā vastvavastūpalambhatayeti jñeyam | evamuttaratrāpi kvacidanvayamukhena, kvacit vyatirekamukhena, kvacidubhayathāpi nirdeśa iti pratipattavyam | nanu- ya: pratītyasamutpāda: śūnyatā saiva te matā | -catu:stava-lokātīta-20 iti nyāyādadhvasamatājñānaṃ padārthāvabodha eva, sa ca sarveṡāmeva samastīti kathaṃ śrāvakādīnāṃ samyak prajñāpāramitādūrībhāva: ityāha-evamapi ityādi | apiśabdānna kevalamanyena bhāvādyākāreṇa, kiṃ tarhyevamapi na kvacit sthitetyapyabhiniveśanimittayogena- tyartha: | riñciṡyati dūrīkariṡyati iti tadātve ca āyatyāṃ ceti yathākramaṃ vācyam | kimatra @406 kāraṇaṃ nimittapratipattyā māturdūrībhāva iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-nāmato'pi ityādi | tatra prajñāpāramitetyādivyapadeśamātraṃ nāma | kalpitādilakṡaṇaṃ vastu nimittam | saktisthānaviparyāsa: saṅga: | etaduktam-māyākāranirmitavastuna: pratibhāse'viditatatsvarūpasya bhāvābhiniveśitayā nai:svābhāvyāpratibhāsa iva kalyāṇamitrādyupāyakauśalavaikalyāt nimitta- yogena pratipattau viparyāsalakṡaṇopalambhasaṅgasaṃbhavāt tatsamatāparijñānamavijñātabhāvarūpāṇāṃ śrāvakādīnāṃ nāsti, ityatasteṡāṃ dūrībhāvo jinajananyā: iti | bodhisattvādīnāṃ tu utsāritabhāvābhiniveśabhrāntinimittānāṃ rūpādisarvadharmaparijñānameva tatsamatāparijñānam, ityatasteṡāṃ samyagāsannībhāvo'syā māturiti sāmarthyāt kathitamityāha-āścaryaṃ bhagavan ityādi | yāvat iti vacanāt supariśuddhetyādiparigraha: | śrāvakapratyekabuddhādhigamaviparyayeṇa kathanāt svākhyātā | paripūrṇamahāyānādhigamata: sunirdiṡṭā | samastaguṇaprakarṡaniṡṭhādhigamata: supariniṡṭhitā | ime'pi saṅgā: iti nāmādyā: | śrāvakabodhisattvabhedādetadeva pratipattavyam | tathā coktam- anupāyena dūraṃ sā sanimittopalambhata: | upāyakauśalenāsyā: samyagāsannatoditā ||2|| iti || śrāvakādīnāmevaṃ māturdūrībhāvenānuṡṭhānaṃ pratipakṡo'pi san vastūpalambhaviparyāsa- pravrttatvena bodhisattvānāṃ tyājyatvāt vipakṡa: iti pratipādayitumāha-katame te ityādi | śūnyam iti tīrthikaparikalpitātmano viveka: iti | saṃjānīte iti vakṡyamāṇena saṃbandha: | iyantam iti aprameyādisaṃkhyāvacchinnam | prathamena cittotpādena iti dānādibodhipakṡo- palakṡaṇamatra cittotpāda: | kathaṃ cittotpāda: saṅga: ityāha-katamena ityādi | viparyāsa- pravrttatvenāha-sacet ityādi | idaṃ tat prathamaṃ bodhicittam iti | evamabhiniveśayogena yathā tadbodhicittaṃ saṃjānīte, tathedaṃ tat prathamaṃ bodhicittaṃ pariṇāmayāmītyabhiniveśayogena, yadā ca pariṇāmayati tadā anena paryāyeṇa saṃgatiriti vākyārtha: | kasmādevaṃ viparyāsa ityāha-na ca cittaprakrti: ityādi | pariṇāmayitum iti yathoktadvādaśaprakārabhedabhinnapari- ṇāmanāmanaskāreṇa cittasya prakrtiranutpādatā na śakyā pariṇāmayituṃ tasyopalakṡaṇatvādekā- nekavasturūpatayā saṃjñātumapi na śakyetyavagantavyam, saṃjānīte pariṇāmayatīti padadvayasya prakrtatvāt | etaduktam-rūpādiskandhānāṃ śūnyatve traiyadhvikānāṃ ca sarvadharmāṇāṃ sāsravā- nāsravobhayasthānīyānāmatītādisvabhāvatve dānādibodhipakṡāṇāmanuṡṭhāne ca tāttvikopalambha- saṃjñāviparyāsapravrttatvena yasmādvipakṡa:, tasmādeṡāṃ prakrtistathatā saṃjñātumaśakyā iti | tathā coktam- rūpādiskandhaśūnyatve dharmeṡu tryadhvageṡu ca | dānādau bodhipakṡeṡu caryāsaṃjñā vipakṡatā ||3|| iti || @407 yathoktārthaviparyayeṇa bodhisattvānāṃ pratipakṡamāha-tasmāttarhi ityādinā | yato vipakṡa- styājyastasmādbhūtānugamena deyadāyakapratigrāhakādyanupalambhayogena dānādau pareṡāṃ saṃdarśanā- dikaṃ kāryamityartha: | evamātmānaṃ ca na kṡiṇoti iti | tathaiva bhūtānugamayogena dānādau svayamavasthānādātmānamupalambhaviparyāsaviśeṡeṇa na vināśayati | imāśca iti rūpādyā- lambanā: pūrvamuktā: | dharmatāviruddhasthūlataratamasaṅgakathanāt sādhu sādhviti sādhukāraṃ datvā sūkṡmatarasaṅgārthamāha-tena hi subhūte iti | nimittato manasikarotīti rūpakāyādyālambane- nābhimukhīkaraṇāt | kathaṃ punarevaṃ saṅga: kathita: ityāha-yāvanti khalu puna: ityādi | tadayaṃ prakaraṇārtha:-trimaṇḍalaviśuddhyā dānādāvātmādyanavabodhena svaparayorniyojanaṃ samyak pravrttatvāt sarvasaktinicayasthānapratiṡedhena ca upādeyatvāt sarvathā pratipakṡa: | tathāgatādiṡu {1. ##B## namaskārā^.} manaskārādi: puṇyasaṃbhārahetutvena pratipakṡo'pi san sūkṡmasaktirūpatayā na sarvathā pratipakṡa: iti | tathā coktam- dānādiṡvanahaṃkāra: pareṡāṃ tanniyojanam | saṅgakoṭiniṡedho'yaṃ sūkṡma: saṅgo jinādiṡu ||4|| iti || kathaṃ puna: sūkṡmasaktirvipakṡa: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-nimittatto hi subhūte saṅga: iti | tadeva kathayannāha-iti hi sa: ityādi | idameva tattvamiti niścayagrahaṇāt nimittīkartum, puna: punarālambanāt nālambanīkartumiti bheda: | nāpi sā drṡṭaśrutamatavijñātā iti cakṡurvijñānena darśanāt drṡṭā | śrotravijñānena śravaṇāt śrutā | ghrāṇajihvākāyavijñānairanubhūtatvāt matā | manovijñānenopalambhāt vijñātā | nāpi iti pratyekaṃ saṃbandhanīyam | etadeva jñeyajñānagāmbhīryabhedenāha-gambhīrā ityādinā | prakrtiriti svabhāva: | tathateti yāvat | viviktatvāt iti sarvopalambhaśūnyatvāt | prakrti- gambhīrā iti prakrtyā jñānasya svabhāvenānutpādena śrāvakādyaviṡayatvādgambhīrā | prakrtiviśuddha- tvāt, prakrtiviviktatvāt iti yathākramamavikārāviparyāsapariniṡpattyā pariniṡpannatvā- dityartha: | etaduktam-yasmāt svabhāvenaiva sarvadharmagotrāṇāṃ jñānajñeyasvabhāvānāṃ prakrtyaiva śūnyatvāt teṡāṃ gāmbhīryam, tasmāt kenacidrūpeṇopalambha: sūkṡmā saktirvipakṡa: iti | tathā coktam- tadgāmbhīryaṃ prakrtyaiva vivekāddharmapaddhate: | iti || kathaṃ tarhi tasya varjanamityāha-prakrtiviviktā iti | bhāvābhyupagamadoṡarahitatvena yasmāt prakrtiviviktā, tasmānnamaskaromi | prajñāpāramiteti vacanānna tarhi sarvadharmā viviktā ityāśaṅkāyāmāha-sarvadharmā: ityādi | nanu svasaṃvedanarūpatvenāvagamābhāvāt sarvadharmaviviktāyā: kathaṃ sā svasaṃvidrūpā prajñāpāramiteti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi subhūte ityādi | etaduktam-bāhyavastupariniṡpattyabhāve svapnādāvivopadarśitavividhākāraprabhedaprapañcaṃ bahiriva @408 parisphuradrūpaṃ vijñānamupajāyate yadā, ato jñānasya saṃvrtyā māyopamatāvagamāt tadavyatirikta- tvena akrtā: śūnyā: māyopamā: sarvadharmā: iti bhagavato'bhisaṃbodhātteṡāṃ viviktatāpyavagatā iti | bhāvā jāyanti saṃvrtyā paramārthe'svabhāvakā: | tayā sarvamidaṃ satyamasatyaṃ paramārthata: || -laṅkā^-10.429 ityāryalaṅkāvatārasūtrānusāreṇa anantaramevārthatattvaṃ spaṡṭayannāha-tasmāt tarhi ityādi | anabhisaṃbuddhāstattvata: iti śeṡa: | sādhūktatvena samarthanamāha-tathā hi ityādinā | kīdrśī prakrtirityāha-yā ca ityādi | yā ca prakrti: svabhāvastathatā, saiva svarūpavirahādaprakrti:, yā ca aprakrti:, sā sarvadharmāṇāṃ prakrti:, ekalakṡaṇatvādekarūpatvāt, yaduta alakṡaṇatvā- nni:svabhāvatvādityartha: | etadevopasaṃharannāha-tasmāt tarhi ityādi | nanu bhinnakāraṇa- janyatvena bhāvānāṃ bhinnasvabhāvatve kathamekalakṡaṇatvamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi subhūte ityādi | evaṃ manyate-pramāṇavyāhatotpādarūpatvādeṡāṃ bhinnahetujanyatvanibandhanāneka- svabhāvābhāve yasmādeṡāṃ na nānārūpatā paramārthata:, tasmādekaiva prakrtiriti | evametā: ityādi | yathoktakrameṇa rūpādisarvadharmāṇāmekaiva prakrtiryaduta aprakrtiriti jñānajñeyasamataika- parijñānena pūrvoktā: saṅgakoṭya: sūkṡmā: saktirūpā vivarjitā bhavanti | tathā coktam- ekaprakrtikaṃ jñānaṃ dharmāṇāṃ saṅgavarjanam ||5|| iti || kathaṃ puna: prakrtyā dharmagāmbhīryaṃ prāguktamityāha-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā iti | kathamiti kākvā praśna: | ākāśagambhīratayā iti sarvavijñānopalabdhārthanirākaraṇenā- nupalambhena jñānajñeyasamatāsaṃsūcakena yasmāttasyā: prakrterdurbodhatā kathitā, atastayā ākāśasyeva gāmbhīryamityartha: | tathā coktam- drṡṭādipratiṡedhena tasyā durbodhatoditā | iti || kiṃ puna: kāraṇamevaṃ tasyā: prakrterdurbodhatetyāha-duranubodhā bhagavan prajñāpāramitā iti | atrāpi pūrvavat kākvā praśna: | na kaścidabhisaṃbudhyate iti rūpādyāveṇikabuddha- dharmādyākārai: prakrtestathatāsvābhāvyādanabhisaṃbodhena yasmāccintātikrāntatvamiṡyate, ato'syā durbodhateti yāvat | tathā coktam- rūpādibhiravijñānāttadacintyatvamiṡyate ||6|| iti || acintyatvameva kuta ityāha-acintyā ityādi | kathamiti śeṡa: | na cittena jñātavyā na cittagamanīyā iti | yasmādakrtatvenādhimokṡamanaskārānadhimokṡāt na cittena jñātavyā, tattvamanaskārāparijñānāt na cittagamanīyā, tasmādacintyatvamiti yāvat | akrtatvameva kathamityāha | akrta: ityādi | kathamityupaskāra: | kārakānupalabdhita: iti kārakahetoranupalambhāt | tathā hi pratyakṡānupalambhasādhana: kāryakāraṇabhāvo varṇita: | tatra na tāvat nirākāreṇāvasīyate | saṃvinmātreṇa sarvacetasāṃ sāmyāt idamasya jñānaṃ nedamasyeti kuto @409 vyavasthā ? yato bījajñānādaṅkurajñāne tadajñānāttadajñāne ca bījaṃ kāraṇamaṅkura: kāryamiti syāt | nāpi bījajanyatvāt bījaṃ tenāvasīyate | mā bhūt cakṡurjanyatvāccakṡuṡo'vagatirata: iti | atha nirākārasyāpi cetaso'styasādhāraṇa: kaścidātmātiśayo hetudharmasāmarthyajanita:, yasmādiyaṃ vyavasthā iti cet, evamapyātmātiśaya:, ityākārasyaiva nāmāntaramāropitam | na ca nāmāntarakaraṇādarthāntaraṃ bhavitumarhati | nāsāvākāraścet, kastarhītyapadiśyatām | durupa- lakṡaṇatayā nāyamidaṃtayā nirdeṡṭuṃ śakyate iti cet, yata eveyaṃ vyavasthā-idaṃ bījamayamaṅkura iti, tadanupalakṡaṇe kuto'numā syāt | na hi daṇḍaviṡāṇānupalakṡaṇe ayaṃ daṇḍī viṡāṇī veti vyavasthīyate | nāpi sākāreṇa | na hyākāro vastunā vyāpta:, asatyapi tasmin dvicandrādāvasya bhāvāt naivam, bhrāntatvādasya | yastvabhrānto nāsāvasati vastuni bhavati | na ca anyavyabhicāre'nyavyabhicāra: ityapi asat | na hi kāryakāraṇabhāvasādhanavelāyāmayaṃ bhrānta: khalvākāro'yaṃ neti niścayanibandhanamasti arvāgdrśa:, na cātīndriyadrśa: prati idamucyate | na cāsati niścaye hetuphalabhāvavyavasthā jyāyasī | na ca vastvākāro jñānasya yujyate | yadi hyekadeśena jñeyākāraṃ jñānamiti tat paricchidyāt, tadā sarve sarvavida: prasajyeran, jñeyatvādibhi: sarvavastusādhāraṇairākārairanvitatvāt sarvajñānānām | sarvātmanāpi jñeyākāratve jñānasya, jñānajñeyayoraikyena vibhāgāyogāt vyavahāroccheda: | sarvātmanā ca saṃvedanasya saṃvedyākāratve tadabhāvāt | ityalamatiprasaṅgena | mandabuddhijanānugraheṇa saṃnihita- vineyajanaviparyāsanirācikīrṡayā vā yathānirdiṡṭa eva vipakṡapratipakṡayorayaṃ vibhāgo'va- sātavya: | tathā coktam- evaṃ krtvā yathokto vai jñeya: sarvajñatānaye | ayaṃ vibhāgo ni:śeṡo vipakṡapratipakṡayo: ||7|| iti || tayorvibhāvanāyāṃ ka: prayoga iti prayogārthamāha-tena hi ityādi | yasmādevaṃ vipakṡapratipakṡau heyopādeyau, tasmāttadarthaṃ kathaṃ caritavyamityartha: | rūpādiprayogamāha-na rūpe carati abhiniveśayogena yadā, tadā carati prajñāpāramitāyām | evamuttaratra veditavyam | rūpādyanityādiprayogārthamāha-sacedrūpamanityam ityādi | rūpādyaparipūriprayogamāha-sacedrūpama- pratipūrṇam ityādinā | lakṡaṇaśūnyatvāt kalpitaṃ rūpamapratipūrṇam | guṇagaṇopetatvāddharmatārūpaṃ pratipūrṇam | na tadrūpam ityādi | dharmadharmiṇorbuddhiparikalpitabhedāt | sacedevamapi na carati, carati prajñāpāramitāyām iti vakṡyamāṇena saṃbandhanīyam | yathoktadharmadeśanayā saṃjātāti- śayatvenāha-āścaryam ityādi | anyārthakathanena prakārāntarābhidhānādāścaryam | tasmādevaṃ prayogakathanena sasaṅgatā rūpādīnāmupalambharūpatvam, asaṅgatā ca māturanupalambhasvabhāvatā kathitā | rūpādiṡvasaṅgaprayogamāha-rūpaṃ sasaṅgamasaṅgam ityādi | saṃsaṅgamasaṅgamiti sopalambhamanupalambhamityartha: | nanvabhiniveśamakrtvā bhāvayitumaśakyatvāt kathamevamucyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-asaktā ityādi | abhiṡvaṅgavigamādasaktā | abaddhā amuktā @410 iti padadvayaṃ vyākhyātam | pratītyasamutpādaśūnyatārūpatvādasamatikrāntā | etaduktam-yathā- bhiniveśamatattvāt yathātattvaṃ ca anabhiniveśāt vikalpena viṡayīkartumaśakyā yasmāt sarvajñatā, tasmāttatra saṅgaṃ na janayati iti | evaṃ hi ityādyupasaṃhāra: | avikāraprayogamāha- āścaryam ityādinā | deśanādeśanābhyāṃ yathākramaṃ granthātmikāyā māturniṡṭhāntardhānābhyāṃ pari- hāṇi: | tathā deśanayā yuktyāgamābādhitarūpeṇa saṃtānāntare samutpādāt vrddhi: | adeśanayā nirantarapratisaṃlayanena svasaṃtāne'dhikārthadarśanāt vrddhi: | mukhyāyāstu māturnirvikārasvabhāvatvāt sarvametannāstītyāha-yā deśyamānāpi ityādi | aviruddhatvāt sādhu ityādivacanapūrvakametadeva drṡṭāntena spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | akartrprayogārthamāha-tadyathāpi nāma subhūte māyāpuruṡa: ityādi | vitathaprakhyātirūpatvena akartrtvādrāgadveṡakleśābhyāṃ nānunīyate na pratihanyate | ata eva tadudayakleśairna saṃkliśyate iti yojyam | duṡkaraprayogasya traividhyāduddeśa- duṡkaratāsarvākārajñatāprayogārthamāha-duṡkarakāraka: ityādi | notplavate iti na taralāyate nopari vartate | na harṡamutpādayati iti yāvat | na ca pratyudāvartate iti naiva vinivrttiṃ kuryāt | ayaṃ saṃnāha: iti vakṡyamāṇa: saṃnāha: | nanu saṃbhavatprajñādiprakarṡamavagamya yatnakara- ṇāt ko nāmātiśayo duṡkara iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ākāśena ityādi | etaduktam-ākāśopamānapi sarvadharmānadhyālambya tattvata: saṃbhavatprajñādiprakarṡāmāve'pi sarvākārajñatāyā: krtaśa: saṃnāhakaraṇādatiśayo duṡkara iti | ākāśasamānāṃ dharmadhātu: samānām iti laukikalokottaraprasiddhibhedena dvayamuktam | prayogaduṡkaratāmārgajñatāprayo- gārthamāha-ākāśaṃ sa bhagavan parimocayitukāma: iti | mārgajñatāyāṃ ya: prayoktukāma- iti śeṡa: | kāritraduṡkaratāsarvajñatāprayogārthamāha-ākāśaṃ sa bhagavan utkṡeptukāma: iti | sarvajñatāṃ ya: kartukāma: ityupaskāra: | mahāvīryapāramitāsaṃnāhaprāpta: iti saṃnāhaprayoga- kāritreṡu śūnyatākaruṇāgarbhamahāvyavasāyasaṃpanna: | saṃnāhaṃ saṃnahyate iti trividhaduṡkara- mutsahate | yathābhavyaphalaprāptyā avandhyaprayogārthamāha-atha khalu ityādinā | anyatamo bhikṡu: iti akathāpuruṡo nāmagotrādibhiranabhilakṡita: pudgala: iti yāvat | namaskaromi iti anyeṡāmapi pārṡadānāṃ yathābhavyādhigamāvāptiṃ saṃsūcayan śūnyatānutpādādiprayogeṇa svānu- rūpādhigamājjātaprasādātiśayo namaskaroti | prayogamevāha-tathā hi bhagavan ityādinā | ākāśa: iti jñeyaśūnyatve | abhyavakāśa: iti jñānani:svabhāvatve | aparapratyayaprayogārtha- māha-ājñāpayatu bhagavan ityādi | no hīdam iti aparapratyayatāṃ darśayati | pareṇa rakṡādau parapratyayatāsaṃbhavāt | etadeva praśnayannāha-evaṃ kauśika sacet ityādi | prajñāpāra- mitāvihāritvādeva svatastasya rakṡādayo bhaviṡyanti nānyatheti vākyārtha: | ni:svabhāvadharmā- dhimokṡācca svatastasya rakṡādaya: ityāha-api ca kauśika ityādi | saptavidhakhyātijñāna- prayogamāha-tat kiṃ manyase kauśika ityādinā | tatra vijñānapariṇatatvena pariṇāmakhyātyā svapnopamā:, mantrauṡadhisaṃhatatvena samāhārakhyātyā māyopamā: | avidyamānatvena virodhakhyātyā @411 marīcyupamā: | śabdapratyayatvāt pratyayakhyātyā pratiśrutkopamā: | jñeyarūpāsaṃkramaṇādasaṃkrānti- khyātyā pratibhāsopamā: | ādhāravigamānnirādhārakhyātyā gandharvanagaropamā: | hetuvirahā- dakārakakhyātyā nirmitopamāśca bhāvā jñātā bhavantītyevaṃ pañcaviṃśatisāhasrikāyāmuktam | atra tu saṃkṡepasya vivakṡitatvāt pratiśrutkopamā: sarvadharmā: iti vacanena madhyasya nirdeśādādyantatrikanirdeśa: iti pratipattavyam | tadevamanvayamukhena bodhisattvānāṃ daśavidha: prayoga: kathita:, arthāt yathoktaviparyayeṇa śrāvakādīnāṃ veditavya: | tathā coktam- rūpādau tadanityādau tadpūriprapūrayo: | tadasaṅgatve caryāyā: prayoga: pratiṡedhata: ||8|| avikāro na kartā ca prayogo duṡkarastridhā | yathābhavyaṃ phalaprāpteravandhyo'bhimataśca sa: ||9|| aparapratyayo yaśca saptadhā khyātivedaka: | iti || samatādvāreṇa prayogo bhāvanīya iti samatāmāha-sa ca tān na manyate ityādinā | tatra samāhitena cittena tānna manyate yato na samanupaśyati | te ca dharmā na vidyante yato na saṃdrśyate | samāhitena manasā na jānāti yato na saṃjānīte | te ca dharmāstajjñānagamyā na saṃvidyante yato nopalabhyante iti yojyam | upasaṃhārārthamāha-sacedevaṃ viharati ityādi | tadevaṃ rūpādipadārthamananā-nīlādinimittamananā-rūpaṃ dvidhā viṃśatidhe- tyādi prapañcamananā-nirvedhabhāgīyādyadhigamamananānāṃ pratiṡedhena jñātrjñeyadharmānupalabdhiścatu- rdhoktā vijñeyā | tathā coktam- caturdhā mananā tasya rūpādau samatā matā ||10|| iti || prayogasamatāṃ pratividhya darśanamārgo'dhyeya ityadhunā vaktavya: | sa ca ṡoḍaśakṡaṇika iti kṡaṇāntarābhāvajñāpanārthaṃ sākṡibhāvakathanāya sarvabuddhabhāṡitatvapratipādanāya ca atha khalu buddhānubhāvena ityādivacanam ityāryavimuktisena: | upāyakauśalabalenānyeṡāṃ vidhipratiṡedhā- bhāvāt sahālokadhātau bhadrakalpe bodhisattvasahasrasya niyamena buddhatvaprāpterbuddhasahasramityuktam | nāmabhi: iti padasamudāyairvākyai: | padai: iti suptiḍantairakṡarasamudāyai: | akṡarai: iti evamityādivarṇai: | ayameva prajñāpāramitāparivarta iti viśuddhiparivarta: ityartha: | tatra atīta- tathāgatodāharaṇaṃ taddeśanāparyupayogajñāpanārtham | maitreya ityanāgatatathāgatodāharaṇamanāgata- sattvārthaprayojanāviṡkaraṇārtham || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ viśuddhiparivarto nāmāṡṭama: || @412 9 stutiparivarto navama: | adhunā darśanamārgārthamāha-prajñāpāramitā iti | pratisatyaṃ dharmajñānakṡāntirdharmajñānam, anvayajñānakṡāntiranvayajñānamityevaṃ ṡoḍaśakṡaṇātmaka: sarvajñatādhikāre darśanamārga: ityartha: | tathā coktam- dharmajñānānvayajñānakṡāntijñānakṡaṇātmaka: | du:khādisatye drṅmārga eṡa sarvajñatānaye ||11|| iti || nāmadheyamātrametat iti | vikalpapratibimbamātrametadityartha: | tacca nāmedam iti nopalabhyate, tattvato ni:svabhāvatvāt | nāma kimucyate ityāha-vāgvastveva iti vi {1. ##B## nirvikalpa^.} kalpa- pratibimbakam | kimākāraṃ satyam, ityākārapratipādanārthamāha-kiṃ kāraṇam ityādi | na rūpaṃ nityaṃ nānityam iti nai:svābhāvyena rūpaṃ nityānityaviyogānna nityaṃ nānityamityākāra: prathama: | na rūpaṃ baddhaṃ na muktamatyantaviśuddham iti du:khādu:khavigamatvena bandhamokṡābhāvāt viśuddham, apagataśāśvatocchedāntamiti dvitīya: | anena subhūte kāraṇena iti aviparīta- sarvadharmābhisaṃbodhihetutayā yathāvaddharmatattvadyotikāmimāmeva prajñāpāramitāṃ bhāṡiṡyate | anyasya tathāvidhadharmatattvaprakāśane sāmarthyābhāvādityartha: | rūpaviśuddhita: iti śūnyāśūnyarahita- tvāt viśuddhamiti trtīya: | rūpānutpādānirodhāsaṃkleśāvyavadānaviśuddhita: iti ātmā- nātmasva {2. ##W## ^svabhāvatayā notpannaṃ.} bhāvābhāvānnotpannaṃ na niruddhaṃ na saṃkliṡṭaṃ na vyavadātamevaṃ viśuddhamiti caturtha: | ākāśa- viśuddhita: iti hetvahetutucchatvādākāśasadrśaṃ viśuddhamiti pañcama: | rūpanirupalepāpari- grahatayā iti samudayāsamudayavisaṃyogāt sarvakleśopakleśanirupaliptam iti ṡaṡṭha: | prabhavā {3. ##W## prabhavāprabhavābhāvena asaṃkleśātparigraheṇa.}- prabhavasaṃkleśāparigraheṇa nirmuktam iti saptama: | ākāśapratiśrutkāvacanīyāpravyāhāranirupa- lambhatayā iti pratyayāpratyayavimuktatvādākāśapratiśrutkāvat svarūpato'vacanīyamityaṡṭama: | yasmānnirodhānirodhenāsaṃbandha:, tasmādvacanodāharaṇena saṃtānāntare nirodhasatyārtho'prāpaṇīya: iti navama: | śāntāśāntābhāvānnopalambhakaraṇamiti daśama: | sarvopalepānupalepadharmānupa- lepatayā iti praṇītāpraṇītavikalatvāt sarvopalepadharmai: sāsravairanupalepadharmairanāsravaiścānupa- liptatvādatikrāntobhayāntā viśuddhirityekādaśa: | prāgeva iti sutarāmevodgrahaṇādikāriṇāṃ sulabdhā lābhā: | śrotravijñānānubhavaviśiṡṭatvādudgrahaṇāderityartha: | na teṡāṃ cakṡūroga: ityādi ni:saraṇāni:saraṇaviviktatvāt sarvavyādhyanutpāda: iti dvādaśa: | bahutaram iti aṡṭamyādau prajāvalokanādavatīrṇaśakrādibahutaraśrotrsadbhāvāditi bhāva: | mārge dharmajñānakṡāntimāha- bahūni subhūte ityādinā | prajñāpāramitayā devaputrāṇāmanupakārāttāṃ bhāṡamāṇasya rakṡādikaraṇe teṡāṃ ko heturiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sadevamānuṡāsurasya ityādi | anuttaraṃ ratnam iti sarvapāpapraśamahetutvena mārgamārgārahitatvādanuttararatiṃ tanotīti devaputrādīnāmupakāra- @413 bhāvādanuttararatnamapāyocchittiriti trayodaśa: | ato'pi subhūte ityādi | na kevalamatra bahutara- śrotrjanasaṃbhavādato'pyanuttararatidānādapi tato dharmabhāṇakatvena hetunā buddhatvaprāpterhetubhūtaṃ nidānaṃ puṇyaṃ prasaviṡyatītyartha: | mārge dharmajñānamāha-api tu khalu ityādinā | mahānubhāvatve'pi bahvantarāye kiṃ kāraṇamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | mahānubhāvatvāt bahūnāmabhilaṡaṇīyatvāt bahupratyarthikāni | yathā sāraṃ ca ityādi | yena prakāreṇottaro- ttarasāratā, tathā pratyarthikabahutetyartha: | sāmānyena nirdiśya, idānīṃ viśeṡeṇāha-anuttaraṃ cedaṃ subhūte mahāratnam iti | sarvasattvahitasukhādyarthaṃ pratyupasthitatvena sarvadharmavikalpābhāvā- davikalpakakalyāṇaprakrtiratnārthena nyāyānyāyāsaṃśleṡāt phalasākṡātkaraṇaṃ pratyupāyo'vikalpatvaṃ mahāratnamiti caturdaśa: | mārge'nvayajñānakṡāntimāha-na ca subhūte ityādinā | kalpitabhāvaṃ nāvalīyate, paratantraṃ na saṃśliṡyate, pariniṡpannaṃ na parigrhṇātītyarthabheda: | etaduktam-prati- pattyapratipattivinirmuktatvena dharmāṇāṃ nimittairasaṃsarga: iti pañcadaśa: | vidyamānatve'pi dharmāṇāṃ kathanaṃ na parigraha: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | gatārtham | mārge- 'nvayajñānamāha-anutpattita: ityādinā | nairyāṇikānairyāṇikavikalatvenobhaye vācyavācaka- bhāvalakṡaṇe jñeye śabde jñānasyānutpattirityākāra: ṡoḍaśa: | prakārāntareṇānupaliptārthaṃ kathayannāha- tathā hi ityādi | itthamapi dharmatattvamabhiniviśyamānaṃ doṡāyetyāha-sacedevamapi ityādi | yathoktanītyā ṡoḍaśākārā: sarvajñatākṡaṇā: iti darśanamārgo bodhisattvānāmanvayamukhena kathita: | arthādetadviparyayeṇa śrāvakādīnāmanityādibhirākārairdrṅmārgo'vaseya: | tathā coktam- rūpaṃ na nityaṃ nānityamatītāntaṃ viśuddhakam | anutpannāniruddhādi vyomābhaṃ lepavarjitam ||12|| parigraheṇa nirmuktamavyāhāraṃ svabhāvata: | pravyāhāreṇa nāsyārtha: pareṡu prāpyate yata: ||13|| nopalambhakrdatyantaviśuddhirvyādhyasaṃbhava: | apāyocchittyakalpatve phalasākṡātkriyāṃ prati ||14|| asaṃsargo nimittaiśca vastuni vyañjane dvaye | jñānasya yā cānutpattiriti sarvajñatākṡaṇā: ||15|| iti || vistareṇa nirdiśya evaṃ sakalārthasaṃgrāhakatvena trisarvajñatāmadhye sarvākārajñatāmupa- saṃharannāha-sā khalu puna: ityādi | tatrāveśikā cittotpādadvāreṇa utpādikā | niveśikā avavādādinā pratiṡṭhāpikā | saṃdarśikā saṃnāhapratipattyā sāmānyarūpeṇa | nidarśikā prasthānapratipattyā viśeṡarūpeṇa | āvāhikā saṃbhārapratipattyā prāpikā | nirvāhikā niryāṇapratipattyā niṡkarṡikā | sarvatra na kasyaciddharmasyetyabhisaṃbandhanīyam | aviparītadharmā- mrtarasena trptā: pūjayantītyāha-atha khalu ityādi | prasādaudvilyasamuttha: siṃhanāda: @414 kilakilā | prakṡveḍitamityeke | harṡajanito'ṭṭahāsa: | kilakilā tatpūrvakaṃ nrtyaṃ prakṡveḍita- mityapare | vārāṇasyāṃ prathamato dharmacakrapravartanāpekṡayā dvitīyam | tāttvikābhiniveśanirākara- ṇārthamāha-nedam ityādi | tadeva kathayannāha-nāpi ityādi | mārgajñatāmupasaṃharannāha- mahāpāramiteyam ityādi | asaṅgatā iti anabhiniveśanatā | upalambhe'pi dharmādarśane ko heturiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi sa: ityādi | subodham | pravartayiṡyati iti utpādayiṡyati | kāraṇasāmagrīkaraṇena dharmotpādanāt kathamevamucyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-atyantā ityādi | kāraṇasyaiva asattvāditi bhāva: | nivartayiṡyati iti vināśayiṡyati | mudgarādinā pravrttasaṃtānaviruddhapadārthotpādane vināśādhyavasāyāt kathameva- mucyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ādyanabhinirvrttā hi bhagavan sarvadharmā: iti | ādāvevotpādahetorasattvenānutpannā: | tadeva kathayannāha-prakrtiviviktatvāt sarvadharmāṇām iti | svabhāvena śūnyatvāt kuto viruddhateti bhāva: | sarvajñatāmupasaṃharannāha-na hi subhūte śūnyatā ityādi | śūnyatvādīnāmanutpannatvāditi mati: | iyaṃ sā iti sarvajñatā | sarvadharmāṇāṃ deśanā ityārabhya yāvat dakṡiṇīya: krta: iti paramārthasatyamadhikrtya uktatvāt sugama: | yathoktanītyā trisarvajñatopasaṃhāre na vipratipatti: kāryā | tathā coktam- iti seyaṃ puna: seyaṃ seyaṃ khalu punastridhā | adhikāratrayasyaiṡā samāpti: paridīpitā ||16|| iti || kimarthaṃ punastathā sarvajñatāyāṃ prthagbhāvanāmārgo nāsti yathā mārgajñatāyāmabhihita: ? śrāvakapratyekabuddhasaṃpadaṃ bodhisattvo jñānena darśanena cāvalokya atikrāmati iti vacanena asākṡātkartavyatvānnirdiṡṭo bodhisattvānām, śrāvakādīnāṃ tu yathāparidrṡṭa evārtha: puna: puna- rabhimukhīkriyamāṇo bhāvanāmārga iti sugamatvānnokta: | nirvedhabhāgīyaṃ punarbodhisattvānāṃ pūrvokta- meva krameṇāvasātavyam | śrāvakādīnāṃ tu anityādibhirevākārairākīryamāṇe satyacatuṡṭaye sāsravaṃ bhāvanāmayamuṡmādikaṃ spaṡṭatvānnoktamiti grāhyam | nanu mārgajñatāyāṃ śrāvakādimārgasyābhi- dhānāt sarvajñatā kathitaiva, kasmātpuna: sarvajñatāyā: prthak nirdeśa: iti cet, ucyate | tatra hi- caturṇāmāryasatyānāmākārānupalambhata: | śrāvakāṇāmayaṃ mārgo jñeyo mārgajñatānaye || -abhisamayālaṃkāra: 2.2 ityanupalambhabhāvanādikrameṇa śrāvakādimārgo bodhisattvena dhyeya: ityuktam | ato'nityā- dibhirākārairvyatirekamukhākṡiptairaśeṡavastuparijñānārthaṃ prthak sarvajñatopādānam | bahu vaktavyaṃ cedamityalamatiprasaṅgena || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ sarvajñatāparicchedastrtīya: || @415 parijñātatrisarvajñatāvaśitvārthaṃ puna: sarvākāramārgavastujñānasaṃgraheṇa trisarvajñatāṃ bhāva- yati iti sarvākārābhisaṃbodho vaktavya: | tatra tāvat nityādigrāhavipakṡasya pratipakṡadharma- svabhāvānāmanityādyālambanaprakārāṇāmākāratvena vyavasthānaṃ sāmānyena lakṡaṇaṃ jñeyam, ato nirvastukākāradoṡo neha vijrmbhate | te cākārāstrisarvajñatābhedāt triprakārā eva matā iti grāhyam | tathā coktam- vastujñānaprakārāṇāmākārā iti lakṡaṇam | sarvajñatānāṃ traividhyāt trividhā eva te matā: ||1|| iti tatra catvāryāryasatyānyadhiṡṭhānaṃ krtvā trisarvajñatādhikāreṇa yasmin satye yāvanto bhavanti ākārāstān paridīpayan sarvajñatādhikāreṇa tāvadāha-evamukte āyuṡmān subhūtirbhaga- vantam ityādi | asatpāramiteyam iti ākāśasyeva nityarūpeṇāsattām avidyamānatā- mupādāya hetūkrtya asadanityākāra ityartha: | asamasamatā iti sarvadharmānupalabdheriva samatāmanutpādatāmupādāya du:khākāro'nyākāravisadrśatvena asamo'tulya: sa tattvata: samatā- nutpāda: | vivikta^ iti atyantenātiśayenātmana: śūnyatāmupādāya śūnyākāraguṇāvāhakatvena viveka: | anavamrdya^ iti sarvadharmāṇāmātmatvenānupalabdhitāmupādāya sarvatīrthikāsādhāraṇatvena tīrthikākopyatvenānātmākāro'navamardanīya: | tadevamasadanutpādavivekānavamardanīyākārā- ścatvāro yathāsaṃkhyamanityādilakṡaṇā du:khasatye bhavanti | apada^ iti | tatra catvāro'rūpiṇa: skandhā: nāma, śarīraṃ rūpaskandha:, teṡāmasau hetu:, iti krtvā | nyāyena anāmāśarīratām upādāya hetvākārāstattvato'prasavādhānārthenāpada: | asvabhāva^ iti anutpādānirodha- svabhāvamanāgatimagatimupādāya samudayākāronyāyenākāśam | avacana^ iti sarvadharmāṇāma- vidyamānatvenodbhāvanāsaṃvrtyāpi śabdāvācyatvādavikalpyatāmupādāya prabhavākāro'pravyāhāra: | anāma^ iti pañcaskandhānupalabdhitāmupādāya, acaitasikatvena pratyayākāro'nāma | tadeva- mapadākāśāpravyāhārāṇāmākārāścatvāro yathākramaṃ hetvādilakṡaṇā: samudayasatye bhavanti | agamana^ iti | nirodhasvabhāvasarvadharmāṇāṃ kvacidagamanatāmupādāya nirodhākāro'gamana: | asaṃhārya^ iti ādiśāntatvena viṡayabhāvopasaṃhārābhāvāt sarvadharmāgrāhyatāmupādāya śāntā- kāro'saṃhārya: | akṡaya^ iti | dharmadhāturūpeṇākṡayadharmayogatāmupādāya praṇītākāro'kṡaya: | anutpatti^ iti ekānekahetuvaidhuryāt sarvadharmānabhinirvrttitāmupādāya ni:saraṇākāro'nutpatti: | tadevamagamanāsaṃhāryākṡayānutpattyākārāścatvāro yathāsaṃkhyaṃ nirodhādisvabhāvā nirodhasatye bhavanti | akāraka^ iti mārgasya kartrgrāhapratipakṡatvāt kārakānupalabdhitāmupādāya mārgākāro- 'kāraka: | ajānaka^ iti pramāṇabādhitatvena sarvadharmāṇāmanātmatāmanupalambhātmatāmupādāya nyāyākāro'jānaka: | asaṃkrānti^ iti dharmadhāturūpeṇa cyutyupapattyorvināśotpādayoranutpatti- mupādāya pratipattyākāro'saṃkrānti: | avinaya^ iti | pūrvāntāparāntapratyutpannādhvānupa- labdhitāmupādāya kleśavinayāsaṃbhavānnairyāṇikākāro'vinaya: | tadevamakārakājānakāsaṃkrāntya- @416 vinayākārāścatvāro yathāsaṃkhyaṃ mārgādisvabhāvā mārgasatye kleśāvaraṇapratipakṡe bhavanti | svapna^ iti nyāyānuyāyino janmano'sattvādanutpādavijñapanatāmupādāya svapnapratiśrutkā- pratibhāsamarīcimāyākārā: pañca yathākramaṃ ni:svabhāvānutpannāniruddhādiśāntaprakrtipari- nirvrtilakṡaṇā: sāmānyena jñeyāvaraṇapratipakṡabhūtā: sarvajñatayā pratyekabuddhā: saṃgrhītā iti teṡāṃ jñeyāvaraṇapratipakṡātmake sāsrave bhāvanāmārge bhavanti | asaṃkleśa^ iti rāgadveṡamohā- svabhāvatāmupādāya kleśābhāvo'saṃkleśa: | avyavadāna^ iti āśrayasya kliṡṭasattvasyānupa- labdhitāmupādāya vyavadānābhāvo'vyavadānam | anupalepa^ iti ākāśasya prakrtiprabhāsvara- tvenānupalepatāmupādāya kleśopakleśābhāvo'nupalepa: | aprapañca^ iti sarvadharmamananānāmupa- lambharūpāṇāṃ samatikramatāmupādāya prapañcābhāvo'prapañca: | amanana^ iti sarvopalambhasamuddhātā- daniñjanatāṃ niṡprakampatāmupādāya mananābhāvo'manana: | acalita^ iti | āsaṃsāraṃ dharmadhātusthititāmupādāya bhraṃśābhāvo'calita: | tadete'saṃkleśāvyavadānānupalepāprapañcāmananā- calākārā: ṡaṭ yathākramaṃ saṃkleśavyavadānakleśavāsanārūpādi prapañcasvādhigamopalambhaparihāṇi- vikalpānāṃ ṡaṇṇāṃ pratiniyatajñeyāvaraṇānāṃ pratipakṡabhūtā: pratyekabuddhānāṃ jñeyāvaraṇapratipakṡā- tmake'nāsravadarśanamārge bhavanti | samudāyena saptaviṃśatiriti sarvajñatākārā: | tathā coktam- asadākāramārabhya yāvanniścalatākrti: | catvāra: pratisatyaṃ te mārge pañcadaśa smrtā: ||2|| iti|| tadanantaraṃ mārgajñatākārā vaktavyā: | tatra saṃkleśetarapakṡāśrayeṇa samudayamārgasatye kāraṇam, du:khanirodhasatye ca phalamityarthadvāreṇa nirdiṡṭe samudayamārgadu:khanirodhasatyeṡu yathāsaṃkhyamaṡṭau sapta pañca ṡoḍaśākārā boddhavyā: | tatra hetustrividha: | chando rāgo nandī ca paunarbhavikī trṡṇeti | chandapratipakṡeṇāha-virāga iti | sarvadharmāṇāṃ śūnyatārūpreṇāvi- tathatāṃ satyatāmupādāya rāgābhāvo virāga: | kartukāmatvābhāvābhisaṃdhinā nirdiṡṭa: chando- vasthāyāṃ rāga: pradhānamiti krtvā | tadabhāvena chandasyābhāvāpadeśāt rāgasya vā kāryātmano- 'bhāvena avikalataddhetukacchandasyābhāva: kathita:, anyathā avikale kāraṇe sati kāryānudayo na syāditi nyāyāt | rāgapratipakṡeṇāha-asamutthāna iti | māyopamatve sarvadharmanirvikalpatā- mupādāya samutthānasya chandasyābhāvo'samutthāna: dharmeṡvasaktatvābhisaṃdhinā kathita: | rāgā- vasthāyāṃ sākṡātpravrttihetutvena chanda: pradhānamiti krtvā | tadabhāvena rāgasyābhāvāpadeśāt | punarbhavanimittanandītrṡṇāpratipakṡeṇāha-śānta iti | sarvadharmāṇāṃ nīlapītādinimittānupa- labdhitāmupādāya trṡṇāyā: pradhānenānupaśamasyābhāva: śānta: | samudayastridhā-rāgadveṡamohā: | tatpratipakṡeṇāha-nirdoṡa iti | daśabalavaiśāradyādiguṇapāramitāmupādāya doṡābhāvo nirdoṡa: | arāga: adveṡa: amoha: iti yāvat | prabhava: parikalpa:, tato rāgādiprasūte: | tatpratipakṡe- ṇāha-ni:kleśa iti | parikalpasya dvayādyabhiniveśasyāsattāmupādāya kleśahetuprabhavābhāvo ni:kleśa: | pratyaya: sattvābhiniveśa: | satkāyadrṡṭe: sarvānarthapratyayatvāt | tatpratipakṡeṇāha- @417 ni:sattva iti | aviparyāsārthena bhūtakoṭitāmupādāya pratyayābhāvo ni:sattva: | tadevaṃ virāgākāramārabhya yāvanni:sattvākāra iti yathākramaṃ yo hetu: chando rāgo nandī ca, ya: samudayo rāgadveṡamohā:, ya: prabhava: parikalpa:, yaśca pratyaya: sattvābhiniveśa iti, tatprati- pakṡeṇa trayastraya: eka eka: ityaṡṭāvākārā: samudayasatye bhavanti | apramāṇa iti sarvadharma- samutthānasya prādurbhāvasyāsamutthānatāmupādāya vipakṡanivrttipratipakṡāvāhakatvenāpramāṇasattvā- vakāśadatvāt mārgākāro'pramāṇa: | yathā cāpramāṇasattvāvakāśada: ityāha-antadvayānanugama iti | sarvadharmānabhiniveśatāmupādāya saṃsāranirvāṇāntadvayasya prahāṇādananugamo'nupalambha: | asaṃbhinna iti dharmadhāturūpeṇa sarvadharmāṇāmasaṃbhedanatām anānārūpatāmupādāya vipakṡanivrttyā nyāyākāro'saṃbhinna: | yathā ca nyāya: ityāha-aparāmrṡṭa iti sarvaśrāvakapratyekabuddhabhūmya- sprhanatāmupādāya tadvikalpāsaṃmrṡṭo'parāmrṡṭa: | avikalpa iti vikalpasamatāmupādāya pratipattyākāro'vikalpa: | yathā ca pratipattirityāha-aprameya iti apramāṇadharmatāmupādāya labdhaparityāge'labdhalābhe ca hīnapraṇītavikalpābhāvaṃ purodhāya jñeyāvadhirahitatvenāprameya: | asaṅga iti tatra tatrādhigame gaganavat sarvadharmāsaṅgatāmupādāya nairyāṇikākāro'saṅga: | tadevamapramāṇāntadvayānanugamāsaṃbhinnāparāmrṡṭā vikalpāprameyāsaṅgākārā yathākramaṃ ya: sarvasattvā- vakāśado mārga:, yathā ca sarvasattvāvakāśada:, yo nyāyo yathā ca nyāya:, yā pratipattiryathā ca pratipatti:, yacca niryāṇamiti, dvau dvau dvāveka iti saptākārā mārgasatye bhavanti | anitya iti sarvadharmāṇāmasattvena hetupratyayairasaṃskrtatāmupādāya nityamasadityasadartho'nityārtha: | du:kha iti ākāśasya sarvadharmeṡu samatāmupādāya sarvavastuvyāpi saṃskāradu:kham | śūnya iti adhi- ṡṭhātrātmasaṃbandhagandhānubandhenāpi sarvadharmānupalabdhitāmupādāya paraparikalpitātmādirahitatvaṃ śūnyam | anātma iti svayamanātmatvena sarvadharmānabhiniveśatāmupādāya pudgalādyasvabhāvo- 'nātmā | alakṡaṇa iti sarvadharmānabhinirvrttitāmupādāya ni:svabhāvo'lakṡaṇam | tadevamanitya- du:khaśūnyānātmākārā: pañcamālakṡaṇākārasvabhāvā iti pañcākārā du:khasatye bhavanti | sarvaśūnyatā iti pūrvāparabhāvalakṡaṇasyāntasya madhyasya ca parito'ntadvayena yuktatvāt paryantasya avidyamānatvenānantāparyantatāmupādāya nirodhasatyākārā: ṡoḍaśa śūnyatā: sarvaśūnyatā: | tatra adhyātmabahirdhobhayavastūnāṃ nirodhenādhyātmabahirdhobhayaśūnyatākārāstrayo nirodhākāra- svabhāvā: śūnyatāyāṃ bhājanaloke paramārthe saṃskrte'saṃskrte śāśvatocchedānte'navarāgrasaṃsāre adhigatadharmānavakāre'bhiniveśasya prajñaptyātmakasyāṡṭaprakārasya nirodhena yathākramaṃ śūnyatā- śūnyatā, mahāśūnyatā, paramārthaśūnyatā, saṃskrtaśūnyatā, asaṃskrtaśūnyatā, atyantaśūnyatā, anavarāgraśūnyatā, anavakāraśūnyatā cetyaṡṭau śūnyatākārā: śāntākārasvabhāvā: | praṇītā- kāra: paraparikalpitakārakanirodhena prakrtiśūnyatākāra: | viṡayabhrāntyātmikānāṃ prajñaptilakṡaṇa- kālabhrāntīnāṃ nirodhena sarvadharmalakṡaṇānupalambhaśūnyatākārāstrayo ni:saraṇākārasvabhāvā: | svabhāvanirodhenābhāvasvabhāvaśūnyatākāra eva ni:saraṇākārātmaka iti nirodhākāraṃ śāntākāraṃ @418 praṇītākāraṃ ni:saraṇākāraṃ cādhikrtya yaścādhyātmikādervastuno nirodha:, yathā ca śānto- 'ṡṭavidhābhiniveśoparamāt, yathā ca praṇīta: prakrtyā, yathā ca ni:saraṇaṃ trividhabhrānti- nirodhena, yacca ni:saraṇamabhāvasvabhāvateti trayo'ṡṭāvekastraya eka iti yathākramaṃ ṡoḍaśākārā nirodhasatye bhavanti | samudāyena ṡaṭtriṃśat | iti mārgajñatākārā: | tathā coktam- hetau mārge ca du:khe ca nirodhe ca yathākramam | aṡṭau te sapta pañceti ṡoḍaśeti ca kīrtitā: ||3|| iti || tadanantaraṃ sarvākārajñatākārā vaktavyā: | tatra ca sarvāryapudgalādhikāreṇa trividhasarva- jñatākārasaṃgraho bhavati | ata: sarvajñatāmārgabhedenāha-smrtyupasthānādi bodhipakṡadharma^ iti | teṡāmeva bodhipakṡadharmāṇāmanupalabdhitāmupādāya smrtyupasthānādaya eva pāramitetyartha: | etaduktam-tatra sarvajñatāyāmādau catu:satyāvatārāya svasāmānyalakṡaṇaparīkṡitakāyavedanā- cittadharmasmrtyupasthānākārāścatvāro vastuparīkṡāmārga:, tena kāyādicaturvidhavastuparīkṡaṇāt | tato'vatīrṇasya vīryam, iti sarvathotpannānutpannasyākuśalasya kuśalasya ca yathākramaṃ prahāṇānutpādanārthaṃ bhūyo bhāvotpādanārthaṃ ca hetubhūtavīryātmakā: samyakprahāṇākārāścatvāro vyavasāyikamārga: | tathā āvaraṇaprahāṇādimukhena vīryārambhāt vīryavataścittakarmaṇyatāpā- danamiti chandavīryacittamīmāṃsāsamādhiprahāṇa saṃskārasamanvāgatarddhipādākārāścatvāra: samādhi- parikarmamārga: | tathā chandādimukhena karmaṇyatāpādanāt krtacittaparikarmaṇo'nantara- mūṡmamūrdhaprayoga iti tatsvabhāvā: śraddhāvīryasmrtisamādhiprajñendriyākārā: pañca samyagabhi- samayaprāyogikamārga:, śraddhendriyādinā āryamārgasamudāgamāya adhipatibhūtoṡmamūrdhaprayogāt adhigatoṡmāde: kṡāntyagradharmaprayoga: iti tatsvabhāvā: śraddhāvīryasmrtisamādhiprajñābalākārā: pañca sarvathā abhisamayasaṃśleṡamārga: | śraddhābalādinā anantaraṃ satyaprativedhārthamāśraddhyādi- vipakṡānabhibhūtakṡāntyagradharmaprayogāt viditoṡmādicatuṡkasya satyadarśanamārga iti smrtidharma- pravicayavīryaprītiprasrabdhisamādhyupekṡākārā: sapta bodhyaṅgānyabhisamayamārga:, tena ādita: pratyātmavedyatattvābhisaṃbodhāt | parijñātasatyadarśanasya bhāvanāmārga iti samyagdrṡṭisaṃkalpa- vākkarmāntājīvavyāyāmasmrti samādhyāryāṡṭāṅgamārgākārā viśuddhanairyāṇikamārga:, darśanamārgā- dūrdhvamanena bhāvanāprahātavyakleśaviśuddhaye niryāṇāt | ata evaiṡāṃ bodhipakṡadharmāṇāmeṡā ānupūrvī | tadevaṃ vastuparīkṡāmārgādi saptavidhaṃ mārgamadhikrtya sarvajñatāmārgādhiṡṭhānā: saptatriṃśadākārā bhavanti | tadanantaraṃ mārgajñatāmārgabhedānāha-śūnyānimittāpraṇihita- pāramitā iti | śūnyānātmākārasvabhāvaṃ prathamaṃ śūnyatāvimokṡamukhaṃ drṡṭikrtaprati- pakṡa: | yaccānimittaṃ nirodho yena ca nimittavikalpāpoḍhena mārgeṇeti krtvā nirodhamārgasatyākārasvabhāvaṃ dvitīyamānimittavimokṡamukhaṃ drṡṭinimittavikalpapratipakṡa: | yattūktam-ānimitta: śamākārairiti, tadvastunimittānuviddhaṃ śrāvakamārgamadhikrtya, iti na @419 tenāsya virodha: | anityadu:khasamudayasatyākārasvabhāvaṃ trtīyamapraṇihitaṃ vimokṡamukhaṃ traidhātuka- praṇidhānapratipakṡa: | ityevaṃ trivimokṡamukhākārāstraya: pratipakṡamārga: | aṡṭavimokṡapāramite- yam iti avibhāvitavibhāvitarūpasaṃjñatvādyathākramamadhyātmaṃ rūpyarūpī ca pratyātmaṃ dhyāna- mārūpyasamāpattiṃ vā niśritya bahirdhā rūpāṇi suvarṇadurvarṇānipaśyati, ityetau nirmāṇāvaraṇa- pratipakṡeṇa dvau vimokṡau | śubhāśubharūpanirmāṇe ca yathāsaṃkhyamābhoga: prātikūlyaṃ ca saṃkleśa:, tatpratipakṡeṇa śubhaṃ vimokṡamukhaṃ kāyena sākṡātkrtvā upasaṃpadya viharati | pratyātmaṃ śubhāśubheṡu rūpeṡvanyonyāpekṡāsaṃjñāmanyonyānugamasaṃjñāṃ ca niśritya anyonyaikarasasaṃjñālābhena yatheṡṭaṃ rūpādhimokṡavibhutvalābhādityeko vimokṡa: | iti vimokṡākārāstrayo niryāṇamārga: | mokṡānu- kūlavihāramārgasvabhāvāścaturārūpyasamāpattyākārā: śāntavihāramārgasvabhāva: saṃjñāveditaniro- dhākāra eka iti pañcākārā drṡṭadharmasukhavihāramārga: | navānupūrvavihārapāramiteyam iti caturdhyānārūpyanirodhasamāpattyākārā nava lokottaramārga: | catu:satyapāramiteyam iti catu:satyasaṃgrhītā: kleśavisaṃyogalakṡaṇānantaryamārgākārāścatvāra: prahāṇamārga: | daśapāramite- yam iti dānādipāramitākārā daśa buddhatvamārga: | tadevaṃ pratipakṡamārgādiṡaḍvidhamārgamadhi- krtya mārgajñatāmārgādhiṡṭhānāścatustriṃśadākārā bhavanti | tadanantaraṃ sarvākārajñatākārā vaktavyā: | tatra ca mārgo niratiśayatvādeka eva, kevalaṃ tu balavaiśāradyādyākārabhedenāsya viśeṡamārgasyā- sādhāraṇabhedo vaktavya ityāha-balapāramiteyam iti | sthānāsthānajñānabalam, karmavipāka- jñānabalam, nānādhimuktijñānabalam, anekalokadhātujñānabalam, indriyaparāparajñānabalam, sarvatragāminīpratipajjñānabalam, saṃkleśavyavadānajñānabalam, pūrvanivāsānusmrtijñānabalam, cyutyupapattijñānabalam, āsravakṡayajñānabalamiti nirjitavipakṡatvenānavamrdyatāmupādāya balā- kārā daśa | vaiśāradyapāramiteyam iti buddho'hamityātmapratijñāne rāgādīnāmantarāyatvā- khyāne sarvajñatādimārgasya niryāṇatvaprakāśane kṡīṇāsravatvenātmano'bhyupagame ca paryanuyoktu- rabhāvena anavalīnacittatāmupādāya vaiśāradyākārāścatvāra: | pratisaṃvitpāramiteyam iti paryāye dharmalakṡaṇe janapadabhāṡāyāṃ dharmaprabhede ca athākramamadhigatāsvādanajñeyāvaraṇapratighātābhāvena sarvajñānāsaṅgāpratighātitāmupādāya dharmārthaniruktipratibhānapratisaṃvidākārāścatvāra: | sarva- buddhadharmāveṇikapāramiteyam iti | nāsti skhalitaṃ ravitaṃ muṡitasmrtirasamāhitaṃ cittaṃ nānātvasaṃjñā apratisaṃkhyāyopekṡā cetyevamākārā: ṡaṭ | jñeyāvaraṇaviśuddhimārabhya nāsti chandato vīryata: smrtita: samādhe: prajñāyā vimukteśca sakāśātparihāṇirityevamākārā: ṡaṭ | kāyavāṅmanaskarmaṇāṃ jñānapūrvagamānuparivartanākārāstraya: | atītānāgatapratyutpanneṡva- saṅgāpratihatajñānākārāstraya iti śrāvakādyasādhāraṇatvena gaṇanāsamatikramaṇatāmupādāya aṡṭādaśāveṇikabuddhadharmākārā: | tathāgatatathatā iti sarvasya dharmasya buddhairbhagavadbhirbhāṡi- tasya lakṡaṇārthāvaikrtyādavitathatāmupādāya sarvabuddhabhāṡitatathatākāra eka: | svayaṃbhūpāra- miteyam iti sarvadharmāsvabhāvatāmupādāya tadadhigamasyāparapratyayatvāt sarvadharmavaśavartana- @420 svayaṃbhvākāra eka: | sarvajñajñānapāramiteyam iti sarvadharmasvabhāvasarvākāraparijñānatāmupādāya sarvākārābhisaṃbodhibuddhatvākāra eka: | tadevaṃ krtvā yathā balādibhirākārāṇāṃ prabhedo yaścaiṡāṃ svabhāvastathatā, yasya ca te sarvadharmavaśavartina: svayaṃbhuva:, yadarthaṃ ca sarvadharmasarvākārābhi- saṃbodhāyeti yathākramaṃ daśa catvāraścatvāro'ṡṭādaśa eka eka ekaścetyekonacatvāriṃśadākārā: sarvākārajñatāmārgādhiṡṭhānā bhavanti | yathoktā eva cākārā: śrāvakādibhedena sarvākārajñatāyāṃ mārgasatyabhedādavagantavyā: | tathā coktam- smrtyupasthānamārabhya buddhatvākārapaścimā: | śiṡyāṇāṃ bodhisattvānāṃ buddhānāṃ ca yathākramam ||4|| saptatriṃśaccatustriṃśattriṃśannava ca te matā: | trisarvajñatvabhedena mārgasatyānurodhata: ||5|| iti || tatrānāsravā: sāsravāśca sarvajñatākārā yathākramaṃ śrāvakabodhisattvabhedena | mārgajñatā- kārā: sāsravā eva, bodhisattvānāmatyantakleśāprahāṇāt | anāsravā eva sarvākārajñatākārā: savāsanakleśajñeyāvaraṇaprahāṇena sarvadharmajñānitvāt samyaksaṃbuddhasya ityekatra gaṇyamānaṃ trisapta- tyuttaramākāraśatamityākārā: | yattūktam-nāmata: ṡoḍaśebhyo'nyākārā iti, tatkleśāvaraṇamātra- pratipakṡākārābhisaṃdhineti na tenāsya virodha: || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ stutiparivarto nāma navama: || @421 10 dhāraṇaguṇakīrtanaparivarto daśama: | viśiṡṭaprayogairākārā bhāvayitavyā: | te ca prayoktāraṃ vinā kathayitumaśakyā iti śravaṇādibhājanaṃ prayoktāraṃ nirdiśannāha-atha khalu śakrasya ityādi | tathāgatamuddiśya vihārādikaraṇāt pūrvajinakrtādhikārā: | piṇḍapātādidānāt bahubuddhāvaropitakuśalamūlā: | kalyāṇamitrairadhiṡṭhitatvena kalyāṇamitra parigrhītā:| yathoktaviśeṡaṇatrayopetā evākāra- lakṡaṇāyā māturasyā mukhyata: śravaṇabhājanam | tathā coktam- krtādhikārā buddheṡu teṡūptaśubhamūlakā: | mitrai: sanāthā: kalyāṇairasyā: śravaṇabhājanam ||6||iti|| avaramātrakeṇa iti alpena | kāyādyupasthānārādhanāt bahubuddhaparyupāsitā: | saṃśayārthanirṇayāya svarūpapariprcchanāt pariprṡṭā: | hetupariprcchayā paripraśnīkrtā: | dānādi- daśapāramitāpratipattyanuṡṭhānāt bahubuddhāvaropitakuśalamūlā: | krtatathāgataparyupāsanādaya evodgrahaṇādibhājanamityavasātavyam | tathā coktam- buddhopāsanasaṃpraśnadānaśīlādicaryayā | udgrahadhāraṇādīnāṃ bhājanatvaṃ satāṃ matam ||7|| iti|| yukta evāyaṃ śakrasya vitarka: | yasya yathoktaheturasti sa evādhimokṡaṃ karotītyāha- yo bhagavan ityādi | tathā tvayā śikṡipyate ityādi padatrayaṃ prayogamaulaprṡṭhāvasthāsu darśanabhāvanāviśeṡamārgabhedādvā grāhyam | nanu viśiṡṭārthādhigamābhāve kathamudgrahādimātreṇa avinivartanīyo dhārayitavya iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-gambhīrā ityādi | yathokta- tathāgataparyupāsanasaṃpraśnadānaśīlādicaryāhetutraya vaiparītyena parīttakuśalamūlena apariprcchaka- jātīyena pūrvamacaritavatā iti padatrayaṃ yojyam | etaduktam-vyatirekamukhena yasmādyathā- nirdiṡṭabuddhopāsanādikāraṇenādhimuñcati prajñāpāramitāṃ viśiṡṭādhyāśayatayā, tasmādavini- vartanīyo dhārayitavya: iti | yathoktahetuvaikalyācca pratikṡipantītyāha-ye punaradhimucya ityādi | kathamidānīṃ pratikṡepāśayena pūrvaṃ pratikṡepo gamyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yathāpi ityādi | yasmādidānīṃ kuśalamūlānāṃ parīttatvāt pratikṡepāśayo mātu:, tasmāt pūrvamapi pratikṡepo gamyate | anyathā parīttakuśalamūlatvānupapatterityartha: | tadevāha-na hi bhagavan ityādi | ucitamevoktaṃ śāriputreṇetyāha-gambhīrā ityādi | kimatrāścaryam ? naiva kiṃcit, kāraṇānurūpatvāt kāryasya | saṃjātaprasādātiśayatvādāha- namaskaromi ityādi | kathaṃ māturnamaskāre'nyasya saṃbandhābhāvānnamaskāra iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-atonirjātā hi ityādi | bodhisattvāvasthāyāṃ māturabhyāsena buddhatvaprāptestata: sarvajñatā nirjātā | buddhatvāvasthāyāṃ vineyebhya: prajñāpāramitāprakāśanāt sarvajñajñānaprabhāvitā ca prajñāpāramitā, ityevaṃ hetuphalasaṃbandhāt prajñāpāramitānamaskāre sarvajñajñānasya namaskāra: | @422 evam iti sarvajñajñānasya hetutvena phalatvena cetyartha: | śrutacintābhāvanāmayajñānairyathākramaṃ prajñāpāramitāyāṃ caritavyam ityādi padatrayaṃ yojyam | prayokturnirdeśānantaraṃ prayogārthaṃ praśnayannāha-kathaṃ bhagavan ityādi | prakaraṇānurūpatvāt praśnasya sādhu sādhviti sādhukāra- dānam | enamartham ityādi | vakṡyamāṇān viṃśatiprayoganārabhya svādhigamārthaṃ paripraṡṭavyam | parādhigamārthaṃ paripraśnīkartavyam | tathāgataṃ manyase pratipadyase | jānīṡe iti yāvat | tatra rūpādiṡvanavasthānaprayogamāha-iha ityādinā | ādhārasvarūpabhedena rūpe rūpam iti padadvayaṃ vācyam | tata: kimityāha-yata: ityādi | etaduktam-yasmādrūpādiṡu ni:svabhāvatayā sthānapratiṡedha:, tasmāttatrānavasthānaprayoga: iti | ayogaprayogārthamāha-rūpam iti kauśika na yojayati iti | na yogamāpadyate ityartha: | tata: kiṃ bhavatītyāha-yata: ityādi | evaṃ yogamāpadyate iti | evaṃ tattvato yogābhāvena saṃvrtyā yogamāpadyate | ayoga eva teṡu prayoga ityartha: | gambhīraprayogamāha-gambhīrā ityādinā | rūpāditathatāgambhīratayā prati- ṡṭhānānupalabdhyarthena sarvajñatādhikāre gambhīretyavabodhāt | duravagāhaprayogamāha-duravagāhā ityādinā | rūpādiduravagāhatayā prakrtyanāvilārthena mārgajñatādhikāre duravagāhetyadhimokṡāt | tadeva kathayannāha-durudgrahā iti | śrotravijñānena tadākrṡṭena ca manovijñānena durudgrahatvāt | apramāṇaprayogamāha-apramāṇā ityādinā | rūpādyapramāṇatayā paryantānupalambhārthena sarvā- kārajñatādhikāre'pramāṇetyālambanāt | athavā, gambhīrābhisaṃbodhamasādhāraṇābhisaṃbodhaṃ niru- ttarābhisaṃbodhaṃ cādhikrtya yathākramaṃ trividho'yaṃ gambhīraprayogādirukta: | sādhūktatvena gambhīra- prayogaṃ spaṡṭayannāha-evametat ityādinā | tadayaṃ samāsārtha:-yadā gambhīraṃ rūpādikamityabhi- niveśayogena tattvato na tiṡṭhati, tadā aviparyastatvāttatra gambhīrayogamāpadyate | yadā ca gambhīramityapi na yogamāpadyate, tadā gambhīraṃ rūpādikamityapi na tiṡṭhati | evaṃ yogāva- sthānasya niṡedhena aviparītagāmbhīryaprayogārtha: kathita iti | etadanusāreṇa duravagāhā- pramāṇaprayogayorapyartho vācya: | ete ca gambhīrādayastraya: prayogā: pratyekaṃ mrdumadhyādhimātrā: ityāryavimuktisena: | krcchracirābhisaṃbodhaprayogārthamāha-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā avinivartanīyasya ityādi | niyatagotratvena kaścidavaivartiko'pyavyākrta iti tadvyavacchedārthaṃ vyākrtagrahaṇam | mātari sarvaprakārajñānābhāvena vicikitsādisaṃbhavāt tasyaiva purato bhāṡaṇe ko heturiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sa hi ityādi | sa yasmāt pratividdha- dharmadhātuniṡyandadeśanādharmāgratvena mithyājñānābhāvāt na kāṅkṡiṡyati, saṃśayajñānavigamāt na vicikitsiṡyati, ajñānavirahāt na dhandhāyiṡyati, samyagjñānopetatvāt na vivadiṡyati, tasmāttasyaiva purato bhāṡaṇīyeti mati: | sāmarthyādanyasya punaruttrāsādisaṃbhavāt krcchracirābhi- saṃbodhaprayogo darśita: | vyākaraṇalābhaprayogamāha-sacet puna: ityādinā | ko doṡa iti katama: kāṅkṡādidoṡa: syāt gotrasāmarthyādanuttrāsādi: | ato na kaścidityāha-dūrata: ityādi | dūrāddūratare | dīrghakālāditi yāvat | tadevāha-cirayānasaṃprasthita: iti | athavā @423 dūrato gambhīrārthādhimokṡācchrāvakādyagocarata: | prajñāpāramitāṃ lapsyate ityādi | prathamatarameva tāvaddūrātpaśyati | tato darśanāhlāditaśarīro vandate | tato vivardhamānaprasādavega: pradakṡiṇī- karaṇādinā paryupāste | tata: krtānupūrviko niṡadya śrṇoti | ityevaṃ darśanādyarthaṃ prajñāpāramitāṃ prāpsyati | na cedānīmasau cireṇa iti nacireṇa, idānīmeva darśanādikāle | etadevāha- āsannam ityādinā | naikaṃ tathāgatam ityādi | ekadvitritathāgatānatikramiṡyati | tata: sa bodhisattva: paścāt vyākaraṇaṃ pratilapsyate ityevaṃ na, api tu tebhya ityartha: | tadeva kathayannāha-api tu tānārāgayiṡyati iti | api ca tānekadvitritathāgatān samyak tatprajñaptaśikṡāpratipattyā ārāgayiṡyati | tathāgatadarśanaṃ ca vyākaraṇenāvandhyaṃ kariṡyati iti ekadvitritathāgatādidarśanaṃ vyākaraṇenāśūnyaṃ kariṡyati, niyamena vyākaraṇalābhāt | tadevāha-tathāgatadarśanāñca ityādinā | yāvacca vyākaraṇam ityādyupasaṃhāra: sugama: | avinivartanīyaprayogārthamāha-atha khalvāyuṡmān śāriputra: ityādi | ka: punarvādo'tra ya: śrutvā codgrahīṡyati iti | ya: samyagudgrahaṇādinā avinivartanīyaprayogeṇa yukta: sa paripakva- kuśalamūla: ityatra ko vāda: ? naiva kaścitsaṃdeha ityartha: | sādhūktatvenānumatimāha-evametat ityādi | yathoktaprayogameva draḍhayannāha-pratibhāti me bhagavan ityādi | aupamyodāharaṇam iti sādrśyodāharaṇam | upavartsyate iti upapatsyate prajñāpāramitodgrahaṇādinā | kathaṃ paripakvakuśalamūlo bodhisattvo lakṡyate, anyasyāpi tadudgrahādisaṃbhavāditi tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-bhūyastvena hi ityādi | yasmādbāhulyena dharmavyasanasaṃvartanīyai: karmabhiravirahi- tānāṃ prajñāpāramitāyāṃ cittāni samyagudgrahādivimukhatvena pratikūlāni bhaviṡyanti, parityāga- paratvena parivellayiṡyanti | yasmāccānupacitakuśalamūlā: prajñāpāramitāyāmarthānavabodhāt na praskandanti, nāpi prasādalābhāt prasīdanti, tasmādupacitakuśalamūlāste yathāvadudgrahaṇādi- kāriṇa: iti vākyārtha: | bhūtakoṭyām iti | bhūtakoṭirdharmadhātu:, tadyotanāt prajñāpāramitā tathoktā | niryāṇaprayogamāha-tadyathāpi nāma bhagavan puruṡo yojanaśatikāt ityādinā | evameva ityādi bahuyojanaśatikāṭavīkāntārāt prasthitapuruṡavat āntarāyikadharmavarjanādi- pratipattimato yasyeyaṃ jinajananī śravaṇādyarthamupapadyate, niyamena niryāṇāntena veditavyamabhyā- sanno'hamanuttarāyā: samyaksaṃbodherityartha: | tadevāha-nāpi tena ityādinā | tadvirodhidharmā- nupasthāpane kathaṃ śrāvakādibhūmau patanabhayaṃ na syāditi tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hyasyemāni ityādi | etaduktam-yasmāt pudgalanairātmyamātraprabhavatvena śrāvakādibhūmiviruddhā- mavikalasarvadharmanai: svābhāvyadyotikāṃ prajñāpāramitāṃ darśanādyarthaṃ labhate, tato viruddhāyā māturupalambhānna śrāvakādibhūmipātaśaṅkā iti | sādhūktatvāt evametat śāriputra, evametat iti svahastaṃ datvā punarapi sāmarthyādhānārthamāha-pratibhātu ityādi | nirantaraprayogārthamāha- tadyathāpi nāma bhagavanniha kaścideva ityādi | stambaṃ vā stambanimittaṃ vā iti viṭapaṃ viṭapanimittaṃ vetyartha: | stambādyanupalambhāt kathaṃ mahāsamudrasyābhyāsannatvamiti tatkasya @424 heto: ityāśaṅkyāha-anupūrvanimno hi ityādi | etaduktam-yasmātsvahetunā janita- stambādinā viruddha: anupūrvanimna: svabhāvo mahāsamudrasya, atastadupalambhasvabhāvādeva stambādyanupalambhāttasyābhyāsannatvamiti | prajñāpāramitāṃ śrṇvatā veditavyam iti | satata- bhāvanādipratipattyā nirantaraprayogabalānniścetavyam | kathaṃ mātu: śravaṇakāraṇena vyākaraṇa- kāryāsannībhāvo'numīyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hyenām ityādinā | etaduktam-kāraṇasyārthāntaranirapekṡatayā kāryotpādanayogyatānumānena svabhāvahetunā vyāka- raṇāsannībhāvānumānādadoṡa: iti | āsānnabhisaṃbodhaprayogamāha-tadyathāpi nāma bhagavan vasante ityādinā | śīrṇaparṇapalāśeṡu iti patitavrddhapatreṡu | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hīmāni pūrvanimittāni ityādi | hetunā ya: samagreṇa kāryotpādo'numīyate | arthāntarānapekṡatvāt sa svabhāvo'nuvarṇita: || iti nyāyena gatārthametat | upanāmiteyam iti abhinavānāsravadharmādhāratvādi prati- patterāsannābhisaṃbodhaprayogasāmarthyena ḍhaukitā | kṡiprābhisaṃbodhaprayogārthamāha-tadyathāpi nāma ityādi | jātagarbhatvādgurviṇī | āsannaprasavakālatvāt gurugarbhā | aṅgavijrmbhaṇādveṡṭate | paurvakeṇāyoniśomanasikāreṇa grāmyadharmapratisaṃyuktena prayogamaulaprṡṭhāvasthāsu yathākramamāsevitena niṡevitena bhāvitena sarvatra puna: punarāmukhīkaraṇāt bahulīkrtena imāṃ vartamānāmevaṃrūpāmasahyāṃ kāyena vedanāṃ du:khamanubhavāmīti cintayatīti śeṡa: | śrṇvataścaināṃ ramate cittamasyām iti | ādheyasya pratipattidharmasya kṡipraṃ dharmakāyaphalābhinirvartanādipratipattimato yathoktaprayoga- sāmarthyāccittaṃ prajñāpāramitāyāṃ śravaṇapūrvakaṃ ramate | bhaktiṃ karotīti yāvat | parārthaprayogamāha- āścaryaṃ bhagavan yāvat ityādinā | yāvadvacanena sanāthā ityādiparigraha: | yasmāt vyākaraṇādibhirbhūmiṡu pāramitāsu ca niveśanāt suparigrhītā: suparīttāśca kalyāṇamitrapratya- rpaṇācca suparīnditā bhagavatā bodhisattvā:, tasmādāścaryam | sarvaviṡayatve'pi krpāyā viśiṡṭā- śayasaṃpattibhavyatābalena pratiniyatajanānugraho vismaya: | viśiṡṭāśayasaṃpattimevāha-tathā hi ityādinā | anāgatasaṃbandhenārthakāritvādbahujanahitāya pratipannā: | vartamānakālatayedānī- marthakaraṇādbahujanasukhāya | atītakālasaṃbandhena krtānāṃ kuśalākuśaladharmavāsanānāṃ yathākramaṃ vivrddhaye parihāṇaye vā yatnakaraṇāt lokānukampāyai pratipannā iti pūrveṇa saṃbandha: | puna- rapyatītānāgatavartamānakālasaṃbandhāt sāmānyenāha-mahato janakāyasyārthāya hitāya sukhāya iti | dharmaṃ deśayitukāmā: iti prajñāpāramitāyāṃ dharmacakrapravartanādipratipattimatāṃ parārthakaraṇāddharmaṃ bhāṡitukāmā: | avrddhyaparihāṇiprayogārthamāha-iha bhagavan bodhi- sattvasya ityādi | rūpādīnāṃ vrddhiparihāṇyadarśanena prajñāpāramitāyāṃ caraṇānujñānā- ttatprayogo'bhihita: | dharmādharmādyanupalambhaprayogārthamāha-dharma na samanupaśyati ityādi | dharmādharmāderanupalambhapratipattyā tatprayogatvādevaṃ bhāvanāparipūriṃ gacchati | acintyākāra- @425 saṃjñānirodhaprayogārthamāha-acintyamidaṃ bhagavan deśyate ityādi | dharmadhāturūpatvena cinta- yitumaśakyatvādacintyam | rūpādyacintyamiti yadi na saṃjānīte tadgrahaṇasaṃjñānirodhāt, tadā yathoktaprayoge carati prajñāpāramitāyāmityartha: | avikalpaprayogārthaṃ praśnayannāha-ko'tra bhagavan adhimokṡayiṡyati ityādi | parihartumāha-ya: śāriputra caritāvī ityādi | kathaṃ bhagavaṃścaritāvī bodhisattvo mahāsattvo bhavati iti svarūpalābhapraśnaṃ kathaṃ caritāvīti nāmadheyaṃ labhate ityanvarthasaṃjñālābhapraśnaṃ ca pariharannāha-iha śāriputra ityādi | nanu cintāviṡayabala- vaiśāradyādisadbhāve kathaṃ na kalpayatīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-balāni hi śāriputra ityādi | tattvato dharmadhāturūpatvādrūpāditannimittatatsvabhāvavikalpanādi pratipattisāmarthyenā- vikalpaprayogalābhāccintātikrāntatvenācintyāni balādīni na kalpayatītyartha: | phalaratnadāna- prayogārthamāha-gambhīrā bhagavan prajñāpāramitā, ratnarāśirbhagavan prajñāpāramitā iti| dharmapudgalanairātmyapratipakṡatvena gambhīrā satī prathamaphaladarśanādipratipattyā phalaratnadāna- prayogavatāṃ srotaāpattyādyanuttarasamyaksaṃbodhiphalaratnasya dātrītvādratnarāśi: | viśuddhiprayogārtha- māha-śuddharāśi: ityādi | ākāśasyaiva śuddhatvamupādāya rūpādiviśuddhibhāvanayā tatpra- yogavatāṃ kleśajñeyāvaraṇa{1. ##B om.## ^prahāṇa^.}prahāṇahetutvena śuddharāśi: | avadhiprayogārthamāha-āścaryaṃ bhagavan ityādi | mahānubhāvatve'pyantarāyasaṃbhava ityāścaryam | sādhūktamityāha-evametat subhūte ityādi | niryuktikamevedamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | yasmānmāra: pāpīyān autsukyamudyogamāpatsyate antarāyaṃ kartum, tannimittam | tasmādbahvo'ntarāyā ityartha: | yadyevaṃ kathaṃ tarhi śīghraṃ likhyate ityāha-tatra śīghram ityādi | "saṃvatsareṇeti vacanaṃ tāvatā rtvādipratyayasākalyāt bahi:kālo nāstīti jñāpanārtham" ityāryavimuktisena: | tathā likhitavyaiva iti saṃvatsarābhiyogānutsargādipratipattimatāmavadhiprayogalābhāt likhi- tavyaiva nirvighnatayā | śīghramiti śeṡa: | nanu saṃvatsareṇa likhane kathaṃ śīghramiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hyetat ityādi | dharmataiṡā yasmānmahāratnānāṃ bahavo'ntarāyā: saṃbhavanti, tasmāt paramaratnasvabhāvāyā mātu: saṃvatsareṇa bahvantarāyatve'pi likhanaṃ śīghrameveti bhāva: | yathoktā eva prayogā grāhyā: | tathā coktam- rūpādiṡvanavasthānātteṡu yoganiṡedhata: | tattathatāgambhīratvātteṡāṃ duravagāhata: ||8|| tadaprāmāṇyata: krcchrāccireṇa pratibodhata: | vyākrtāvavivartyatve niryāṇe sanirantare ||9|| āsannabodhe kṡipraṃ ca parārthe'vrddhyahānita: | dharmādharmādyadrṡṭau ca rūpācintyādyadarśane ||10|| @426 rūpādestannimittasya tadbhāvasyāvikalpaka: | phalaratnapradātā ca śuddhaka: sāvadhiśca sa: ||11||iti|| yuktarūpā ceyameṡāṃ viṃśate: prayogāṇāmānupūrvī | tathā hi-rūpādiṡvanabhiniveśa- yogena sthita:, ayogaprayogeṇābhiyujyamāna: teṡāṃ rūpādīnāṃ gambhīratāṃ duravagāhatāmapramāṇatāṃ cāvagacchati | tato'samyagyogavihitatvenādikarmika: krcchreṇa tadanya: sukhena vyākaraṇamavi- nivartyabhūmiṃ ca prāpya niryāti, avirahito bhavati, abhisaṃbodhyāsannībhavati, kṡipramabhi- saṃbudhyate | tata: parārthaṃ kurvan na vardhate, na parihīyate | tato dharmādharmādau sāmānye rūpācintyādau ca viśeṡe sarvasaṃjñāprahāṇādavikalpaka: | phalaratnapradānena parāṃ śuddhiṃ niṡṭhāṃ prāpto bhavati | pūrvameva āsaṃvatsaramabhiyogaparikarmitacittasaṃtāna: ityadhigamaprabhāvita: prayogānukrama: | prayogānantaraṃ guṇadarśanapūrvakaṃ sutarāmabhyasyante prayogā:, iti tadguṇā vaktavyā: | tatra prathamaṃ māraśaktivyāghātaguṇaṃ vaktumāha-iha bhagavan prajñāpāramitāyām ityādi | na prasahiṡyate iti na prabhaviṡyati | acchidrasamādānasya iti akhaṇḍita- prajñāpāramitāpaṭhanādisamādānasya acchidrasamādānasya tāvanmātraṃ vighnasāmarthyādāha-yadā bhagavan ityādi | kathametarhi iti kena prakāreṇedānīm | kasya vā anubhāvena iti, kasya vā sāmarthyena | samyaksaṃbuddhānāmanubhāvena iti vikalpena praśnadvayasya krtatvāt pāścātyasyaiva parihāra: | etaduktam-prayogabhāvanāvasthāyāṃ tathāgatānāmadhiṡṭhānasya lābhāt māraśakti- vyāghātaguṇodayenodgrahaṇādikaṃ kariṡyanti iti | tathāgatānubhāvasteṡāṃ kathamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-eṡā hi śāriputra dharmāṇāṃ dharmatā iti | sugamam | etadeva spaṡṭayannāha- ye te'prameyeṡu ityādi | dvitīyaṃ buddhasamanvāhārajñātatvaguṇaṃ vaktumāha-ye caināṃ prajñāpāra- mitām ityādi | śaktyādhānāyāvalokanāt samanvāhariṡyanti | sāmarthyotpādanāt parigrahīṡyanti | tadeva vistareṇāha-ye'pi te bhagavan ityādinā | prayogamaulaprṡṭhāvasthāsu tathāgate samanvāharaṇalābhāt buddhasamanvāhārajñātatvaguṇodayena śravaṇādi kariṡyantītyāha buddhānubhāvena ityādivacanam | sādhūktatvenāha-evametat ityādi | trtīyaṃ buddhapratyakṡī- karaṇaguṇaṃ nirdiśannāha-jñātāste ityādi | viśiṡṭārthādhānābhiprāyeṇa divyacakṡuṡā jñātā: | prajñācakṡuṡā adhiṡṭhitā: | dharmacakṡuṡā drṡṭā: | vyavalokitā buddhacakṡuṡā iti spaṡṭameva | ke punaste ityāha-ye te ityādi | etaduktam-tathāgatajñānadarśanalābhāt buddhapratyakṡīkaraṇa- guṇavanto ye śravaṇādikāriṇa:, te jñātā: iti | samyaksaṃbodhyāsannībhāvaguṇaṃ caturthaṃ nirdiśannāha-śrutvodgrhya ityādi | āsannībhaviṡyanti iti tathāgatānāṃ samīpībhavanalābhena samyaksaṃbodhyāsannībhāvaguṇodayānnikaṭavartino bhaviṡyanti | mahārthatādiguṇaṃ pañcamaṃ pratipāda- yannāha-ye'pi śāriputra enām ityādi | na tathatāyāṃ sthāsyanti iti ananyathārthena tathatāyāṃ samyaksaṃbodhau pratipattivaikalyāt na tadaiva sthāsyati | teṡāmapi iti mahānuśaṃsa- lābhāt mahārthatādiguṇodayena pustakalikhitāyā dhāraṇavācanavatāṃ buddhairavirahitatvaṃ sugati- @427 parāyaṇatvaṃ samyaksaṃbuddhatvaṃ nirvāṇāt pareṇāpi ca parārthapravrttimadhikrtya yathākramaṃ mahārthiko mahānuśaṃso mahāphalo mahāvipākaśceti catvāri padāni veditavyāni | prakrṡṭaścātra pāko vipāko draṡṭavya: | sapariśrama: iti tallikhanam | pariṡpanda iti dhāraṇavācane | yathāprajñaptito dharmamahāyānamanaskriyā | bodhisatvasya satataṃ prajñayā triprakārayā | dhātupuṡṭyai praveśāya cārthasiddhyai bhavatyasau || iti sarvasya mahāyānadharmasyānuśaṃsatve kathaṃ jinajananyā evānuśaṃsā iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi prajñāpāramitā ityādi | yasmāt sarvadharmanai:svābhāvyamukhena dharmāṇāṃ tattvaprativedhāya śravaṇādikrameṇa pratyupasthitā, tasmāttasyā evānuśaṃso mukhyata ityartha: deśanirūpaṇaguṇaṃ ṡaṡṭhaṃ vaktumāha-ime khalu puna: śāriputra ṡaṭpāramitāpratisaṃyuktā: ityādi | ṡaṭpāramitāvacanaṃ dānādipāramitāsahāyabhūtatvāt pariśiṡṭapāramitānām | tathā hi-dānādibhistisrbhi: pāramitābhiranugrhītasattvānāṃ catu:saṃgrahavastusaṃgrhītenopāya- kauśalena kauśale pratiṡṭhāpanāt upāyakauśalapāramitā tisrṇāṃ pāramitānāṃ sahāyabhūtā | drṡṭe dharme kleśapracuratayā kuśale karmaṇyakṡamatvena āyatyāṃ mandakleśatve manasa: praṇidhānāt praṇidhipāramitā vīryapāramitāyā: sahāyabhūtā | satpuruṡasevāṃ saddharmaśravaṇaṃ cāgamya, durbalā- dhyāśayatāṃ vyāvartya, āśayabalavattvaṃ praṇīte dhātau prāpya, adhyātmaṃ cittasthāpanasāmarthya- lābhādbalapāramitā dhyānapāramitāyā: sahāyabhūtā | bodhisattvapiṭakaśrutālambanapūrvakaloko- ttaraprajñānirhārasāmarthyāt jñānapāramitā prajñāpāramitāyā: sahāyabhūteti | vartanyām iti pūrvadeśe | navamaṇḍaprāpta: iti navamaṇḍa ivābhinavasāra iva abhidheye'rthe taistairdharmabhāṇakai: prāpte sati pracariṡyanti sūtrāntā: iti pūrveṇa saṃbandha: | anena ca granthena tathāgatakrtya- karaṇāddeśanirūpaṇāguṇalābhena dharmabhāṇakānāṃ buddhasamanvāhārakāṅkṡādinirāsārtho veditavya: | tadevāha-samanvāhrtā: ityādinā | pañcakaṡāyotsadatvenātyantamabhavyatvāt sattvadhātordharma- ratnasya pracaraṇamasaṃbhāvayannāha-iyamapi ityādi | paścime kāle ityetadevāha-paścimasamaye iti | na kaṇādādiparikalpita: kālo nityo'sti krametarābhyāmarthakriyārahitatvenāsattvāt | kiṃ tu bhāvasaṃniveśa eva kaścit paścima: samaya: saṃketa: paścima: kāla: | uttarasyāṃ diśi na sarvatra, kiṃ tarhyuttare digbhāge cīnaviṡa{1. ##W## cīnadeśādau.}yādau | evaṃvidhe'pi kāle kecidava- ropitakuśalamūlā bhaviṡyantītyāha-ye tatra śāriputra ityādi | tathāpi bahutvamapaśyannāha- kiyanta: ityādi | kalyāṇamitrādibalena bahūnāṃ saṃbhava ityāha-bahava: ityādi | svarūpabahutvā- dbahava: | gotraprācuryāt subahava: | sarvānāsravadharmaparipūriguṇaṃ saptamaṃ kathayannāha-kiṃcāpi śāriputra bahava: ityādi | tebhyo'pi bahubhyo'lpakā: iti śravaṇādikāribhyo'pi bahubhyo- 'pi pratipakṡadharmaparipūraṇalābhādanāsrava dharmaparipūriguṇaniṡpattyā anavalayādikāriṇo'lpakā @428 ityartha: | kathāpuruṡatāguṇamaṡṭamaṃ vaktumāha-anubaddhāstai: paurvakā: ityādi | triśaraṇādi- bhāvenāśrayaṇādanubaddhā: kalpitādisvabhāvatrayaparijñānārthaṃ pratipattyālambanasamudāgamatrayāva- bodhārdhaṃ vā yathākramaṃ pariprṡṭā: pariprcchitā: paripraśnīkrtā: iti padatrayaṃ vācyam | aṇu- mātrāvadyadarśanāt paripūrṇakāriṇa: | vismrtabuddhabhūmiprāpakadharmaśravaṇā: kathamanuttarāṃ bodhimāra- bhyārthakāriṇa iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi teṡām ityādi | samudācārā bhaviṡyantīti sarvākārajñatākathākathanalābhena kathāpuruṡatāguṇasaṃbhavāt prajñāpāramitāpratisaṃyuktā vikalpā: pravartiṡyante | abhedyatāguṇaṃ navamaṃ nirdiśannāha-teṡu ca susthitā: ityādi | samu- dācāreṡu teṡu vyavasthitā: | na śakyā bhedayitum iti tathāgatasānāthyakaraṇalābhenābhedyatā- guṇotpatterbhedayituṃ bodhernivartayitumaśakyā: | chandata: iti sūtrāntamahāyānābhilāṡata: | mantrata: iti- rakṡanti devatā mantrai: kuśale vartate mana: | vyādhayo'kālamrtyuśca daurbhāgyaṃ ca praṇaśyati || iti bahvanuśaṃsāt mantracaryābhyāsācca bhedayituṃ na śakyante ityeke | māreṇa pāpīyasā sarvaprakāreṇauṡadhisāmarthyāt mantrasāmarthyācca prajñāpāramitāto nivartayitumaśakyā ityapare | nanu svalpakālena bodheraprāptyā kathamaśakyā bhedayitumiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yathāpi nāma ityādi | tasyānalpakalpāsaṃkhyeyavīryatvāt bodhiṃ prati na sahasā aprāptau vinivrtti- rityartha: | asādhāraṇakuśalamūlotpattiguṇaṃ daśamaṃ pratipādayannāha-te ca kulaputrā: ityādi | tatra prītiryā lokottaradharmaparyeṡṭi: | prasādo buddhadharmasaṃghāśraya: | prāmodyaṃ yā śuddhatā citta- syetyārṡam | athavā pūrvoktameva vyākhyānam | pratilapsyante iti asādhāraṇakuśalamūlapari- grahāt prāpsyanti | pratijñāyāthārthyasaṃpādanaguṇamekādaśaṃ kathayannāha-bahujanasya ca ityādi | pūrvāvedhamantareṇa kathaṃ sattvārthaṃ kurvantīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hi tai: ityādi | vāgbhāṡitā iti praṇidhānavacanamuccāritam | mahābodhicittotpāde niyojanāt prasthāpa- yiṡyāma: saṃdarśayiṡyāma ityādi | vyākhyātam | smrtyupasthānādibhāvanāsu pravartanāt saṃprabhāvayiṡyāma: | pramuditādisaptabhūmiprasthāpanāt saṃbodhye pratiṡṭhāpayiṡyāma: | vāgbhāṡaṇe'pi tadarthāniṡpattau kathamarthakriyākāritvamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- anumoditaṃ hi ityādi | yasmātteṡāmāśayapariśuddhiṃ cittena jñātvā vāganumoditā mayā tathāgatena, tasmāt pratijñānumodanalābhe krameṇa prayogābhyāsāt pratijñāyāthārthyasaṃpādanaguṇo- dayenāśeṡasattvārthakāriṇa ityartha: | udāraphalaparigrahaṇaṃ dvādaśaṃ vaktumāha-evaṃ ca te kulaputrā: ityādi | udārādhimuktikā: iti gambhīrodārārthādhimokṡeṇodāraphalaparigrahādudārādhi- muktikā: | sattvārthakaraṇasāmarthyalābhena sattvārthapratipattiguṇaṃ trayodaśaṃ nirdiśannāha-teṡvapi te buddhakṡetreṡu ityādi | svajñānaviṡayātikrāntadeśanayā saṃjātabahumānatvādāha-āścaryam ityādi | atītādidharmeṡu prahīṇāśeṡaviparyāsavāsanasyāpi bhagavato yathādarśanaṃ saṃvrtyā jñānaṃ @429 pravartate iti vismaya: | yāvaditi paryantanirdeśādadharmādiparigraha: | caturvijñānenādrṡṭam, śrotravijñānenāśrutam, ghrāṇavijñānenāviditam, manovijñānenāvijñātam nāsti kiṃciditi yojanīyam | dauṡṭhulyavāsanāsvabhāvānīndriyāṇi, iti vacanādajñānasvabhāvasyendriyasya buddhatvāvasthāyāṃ prahāṇena manobuddhivadindriyabuddhyā viṡayaparicchedena yasmāt sarvaṃ vijñānaṃ bhagavata: sarvaviṡayamiṡyate, tasmānnirmalatayā cakṡurādijñānena nāsti kiṃcidadrṡṭādikamitya- doṡa: | tathā ca indriyabuddhi: pūrvānusāreṇa vyavasthāpyate ityavaseyam | māturalābhavikalalābha- viparyayeṇa niyatilābhaguṇaṃ caturdaśaṃ pratipādayannāha-ye ca tasmin kāle ityādi | anveṡamāṇānām ityādi padatrayaṃ prayogādyavasthāsu yojyam | yaduktam āścaryam ityādi, tat sādhūktamityāha-evametam ityādi | dharmataiṡā yadbuddhā bhagavanto māyopamatayā sarvaṃ pratipadyante iti | kimatra kāraṇamiti yaduktaṃ tatparihartumāha-tasmin khalu puna: ityādi | niryuktikamevedaṃ bhagavatoktamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi tai: ityādi | agaveṡayanto'pi lapsyante iti avikalaprajñāpāramitāprāpakapūrvakuśalamūlasamanvāgame prayogā- bhyāsena niyatilābhaguṇodayāt prāpsyante |yānyapi ca tato'nyānyapi iti tata: prajñāpāra- mitāta: sakāśādyānyanyāni samādhirājādīni sūtrāṇi | svayameva iti anukūlatāprāptyā karmakartrvivakṡāvaśādevamuktam |upagamiṡyanti ityādi padatrayaṃ śrutādijñānodayabhedena kalpitādisvabhāvatrayāvabodhena vā yathākramaṃ yojyam | pūrvat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- evametat ityādi | dharmataiṡā ya: pratyutpanne janmanyaparityaktavīryo granthaṃ mrgayate, arthaṃ ca paryeṡate, sa prakrtiparityāgājjātivyativrtto'pi pūrvakāyavirahājjanmāntaravyativrtto'pyaparasmin janmāntare'pyanyajātisaṃgrhīto'pi niyatiguṇalābhāt prāpsyatītyartha: | padaparamatvādāha-ima eva ityādi | nānye iti ṡaṭpāramitārahitā: | kim iti kākvā praśna: | sādhāraṇakuśala- mūlāyattatvāt sarva evotpatsyante ityāha-ye cānye'pi ityādi | anye'pīti aṡaṭpāramitā- pratisaṃyuktā: | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkya tathaivāha-evaṃ hyetat ityādi | anupalambha- pratisaṃyuktā: iti pudgalanairātmyapratisaṃyuktā: | śūnyatāpratisaṃyuktā: iti dharmanairātmyapari- dīpakā: yathoktā eva guṇā grāhyā: | tathā coktam- mārāṇāṃ śaktihānyādiścatgurdaśavidho guṇa: ||iti|| abhisamayalaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ dhāraṇaguṇaparikīrtanaparivarto nāma daśama: || @430 11 mārakarmaparivarta ekādaśa: | guṇānantaraṃ ke punaste prayogāntarāyakarā doṡā:, yeṡāṃ parivarjanena prayogā bhāvayi- tavyā ityanantarāyakarān doṡān vaktumāha-guṇā ime bhagavan ityādi | kecit puna: iti kiyanta: punarityartha: | prativacanamāha-bahūni iti | tathāpi kiyadbahu mārakarma na jñāyate ityāha-kiyadrūpāṇi iti kiyatsaṃkhyāvacchinnasvabhāvāni, bahūni | ṡaṭcatvāriṃśaddoṡā iti pratipādayan krcchraprāptiṃ tāvadāha-teṡām ityādinā | cireṇa pratibhānam iti dīrghakālena mātari jñānotpāda: | atyāśupratibhānatāṃ vaktumāha-tadapi ityādi | kṡipratarotpādena paurvāparyānirūpaṇāddrḍhībhūtaṃ jñānamutpdyamānaṃ vikṡepsyate, prajñāpāramitāto bhraśyate | kāya- dauṡṭhulyaṃ kathayannāha-te vijrmbhamāṇā: ityādi | tatra kāyaparāvartanādvijrmbhayanta:, mahāṭṭa- hāsādikaraṇāddhasanta:, svenāṅgena tatpratibaddhena vā parāpabhrājanāduccagdhayanta: iti vācyam | cittadauṡṭhulyaṃ pratipādayannāha-vikṡiptacittā: ityādi | anyonyavijñānasamaṅgina: iti parasparaṃ samālambitarañjanīyavastuvijñānā: | ayogavihitasvādhyāyāditāṃ nirdiśannāha- paraspara- mupahasanta: ityādi | likhiṡyantītyupalakṡaṇāt svādhyāyādikaṃ grāhyam | vaimukhyanimitta- grāhitāṃ kathayannāha-na vayamatra gādham ityādi | śrutacintāmayajñānāviṡayatvāt yathākramaṃ na gādhaṃ nāsvādaṃ ca labhāmaha iti yojyam | na no'tra iti | no'smākam | yāvadbhi- ścittotpādairaprasādabahulairapakrāmanti, tāvatkalpān saṃsārasya yogāpattye grahīṡyantīti | kimatra kāraṇamiti tatkasmādity#śaṅkyāha-imāṃ hi ityādi | hetubhraṃśaṃ vaktumāha-punaraparam ityādi | āhārikām iti utpādikām | vivarjyotsrjya iti prayogāśayābhyāmiti vācyam | parīttabuddhaya: iti svalpabuddhaya: | yathābhūtaparijñāyā mūlamiti samyagdharmāvabodhasya pradhānaṃ kāraṇam | praśākhām iti śrāvakayānādikam | praṇītāsvādabhraṃśaṃ nirdiśannāha- tadyathāpi nāma ityādi | niryuktikamevedamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- na hi te'lpa- buddhaya: iti | kathaṃ buddhavacane'pi śrāvakayānādau pratipattirnindyate iti tatkasya hetorityā- śaṅkyāha-na hi subhūte ityādi | pratiṡiddhācaraṇānnindyate ityartha: | damayiṡyāma: śamayiṡyāma: parinirvāpayiṡyāma:iti padatrayaṃ prayogadarśanabhāvanāmārgeṡu yathākramaṃ vedita- vyam | śrāvakapratipattiṃ pratiṡidhya bodhisattvapratipattyarthamāha-api tu khalu puna: ityādi | na ca tairmantavyam iti sarvasattvārthaṃ kuśalamūlābhisaṃskārairnotkarṡa: kārya: | uttamayānabhraṃśaṃ pratipādayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | hastinaṃ labdhvā iti sparśādinopalabhya | prakāśam ityālokam | upanidhyāyet iti nirūpayet | no hīdam iti hastipadādvarṇa- saṃsthāne grahītumaśakyatvānnaivetyartha: | uddeśabhraṃśaṃ vaktumāha-tadyathāpi nāma subhūte ratnārthika ityādi | pramāṇānavabodhānnāvagāheta | no hīdam iti | ratnoddeśamahāsamudrabhraṃśānnaiva paṇḍita: | pratisaṃlayanam iti kāyādiviveka: | drṡṭa eva ityādi | pratyutpanne janmanyanāgatotpattiṃ prati hetumakrtvā kleśebhya: svacittamapanīya pradīpavannirvrtiṃ karomi | nanu sarvopadravāspadajanmanirodhe @431 kathaṃ pravrttirvāryate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-mahāyānasaṃprasthitā hi ityādi | mahāyānasaṃprasthitatvena jagadarthakaraṇāya krtasaṃnāhānāmupāyakauśalabalena janmasaṃbhave'pyupadravā- bhāvādityartha: | alpotsukatāyām iti tāvanmātrasaṃtoṡe | lābhasatkārasya bandhanatvena kathamevaṃ niṡidhyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-lokapariṇāyakā hi ityādi |etaduktam- ātmābhiniveśenāvagrahe kleśavardhanāllābhasatkārau bandhanam | yadā tu dānādibhi: parānāvarjya padmavattatrāsakta: sārathibhāvena lokārthakārī bhavet, tadā na kaściddoṡa: || iti prathamaṃ daśakam || hetuphalasaṃbandhabhraṃśaṃ kathayannāha-ye ca khalu puna: ityādi |etadeva spaṡṭaya- nnāha-tadyathāpi nāma ityādi | palagaṇḍa iti takṡaka: | palagaṇḍāntevāsīti tacchiṡya: | vaijayantasya prāsādasya iti | sumerutalamadhye sudarśanaṃ nāma nagaraṃ sauvarṇam |dairdhyeṇa ardhatrtīyayojanasahasrapramāṇamekaikaṃ pārśvam | ucchrayeṇa dvyardhayojanam | tatra nagarasya madhye śakrasya vaijayanto nāma prāsāda: | daidhryeṇārdhatrtīyayojanaśatapramāṇamekaikaṃ pārśvam |ucchrayeṇa yathāśobhaṃ krto vaijayantaprāsāda: | cirakṡipraprabhedena kartukāmo nirmātukāma iti padadvayam | no hīdam iti sūryācandramasorvimānādyathāyogaṃ pañcāśatsaikayojanādvaijayantasyādhikapramāṇatvena hetuphalānurūpaviparyayasūcanānnaivetyartha: | niruttarabhraṃśaṃ vaktumāha-tadyathāpi nāma subhūte kaścideva ityādi | tatra varṇo gauratvādi: | saṃsthānaṃ dīrghatvādikam | lakṡaṇādisaṃpatteja: | ākāśagamanādikamrddhi: | nimittamasādhāraṇaṃ vastunaścihnam | varṇādisādrśyamātropalambhena vipralabdhabuddhitvādapratibala: | nanu śrāvakayāne'pi tathāgatatvaprāpakakaruṇādidharmanirdeśāt kathaṃ tena sarvākārajñatā na paryeṡaṇīyeti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-dhandhako hi ityādi | sarvākārānirdeśānnirdiṡṭo'pyavispaṡṭa ityartha: | dharmasaṃbhoganirmāṇakāyatrayabhraṃśena yathākramaṃ cakravartiśatarasabhojanānadharmaṇiratnadrṡṭāntā: | bahuvidhaviṡayavikalpapratibhānotpādaṃ kathayannāha- punaraparam ityādi | caturvidhadoṡapratipādanārthamāha-śakyā ityādi | no hīdam iti tattvato māyopamajñānatvāditi mati: |likhiteti maṃsyante iti likhanābhiniveśa: | asatīti vā iti abhāvābhiniveśa: | akṡareṡu vā prajñāpāramitāmabhinivekṡyante iti akṡarābhiniveśa: | anakṡarā iti anakṡarābhiniveśa: kathita: | janapadādimanaskāraṃ nirdiśannāha-punaraparaṃ subhūte prajñāpāramitāyām ityādi | tatra deśo magadhādi: | ekagrhā- diko grāma: | aṡṭādaśaprakrtivāso nagaram | vaṇigbahulasthānaviśeṡo nigama: | cātu- rvarṇyāvāsapradeśo janapada: | campādiviṡayo rāṡṭram | rājñāmāvāsadeśo rājadhānī | ākhyānaṃ jātakamālādi |gulmasthānaṃ ghaṭṭasthānam |viśikhā pariṡkāra{1, ##B## āpaṇavīthī.}viśeṡa: | śibikā yāpya- yānam | priyāpriyavyatyasta: priyāpriyaviyoga: | itikartavyatā satatakaraṇīyatā | gulmākṡa- darśanaṃ ghaṭṭasthāne pāśakādidarśanam | śeṡaṃ sugamatvānna vibhaktam | lābhasatkāra- ślokāsvādanaṃ pratipādayannāha-punaraparaṃ subhūte bodhisattvānām ityādi |lābhasatkāra- @432 ślokāsvāda: iti | tatra lābho ratnādiprāpti:, satkāra: śrīpaṭṭabandhanādi:, śloko yaśa;, teṡāmanubhavanamāsvāda: | amārgopāyakauśalamārgaṇaṃ vaktumāha-punaraparaṃ subhūte iti | śūnyatādi- pratisaṃyukteṡu kathaṃ na sprheti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-kiṃ cāpi ityādi | dvitīyaṃ daśakam | amī tāvadasyāṃ pravrttasyāntarāyā: kathitā: | saṃprati puna: pravrtte: pūrvameva visāmagrī vaktavyā iti chandakilāsavaidhuryārthamāha-punaraparaṃ subhūte dhārmaśravaṇika ityādi | chandika ityabhilāṡasaṃpanna: | kilāsītyālasyopeta: | vīryarahita: {1. ##B om.## kusīda.}kusīda iti yāvat | chandaviṡayabhedavaidhuryārthamāha-punaraparaṃ subhūte dhārmaśravaṇikacchandika: ityādi | tatrādhikārārtha- pratipattyā gatimān, tāvanmātrārthāvagamāt matimān, medhāyogāt smrtimān |deśāntaraṃ kṡepsyate ityanena śrotuśchandaviṡayāddaiśikasya bhinnachandaviṡayatvamāveditam | rūpamityādyukte rūpādiskandhāparijñānāt noddhaṭitajña: | rūpaṇālakṡaṇaṃ rūpamityādyabhidhāne tadarthānavabodhāt na vipañcitajña: |rūpaṃ dvidhā, viṃśatidhā, ityādyuccāreṇa tadarthānavagamādanabhijña: | yathokta- vaidhuryameva spaṡṭayannāha-punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇakaśca ityādi | dharmadaiśikaśrāvaṇikayordātu- kāmadeśāntaragantukāmatvena bhinnaviṡayacchandatvāt | lābhagauravālpecchatāvaidhuryārthamāha-punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇakaścāmiṡaguruka: ityādi | anenaiva hārakeṇa dhuta{2. ##B om.## dhutaguṇa^.}guṇayogāyogau kathitau | tathā hi-tayoryathākramaṃ lābhādigurutvena dhutaguṇāyogo'lpecchatāditvena ca dhutaguṇayogo deśita: | kalyāṇākalyāṇadharmatvārthamāha-punaraparam ityādi tatra kalyāṇadharmatvena śrāddha:, tadvaiparityenāśrāddha: | anenaiva hārakanirdeśena tyāgamātsaryamuktam | tathā hi-arthaṃ parityuktu- kāma: iti śrāvaṇikatyāga: | na vā bhāṡitukāma: iti daiśikasya mātsaryaṃ vihitam | anenaiva ca dānāgrahaṃ kathitam |tathā hi-pūrvavacchrāvaṇikasya dānaṃ daiśikasya punaralpe- cchatā vā ityagrahaṇamāveditam | uddhaṭitajñavipañcitajñatārthamāha-punaraparam ityādi | arthamava- boddhukāma: iti uddhaṭitajñatvenārthaṃ pratipattukāma: | dharmāntarāyikatayā iti sarvadharmapratikṡepa- saṃvartanīyataya | na saṃbhaviṡyanti pustakādirūpeṇa | nāvatariṡyantīti vipañcitajñatvena tasyāvabodhamārgaṃ na gamiṡyanti | aprāptadharmabhāṇina: iti aprāptadharmabhāṇakasya | prativāṇī iti na mayā śrotavyamiti pratikūlaṃ vacanam | sūtrādidharmābhijñānabhijñārthamāha- punaraparam ityādi | bhāṡitukāma: iti sūtrādidharmābhijñatayā vaktukāma: | acchandika: iti teṡāmeva sūtrādidharmāṇā- manabhijñatayā śravaṇārthamabhilāṡarahita: | ṡṭpāramitāsamanvāgamāsamanvāgamau iti mārakarmānenaiṡa hārekeṇoktam | tathā hi bhāṡitukāma: ityanena sattvānugrahāśayatayā ṡaṭpāramitāsamanvāgama: | acchandika: ityanena ca vairūpyāśayatayā dānādiviyoga: kathita: || iti trtīyaṃ daśakam | upāyakauśalānupāyakauśale dhāraṇīpratilambhāpratilambhau likhitukāmatālikhitukāmate vigatāvigatakāmādicchandatve ca śrāvaṇikamādiṃ krtvā pratipādayannāha-punaraparaṃ subhūte ityādi | middhādigurukatvenāśrotukāmatayā śrāvaṇikasya pratiṡedhaviṡayam | @433 samanvāgamādikadaiśikasya ca bhāṡitukāmatvena samanvāgamādikapratiṡedhaviṡayamuktaṃ veditavyam | yathoktamevārthaṃ daiśikamādiṃ krtvā nirdiśannāha-punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇaka: ityādi | apāyagativaimukhyārthamāha-punaraparaṃ subhūte prajñāpāramitāyām ityādi | evaṃ du:khā ityādi | avīcijvālādidu:khā nārakā: | parasparabhakṡaṇādidu:khā tiryagyoni: | kṡutpipāsādidu:khā: pretā: | viṡṇucakrādibhayā: sarvāsurā: | jātyādidu:khā: sarvasaṃskārā: | ihaiva du:khasyānta: karaṇīya ityanantaramevaṃ śrutvā sattvārthanimittamapāyagatau vaimukhyaṃ kariṡyantīti śeṡa: | sugati- gamanasaumanasyārthamāha-punaraparam ityādi | tatra aśāśvataṃ prabandhocchedāt | anityaṃ kṡaṇikā- nityatayā | du:khaṃ saṃskāradu:khatāyogāt | vipariṇāmadharmakaṃ vipariṇāmadu:khasadbhāvāditi | tadevaṃ sarvamaśāśvatam ityādi sarvaṃ hi saṃskrtamanityam ityādevryākhyānamityavasātavyam | saṃvegamā- patsyante iti prathamaphalādisugatyabhilāṡeṇa bodhicārikāvimukhatāṃ kariṡyanti | pūrvaṃ bāhulyena śrāvaṇikaṃ paścāddaiśikaṃ niyamya vaidhuryamākhyātam | idānīṃ puna: pūrvaṃ daiśikaṃ paścācchrāvaṇikaṃ niyamya vaidhuryamucyate, antarāyānupūrvyaniyamajñāpanārtham | tatra ekākiparṡadabhiramatvārthamāha- punaraparaṃ subhūte ye'pi bhikṡavo dharmabhāṇakāsta ekākitābhiratā bhaviṡyanti | ye'pi dhārma- śravaṇikāste'pi parṡadgurukā bhaviṡyanti iti | anubandhakāmānavakāśadānatvārthamāha-te'pi dharmabhāṇakā evaṃ vakṡyanti ityādi | anuvartsyanti iti anubandhayiṡyanti iti anubandhayiṡyanti | na cāvakāśaṃ dāsyanti iti prajñāpāramitāṃ dāsyāmītyuktvā taddānāya nāvasaraṃ kariṡyanti | āmiṡakiṃcitkā- bhilāpatadadātukāmatārthamāha-sa ca dharmabhāṇaka: ityādi | te ca na dātukāmā: iti arthaśrāva- ṇikā na dātukāmā: | jīvitāntarāyānantarāyadiggamanārthamāha-tena tena gamiṡyati ityādi | durbhikṡa: iti bhaktarahitatvena duṡprāpabhikṡa: | ayogakṡema: iti | iṡṭāvāptiryoga:, nirupadravatvaṃ kṡema:, tadubhayābhāvādayogakṡema: | jīvitendriyanirodhājjīvitāntarāya: | tasmiṃśca pradeśe jīvitānta- rāyo'pi bhavet iti | anantarāyāṃ diśaṃ gaccheyurbhavanta iti śeṡa: | iti caturthaṃ daśakam || durbhikṡadiggamanāgamanārthamāha-sa ca dharmabhāṇakastān ityādi | kañciditi kadācit | nānuvatsryanti iti nānugamiṡyanti | caurādyākulitadiggamanāgamanārthamāha- punaraparaṃ subhūte ityādi | tatra janturvrścikādi: | duṡṭagraho vyāla:, pretādiramanuṡyā:, kāntāraṃ bhayasthānam, sarīsrpa: sarpa:, māṃsāśī yakṡādi: kravyāda: | pratyudāvartsyante iti nivartiṡyante | kulāvalokanadaurmanasyārthamāha-punaraparaṃ subhūte dharmabhāṇako bhikṡurmitrakula ityādi | upa- saṃhārārthamāha-iti hi subhūte māra: ityādi | mārabhedaprayogaṃ kāraṇapraśnenāha-kimatra bhagavan ityādinā | udyogamāpatsyate iti mahāyānādvibhettuṃ yatnaṃ kariṡyati | tathā tathā copāyena ceṡṭiṡyate iti pūrvoktaprakāravyatirekeṇopāyena vighnārthaṃ yatiṡyate | kāraṇaṃ nirdiśannāha-prajñāpāramitānirjātā hi ityādi | prativarṇikopasaṃhārārthamāha-punaraparaṃ subhūte māra: ityādi | aparasūtrānulomanātsūtrāgatam | svasminnarthaviniścayādisūtre drśyamānatvātsūtra- paryāpannam | jananīsadrśasūtropasaṃhāreṇa saṃśayotpādanāt saṃśayaṃ prakṡepsyati | kalpitādi- @434 haribhadraviracitā aṡṭasāhasrikāṭīkā | svabhāvatrayāparijñānādalpabuddhikān mandabuddhikān parīttabuddhikāniti yathākramaṃ vācyam | tadeva kathayannāha-andhīkrtān iti | ayathāviṡayasprhotpādanaṃ vaktumāha-punaraparaṃ subhūte ityādi | bhūtakoṭiṃ sākṡātkaroti iti śrāvakaniryāṇamadhigacchati | niyamādanena tatrā- bhilāṡo janyate iti ṡaṭ doṡā: || kiyantaṃ mārakarmaprakāraṃ nirdiśya aparamatidiśannāha-evaṃ subhūte māra: ityādi | bahupratyarthikamahāratnodāharaṇena pūrvoktameva samarthayannāha-evametadbhagavan ityādi | bahupratyarthi- katve kiṃ kāraṇamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yaduta durlabhatvāt ityādi | sādhūkta- mityāha-evametatsubhūte ityādi | bahvantarāyatve'pi tathāgatasāmarthyādeva labhyate ityāha- kiṃcāpi subhūte ityādi | tathāgatasāmarthyaparikalpane ko hetu: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-māro'pi hi ityādi || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ mārakarmaparivarto nāmaikādaśa: || @435 12 lokasaṃdarśanaparivarto dvādaśa: | tathāgatānāmudyogameva drṡṭāntena spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | asparśavihāra: iti asukhavihāra: | amanaāpa iti cittenānabhipreta: | pūrvavat tatkasya heto: ityā- śaṅkyāha-etayā hi vayam ityādi | tatra kenacidāhārādyupastambhena sudhāritāmanye'pi dhāra- yeyu: | caurādibhyo vihitarakṡatvena sugopāyitā gopāyeyu: | kāyikamalādyapanayanena sukelāyitāṃ kelāyeyu: | āpātato vidyudādipātāt | utpātata: sarvaupasargikarogata: | aniṡṭanipāta: aniṡṭavastusaṃbhava: | dārṡṭāntikārthamāha-evameva subhūte tathāgatā: ityādi | ihalokadhātusthā eva tathāgatā grāhyā: | yato'nantaraṃ vakṡyati-ye'pi te'nyeṡu lokadhātuṡu ityādi | antarāyaṃ na kuryu: iti yathāpūrvoktanyāyena ṡaṭcatvāriṃśaddoṡān na karyu: | tathā autsukyamāpatsyante iti pūrveṇa saṃbandha: | tathā coktam- doṡāśca ṡaḍviboddhavyāścaturbhirdaśakai: saha ||12|| iti|| doṡānantaraṃ yathāsaṃkhyaṃ guṇadoṡādānatyāgena prayogā bhāvanīyā lakṡaṇajñānapūrvakam, iti prayogāṇāṃ lakṡaṇaṃ karaṇasādhanaparigraheṇa jñānaviśeṡakāritrasvarūpam, karmasādhanapari- graheṇa ca svabhāvātmakaṃ vaktavyam | tathā coktam- lakṡyate yena tajjñeyaṃ lakṡaṇaṃ trividhaṃ ca tat | jñānaṃ viśeṡa: kāritraṃ svabhāvo yaśca lakṡyate ||13|| iti || tatra tāvat jñānalakṡaṇaṃ trisarvajñatābhedena bhidyamānaṃ sarvajñatādvāreṇa tathāgatanirvrttijñānaṃ kathayannāha-evaṃ hi subhūte tathāgatā: ityādi | niryuktikamevedamiti tatkasya heto: ityā- śaṅkyāha-eṡā hi ityādi | tatrotpādanānmātā, saṃvardhanājjanayitrī, samutpādanāt sarvajña- tāyā darśayitrī | lokasya ca saṃdarśayitrī, śūnyatādirūpeṇāvagamāt | atra kecit svayūthyā evaṃ codayanti-yadi yugapadekajñānakṡaṇena ni:śeṡaṃ jñeyamaṇḍalaṃ saṃvrtyā vyāpyate, tadā bhāvānā- miyattāparicchedādanantatvamabhyupetaṃ bādhyeta | tathā hi ekajñānārūḍhādbhāvādanyo bhāvo nāstītyevaṃ paricchidyamānā: kathamantavanto na bhaveyuriti ? tadetadasāram | yadi tāvannirā- kāravijñānamāśrityaivaṃ codyate, tadā sarvamasaṃgatam | tathā hi-yāvatkiṃcidvastujātaṃ sattāmanubhavati, tasya sarvasya sattāmātreṇa sarvajñacetasā paricchedāttena tadvyāptamiti vyapa- diśyate | na tu paraireva ghaṭanāddeśāparyantatayā vyāpte: | na caikena jñānena paricchinnānītyetā- vatā vastūnāmātmasvabhāvahāni:, yena tānyekajñānaparicchedavaśādanantatvamātmasvabhāvaṃ jahyu: | na hi nīlapītādayo bhāvā bahavo yugapaccitrāstaraṇādiṡvekajñānakṡaṇāvasīyamānatanavo'nekatvaṃ vijahati | nāpi parasparaṃ samanvāviśanti | api tu yathaiva te santi, tathaiva jñānena parichidyante, nānyena rūpeṇa | tadvat sattvabhājanaloko'pi yathaiva sattāmanubhavati tathaiva sarvajñacetasā grhyate | aparyantaśca dikṡu vidikṡu sattvādiloko'vasthita: ityaparyantatayaiva tasya grahaṇaṃ na tu paryanta- @436 vartitayeti kuto'ntavattvaprasaṅg: ? syādetat | sākalyagrahaṇābhyupagame kathaṃ paryanagrahaṇaṃ na vartitayeti kuto'ntavattvaprasaṅga: ? syādetat | sākalyagrahaṇābhyupagame kathaṃ paryantagrahaṇaṃ na syāditi ? naitadasti | ko hyatra pratibandho yatra sākalyagrahaṇaṃ tatrāvaśyaṃ paryantagrahaṇamiti ? tathā hi-yāvantaste santi bhāvāsteṡāṃ madhye naiko'pi sarvajñajñānāviditasvarūpa: sattāmanu- bhavati, api tu sarva eva sarvajña cetasā viditasvarūpā evodayante vyayante ca, naiko'pi parityakta: | ityayaṃ sakalagrahaṇasyārtha: | iyameva ca teṡāmekajñānena vyāpti: | anyathā sakalaśabdavācyatva- mapi teṡāṃ nāṅgīkartavyam, mā bhūdantavattvaprasaṅga: | iti yatkiṃcidetat | yathoktameka- jñānārūḍhāt bhāvādanyo nāstītyevaṃ paricchedāt kathamantavanto na bhaveyuriti, tadapyasamyak | na hi nirākārajñānavādipakṡe jñānātmani bhāvānāmāropaṇamasti, api tu sattāmātreṇa tena te vedyā: | nāpi bhāvānāṃ jñānaparicchedyasvabhāvatayā anantatvamabhyupetam, yena jñāyamānatayā teṡāmantavattvaṃ prasajyate | kiṃ tu deśavitānāparyantatayā ananto bhājana- loka: | sattvalokastu saṃkhyānāparyantatayāpi | na ca deśāvastambhādyaparyantatve sati grāhyatva- virodha: kaścit yenāgrāhyatā bhavet | yadi paryantatayā na grhṇāti, kathaṃ sarvajña: syāditi cet, ata eva yata eva asau paryantatayā na grhṇāti tata eva sarvajño bhavati | anyathā anantaṃ vastvantavattvena grhṇan bhrānto bhavet | tathā hi-yadasti tadastitvena, yannāsti tannāstitvena grhṇan sarvaviducyate | na ca sattvabhājanalokasya paryanto'sti | tasmātparyantaṃ gamanakrtamavidyamānamasaṃvidyamānatayā grhṇan, sarvajñajñānaparicchedakrtaṃ tu aparyantaṃ vidyamānaṃ vidyamānatayā paśyan kathamasarvajño nāma ? syādetat | nirākārajñānapakṡe viṡayagrahaṇamanupapannaṃ sarvatrāviśiṡṭatvāt, tasya tena pratikarmavibhāgānupapatte:, ato nirākārapakṡo'nupanyasanīya eva sarvadā, tasya duṡṭatvāditi | tadetadapyasamyak | na hi sarvajñajñānasya pratikarma vibhāga iṡyate, tasya sarvavastuviṡayatvāt | yato na tannīlasyaiva saṃvedanaṃ pītasyaiva vā, api tu sarvasyaive- tīṡṭam | yasya hyarvāgdarśanasya jñānaṃ pratiniyatārthaviṡayagrāhi nirākārajñānapakṡe, tasya sarvatrā- viśeṡāt pratikarmavibhāgānupapattirdoṡa ucyate | tathā hi-nīlasyedaṃ vedanaṃ na pītasyeti niyamābhāvāt, sarvasya prthagjanasya sarvajñatvaprasaṅgāpādanaṃ kriyate | sarvajñasya tu tadiṡṭameveti tasya kimaniṡṭamāpadyatām ? tena sarvajñāvasthāyāṃ nirākāraṃ yogabalenotpadyamānamaviruddhameva | vibhāgena heyopādeyavastuparijñānaṃ na syāditi cet, tadapi na | yadi hi yugapadanante vastuni pratibhāsamāne heyopādeyavastuna: pratibhāsavirodha: syāt, avirodhe vā anyai: saha bhāsamānasya tasya heyopādeyavastunastattvapracyuti: syāt, apracyutatattvasyāpi vibhāgenāvabhāsaṃ vā na syāt, vibhaktāvabhāsasyāpi yadi paricchedaka: śuddhalaukiko vimarśapratyayo vā prṡṭhabhāvī notpādyeta, tadā etatsarvaṃ syādvaktum | yāvatā viśvasmin jagatyavabhāsamāne tadapi heyopādeyaṃ vastu aviruddhapratibhāsamapracyutātmatattvaṃ vibhaktamevāvabhāsate, paścātsarvajñajñānaṃ balotpannaśuddhalaukikapratyavamarśapratyayena ca paricchidyate eva, iti kathaṃ vibhāgena tadaparijñānaṃ nāma ? tadevaṃ nirākārajñānapakṡe tāvadacodyamiti pratipāditam || @437 atha sākārajñānavādipakṡe codyate | tatrāpyavirodha eva | tathā hi-yathaiva tadanantaṃ vastu anantākārānugatamātmasattāmanubhavati, tathaiva tatsārvajñaṃ ceto'parimitavastugatākāropagraheṇo tpadyamānamaviruddhameva | ekasya jñānasyānekavastvākāropagrahaṇotpattyavirodhāt | ekasyānekākāratvaṃ virodha eveti cet, na, ākārāṇāmasadbhūtatvāt | yadi hyekasya pāramārthikā ākārā bhaveyu:, tadā syādekasya citratvavirodha: | yāvatā asatyabhūtā evākārā itīṡṭam |yadyevaṃ bhrāntajñāna- samaṅgitvāt bhrānta: prāpnoti sarvajña:, iti cet na | yathābhūtaparijñānādadoṡa eṡa: | yadi hyasatyaṃ satyatvena grhṇīyāt, tadā bhrānta: syāt | yadā tva{1. ##W## asatyabhūtān.}bhūtānākārānasatyatvenaiva jānāti, tadā kathaṃ bhrānto bhavet ? arthavyatiriktajñānārūḍhākāragrahaṇe sati artheṡu drṡṭādi- vyavahāraṃ kurvan kathamabhrānta iti cet, na, samyagupāyaparijñānāt | yadi hyucitaṃ grahaṇo- pāyamapāsya upāyāntareṇāmukhyenārthaṃ grhṇīyāt, tadā bhrānto bhavet | yāvatā sākārajñāna- vādipakṡe jñānasyātmākārānubhavavyatirekeṇa nānyo'rthagrahaṇavyāpāro'sti | tatkathamucitenārtho- pādhibhedena grahaṇavyāpāreṇārthaṃ grhṇan bhrānto bhavet ? ato jñeyavadekacetasāpi jñānasyānanta- vastugatākāropagrahaṇotpatteranantaṃ vastu tena vyāptamityucyate | yenaiva cātmanā jñānātmani bhāvā: samārohanti, tenaiva tatprṡṭhabhāviparāmarśacetasā vā paricchidyante | na ca sarvajñacetasi parimitabhedānugatā: samārohanti bhāvā: | kiṃ tarhi yāvatkiṃcidastitvamanubhavati, tatsarvameva samārohati | sarvasyaiva sarvajñajñānotpādanaṃ prati ālambanabhāvenāpratibaddhaśaktikatvāt, mano- vijñānasya ca sarvārthaviṡayatvāt | ata: sārvajñasya cetasa: parimitavastvākāropagrahaṇānupapatte:, prṡṭhalabdhena vā śuddhalaukikena parāmarśapratyayena deśaparyantavartitvenāparicchedāt, kathamiyanta iti paricchedo bhavet, yenāntavatvaṃ syāt ? yadi nāma pratibhāsamānādanyannāstītyevaṃ parāmarśo jāta:, tathāpi nāntavatprasaṅga: | tathā hi-yadi pratibhāsamānamantavadeva nirvikalpe sarvajñacetasi pratibhāseta, tadā tatprṡṭhalabdhena parāmarśacetasā antavattvaṃ bhāvānaṃ vyava- cchidyeta | tadvyavacchedācca anantatvahānirbhavet | yāvatā pratibhāsamānaṃ vastu sārvajñe cetasi anantameva pratibhāseta, sarvajñasyāpratihataśaktikatvāt | tasmādanyadapratibhāsamānamantavadeva, tasyaiva ca parāmarśacetasā vyavaccheda: kriyate iti sutarāmeva bhavatā anantatvaṃ bhāvānāmupa- pāditamiti yatkiṃcidetat | ye puna: sarvameva yogijñānamanālambanaṃ satyasvapnadarśanavadvastva- saṃvāditayā pramāṇamiti pratipannā:, tān prati antavattvacodyaṃ dūrīkrtāvakāśameva || syādetat | yogināmanāsravaṃ jñānaṃ śāstre sāmānyaviṡayamevopavarṇyate, na tu svalakṡaṇa- viṡayam |tatkathaṃ sāmānyaviṡayeṇa yogino jñānena bhāvānāṃ svarūpāṇyevāvabudhyante iti cet, tadeva hi svalakṡaṇaṃ vijātīyavyāvrttabhinnākārapratyayahetutayā śāstre sāmānyalakṡaṇa- mityucyate | atastadgrāhakaṃ yogijñānaṃ bhāvanābalena sphuṭapratibhāsamutpadyamānaṃ svalakṡaṇagocara- @438 mevevyaviruddhametat | yatsāmānyagocaraṃ tatkathaṃ svalakṡaṇagrāhi bhavatīti kathaṃ parasparaviruddhānā- mekajñānena grahaṇamiti cet, ucyate | yadyapi bhāvā: kecitparasparaṃ virodhina:, tathāpi te jñānena sahāviruddhā eva | yugapadekenāpi jñānena viruddhānekārthagrahaṇopalambhāt | tathā hi- ye parasparaparihāreṇa sthitalakṡaṇā:, teṡāmaikyaṃ viruddham | ye tu sahānavasthāyina:, teṡāmeka- deśāvasthānaṃ viruddham | na caikavijñānabhāsanādeṡāmaikyamekadeśatvaṃ vā prasajyate | tena naikavijñānabhāsitvameṡāṃ virodha: | drṡṭaṃ ca viruddhānāmapi satāmekajñānabhāsanam | yathā śucyaśucinoścakṡurvijñānena parasparaparihārasthitalakṡaṇayorahermayūrasya ca sahānvasthāyinoryuga- padgrahaṇam | syādetat | yadi viruddhānāmapyekavijñānāvabhāsanamaviruddham, evaṃ sati sukhadu:khayo rāgadveṡayorvā kimekavijñāne vedanaṃ prāṇabhrtāṃ svasaṃtānenotpadyate iti | yat sukhādīnāṃ sakrdavedanaṃ tatkāraṇābhāvenānutpatterasaṃnihitatvāt sukhādīnām, na tu viruddhatvā- dityavasātavyam | yathā cātītānāgatavastugrahaṇaṃ tathā prāgeva pratipāditam | athavā vartamānasyeva sākṡāt pāraṃparyeṇa vā tadupakāryopakārakasvabhāvasya: pratipattyaiva atītānāgatayo: pratipatti: | vivikta bhūtalapratipattyaiva ghaṭāderabhāvapratipattivat | na caivaṃ sati ānumāniko bhagavān, liṅgābhāvāt | sarvaviśeṡayuktasyaiva vartamānasya pratyakṡatvena tayo: pratyakṡatvāt | ityalamatiprasaṅgena || janayitrītvaṃ spaṡṭayannāha-atonirjātā hi ityādi | evaṃ sarvajñatāyāśca darśayitrīti janayitrītvenaiva sarvajñatāyāśca pratipādikā | lokajñānaṃ pratipādayannāha-yadbhagavānevamāha ityādi | na lujyante na pralujyante iti | kṡaṇikaprabandhānityatābhyāṃ yathākramaṃ na naśyanti | na praṇaśyantītyartha: | vastudharmasvabhāvatvāt kathaṃ tau na bhavata: iti tatkasya hetorna lujyante na pralujyante ityāśaṅkyāha-śūnyatāsvabhāvā hi ityādi |tattvato'svabhāvatvāt skandhānāṃ śūnyāditvena vastudharmasvabhāvābhāve kṡaṇikaprabandhānityate na bhavata: | saṃvrtyā tu sta iti bhāva: | sarvasattvacittacaritajñānaṃ nirdiśannāha-punaraparam ityādi | pratijñātārthaṃ samarthayituṃ praśnayannāha-kathaṃ ca subhūte ityādi | pariharannāha-sattvāsvabhāvatayā ityādi | sattvānāṃ māyopamasvabhāvatvādaprameyādirūpeṇa parijñānam | upasaṃharannāha-evaṃ hi subhūte ityādi | amunaiva vidhinā teṡāṃ cittacaritaparijñānamityāha-yānyapi tāni ityādi | sattvāsadbhāvatayā iti sattvasyāvidyamānatvasya tattvato'nupalabdherdharmadhāturūpatayā aprameyādirūpatvena sattvānāṃ cittacaritāni prajānāti | cittasaṃkṡepajñānaṃ kathayannāha-saṃkṡiptāni cittāni ityādi | sa saṃkṡepaṃ kṡayata: kṡayaṃ cākṡayata: iti | tadālambanena dharmatāyāṃ praviṡṭaṃ cittaṃ sa saṃkṡepaṃ kṡayato vināśata: saṃvrtyā jānāti | kṡayamapi vināśaṃ kṡayiṇo'sattvāt paramārthato'kṡayamavināśaṃ yathābhūtaṃ prajānāti | cittavikṡepajñānaṃ gaditumāha-vikṡiptāni cittāni ityādi | dharmatāta: iti dharmadhātoranutpādata: | tadamanasikāreṇa bahi: pravrttāni cittāni vikṡiptāni saṃvrtyā | paramārthata: punaralakṡaṇāni svabhāvavirahitāni | lakṡaṇānityatvenākṡīṇāni prabandhoparamādadhi- @439 kṡīṇāni bahirgamanāsaṃbhavādavikṡiptānīti yathābhūtaṃ prajānāti |cittākṡayākārajñānaṃ vaktumāha- aprameyākṡayāṇi cittāni ityādi | adhiṡṭhitam iti mahākaruṇayā āsaṃsāramadhiṡṭhitaṃ taccittam | yathāyogaṃ trividhasaṃskrtalakṡaṇāsaṃbhavādanirodhamanutpādamasthitam | ato dharmirūpatvāyogādanāśrayam | pramātumaśakyatvenāprameyaṃ dharmadhātuvadvināśānupapatterakṡayaṃ bhavati tathāgatasya | yenaiva cittenākāśamivāprameyākṡayatayā sarvasattvānāṃ cittāprameyākṡayatāṃ svasamādhi- darpaṇatale pratibhāsanādyathābhūtaṃ prajānāti | sarāgādicittajñānaṃ kathayannāha-saṃkliṡṭāni cittāni ityādi | asaṃkleśasaṃkliṡṭāni iti bhrāntimātrāstitvāt | kleśakarmajanmalakṡaṇai: saṃkleśaistattvato'saṃkleśairviparyāsabalāt saṃkliṡṭānyupahatāni | asaṃketāni iti apratiniyata- vrttīni | vigatarāgādicittajñānaṃ nirdiśannāha-asaṃkliṡṭāni cittāni ityādi | prakrti- prabhāsvarāṇīti prthagjanāvasthāyāmaviśuddhabhrāntikāraṇanirjātatvena tathābhūtānyapi cittāni nai:svābhāvyāt pramāṇopapannānutpādādirūpātmāvabodhaparāyaṇatvena pratipakṡodayādapyanivartyā - nīti śakyāpaneyarāgādisahāyatvāt prabhāsvarāṇi pariśuddhanijasvabhāvamātrāṇi | sāmānyena sarāgādicittaṃ vītarāgādicittaṃ ca nirdiśyaivaṃ tadupāyaṃ yathākramaṃ kathayituṃ līnāni cittāni ityādikamekaṃ hārakam, pragrhītāni cittāni ityādikaṃ ca dvitīyamāha | anālayalīnāni iti asthānārhe'nālaye samāpattyāsvādanādau rāgādihetutvena līnānyabhiniviṡṭāni | agrāhyāṇi subhūte tāni cittāni na pragrahītavyāni iti | tatroddhatamauddhatyābhiśaṅkiṃ vā cittaṃ saṃvejanīyavastumanaskāreṇa śamathanimittena | līnaṃ layābhiśaṅki vā cittam abhi- pramodanīyavastumanaskāreṇa pragrahanimittena | samaprāptaṃ cittamanābhogamanaskāreṇopekṡānimittena ca grhītamityevaṃ virāgādihetutvena pragrhītāni cittāni |punaragrahaṇārhatvenāgrāhyāṇi | bhūyo na pragrahītavyāni | tayoreva cittajñānayo: sāmānyena paryāyaṃ kathayan yathākramaṃ sāsravāṇi cittāni ityādikamekam, anāsravāṇītyādikaṃ cāparaṃ hārakamāha-asvabhā- vāni subhūte tāni cittāni, asatsaṃkalpāni iti | sāsravāṇi cittāni pratipakṡo- dayānnivartyatvena avidyamānanijasvabhāvāni | tataśca asattātulyāni | abhāvagatikāni subhūte tāni cittāni | anābhogāni iti anāsravāṇi cittāni darśanabhāvanāheyakleśānāma- bhāvaparyavasānāni | tataśca svarasena pariśuddhasaṃtānapravartanādanābhogāni |tayoreva puna: prabhedaṃ vaktuṃ ṡaṭ sarāgāṇi ityādi hārakānāha-yā cittasya sarāgatā ityādi | yā cittasya sarāgatā viṡayādisaktirūpatā prthagjanasya, na sā cittasya yathābhūtatā nyāyato māyopamasvaprakāśarūpatā bhavati | śakyāśakyāpaneyatvenānayoryathākramaṃ calācalarūpatvāt | tathā āryāṇāṃ pratipakṡabhāvanayā cittasya yā yathābhūtatā anāsravarūpatā, na sā sarāgatā, tatpratipakṡarūpatvāt | tasmādaśuddhāvasthāyāṃ sarāgāṇi cittāni saṃvrtyā | ya: subhūte cittasya ityādi | yaścittasya vigamo rāgavigamāvasthā prthagjanasya, na sā cittasya sarāgatā rāgāvasthā | tayorbhinnarūpatvāt | tathā yā vītarāgasya viṡkambhaṇādiprahāṇena prahīṇarāgasya cittasya @440 yathābhūtatā tadviviktātmasaṃvedanatā, na sā cittasya sarāgatā | tasmādvivekāvasthāyāṃ vigata- rāgāṇi cittāni | etadanusāreṇa pariśiṡṭeṡu sadoṡādihārakeṡu grantho vyākhyeya: || vipulacittajñānaṃ vaktuṃ vyatirekānvayamukhena hārakadvayamāha-avipulāni cittāni ityādi | asamutthānayogāni subhūte tāni cittānyasamutthānaparyāpannāni iti tattvato'nu- tpatte: kāraṇasaṃbandhaśūnyatvenāsamutthānayogāni prādurbhāvavirahāt | kāmādidhātau apratibaddha- tvāt tānyasamutthānaparyāpannāni, evamanupalambhādavipulāni | na hīyante ityādi | vināśā- bhāvānna hīyante | utpādābhāvānna vivardhante | ata eva kvacidgamanābhāvenāvigamatvānna vigacchanti | evaṃ dharmadhātusvābhāvyādvipulāni cittānīti | mahadgatacittajñānaṃ kathayituṃ vyati- rekānvayamukhena hārakadvayamāha-amahadgatāni cittāni ityādi | anāgatikāni subhūte tāni cittānyagatikānyaparyāpannāni iti satkāryapratiṡedhenātītādadhvanastadāgamanavaikalyādanāgati- kāni cittāni | sarvātmanā vināśādanāgate'pi kāle gamanānupapatteragatikāni | pratyutpanne'pi ekānekasvabhāvavaidhuryādaparyāpannāni | evamamahadgatāni | samatāsamāni subhūte tāni cittāni svabhāvasamāni iti tattvato'nutpādarūpatvādātmādini:svabhāvatulyatvena samatāsamāni cittāni | tathyasaṃvrtyā tu sarvaguṇāvāhakarūpeṇa pratibhāsanāt māyāsvabhāvasamāni | evaṃ mahadgatāni | apramāṇacittajñānaṃ nirdiśannāha-apramāṇāni cittāni ityādi | aniśrayatvāt iti | na hi pratiniyatasteṡāmāśrayo vidyate ityapramāṇāni | anidarśanacittajñānaṃ pratipādayan pūrvavaddhārakadvayamāha-sanidarśanāni cittāni ityādi | samadarśanāni subhūte tāni cittāni cittasvabhāvāni iti māyopamātmasaṃvedanatayā samadarśanāni tulyopalambharūpāṇi sarvāṇyeva jñānāni | kuśalākuśalavāsanābhiścitatvāccittasvabhāvāni saṃcitavāsanārūpāṇi | evaṃ sanidarśanāni | alakṡaṇatvāt ityādi | tattvato vartamānasvarūpaviraheṇālakṡaṇatvādatītā- nāgatarūpābhyāṃ saha yathākramaṃ kāryakāraṇasaṃbandhānupapattyā arthaviviktatvāt trayāṇāṃ māṃsādi- cakṡuṡāṃ sarveṡāṃ vā pañcānāmaviṡayatvenānavabhāsagatamadrśyaṃ cittam | evamanidarśanāni | yathoktajñānameva sapratighāditvena kathaṃcidvyāvrttyocyate iti pratipādayan sapratighāni cittāni ityaṡṭau hārakānāha-asatsaṃkalpitāni ityādi | asatā avidyamānenotpādādi- rūpeṇa saṃkalpitāni adhyāropitāni cittāni śūnyāni asvabhāvāni, ālambanavaśikāni, saṃvrtyā ālambanaparatantrāṇi | evaṃ pramāṇabādhitatvāt sapratighāni |advayabhūtāni ityādi | utpādānutpādarahitatvenādvayabhūtāni | tattvato'bhavanameva saṃvrtyā bhavanamityabhūtasaṃbhūtāni | evaṃ pramāṇopapannatvādapratighāni | subhūte sottarasya ityādi |ātmādyabhiniveśena sottarasya nyūnāvasthāṃ prāptasya cittasya yā yathābhūtatā nairātmyasaṃvedanatā, na tatrāsti manya- mānatā satkāyādidrṡṭyupalambhatā | tasmādevaṃ saṃvrtyā sottarāṇi |aṇvapi ityādi | yasmātparamārthato'ṇumātramapi cittaṃ vastusvarūpaṃ nopalabdham, tasmādbuddhatvāvasthāyāmiva prthagjanā- vasthāyāṃ prakrtivaiyavadānikasvabhāvena sarvarūpādinimittapagamānniṡprapañcāni | evaṃ tattvato @441 niruttarāṇi cittāni | asamasamāni hi ityādi | utpādādidoṡavaiṡamyādasamena grāhyeṇa samāni | tadgrāhakatvena pravrttāni cittāni vikṡepāda krtasamādhānatvenāsamavahitāni, evamasamā- hitāni | samasamāni hi ityādi | sarvadoṡavaiṡamyānupapatte: samo dharmadhātu:, tena saha anu- tpādādinā tulyatvāt samāni | vikṡepāt krtapratīkāratvena samavahitāni | tattvato'vidyamāna- svabhāvatvena ākāśasamāni, evaṃ samāhitāni | svabhāvavimuktāni ityādi | nyāyānuyāyijanma- rahitatvāt svabhāvavimuktāni cittānyavidyamānasattārūpatvāda bhāvasvabhāvāni | tataśca bandhāpa- nayanapūrvakamokṡābhāvādavimuktāni cittāni | cittaṃ hi ityādi | yasmādekānekasvabhāvavaidhuryeṇā- sattvāccittaṃ traikālikaṃ tathāgatenānupalabdham, tasmātprakrtyā dvividhāvaraṇavigamādvimuktāni | prabhedaṃ nirdiśya idānīmadrśyacittajñānaṃ vaktumāha-adrśyāni cittāni ityādi | asattvāt subhūte adrśyam iti lakṡaṇaśūnyatvenāsattvādadrśyaṃ kalpitaṃ cittam | hetvabhāvenābhūtatvā- davijñeyaṃ paratantram | svarūpāvidyamānatvena apariniṡpannatvādagrāhyaṃ pariniṡpannaṃ cittam | pratyekaṃ prajñācakṡurādibhistribhi: saṃbandhanīyam | pañcānāṃ vā buddhadharamacakṡurādīnāmanavabhāsa- gatatvādadrśyādikamavagantavyam | evaṃ hi subhūte prajñāpāramitā ityupasaṃhārapadaṃ saṃkṡiptacitta- jñānādihārakānte'pi pratyekaṃ saṃbandhanīyam | cittonmiñjitādijñānaṃ kathayannāha-unmiñjita- nimiñjitāni ityādi | tatra vidhimukhena ya: svaviṡaye cittaprasara:, so'yamunmiñja: | pratiṡedhamukhena viṡayāntarāccittasyāpasarpaṇaṃ nimiñja: | tatsaṃjātatvādunmiñjitanimiñjitāni | laukikalokottaraprasiddhibhedātparasattvānāṃ parapudgalānāmiti dvayamuktam | rūpaniśritāni ityādi | sarvāṇyeva vidhipratiṡedhamukhena rūpādipañcaskandhāśritānyutpadyante cittānītyartha: | tadeva kathayannāha-bhavati tathāgata: ityādi | maraṇāduttarakālaṃ tathāgato bhavati tirobhāva- rūpeṇāvasthānāt | kimiti kākvā praśnakaraṇāt sāṃkhyaprabhrtīnāṃ rūpādigato'yamunmiñjita- vikalpa: | tathaiva sarvātmanā niranvayavināśānna bhavatīti laukāyatikānāṃ nimiñjitavikalpa: | avasthāturekatvādavasthāyāśca bhinnatvādyathākramaṃ pūrvavadbhavati na bhavatīti digambaraprabhrtīnā- mubhayavikalpa: | tattvānyatvarūpeṇāvācyatvānna bhavati, na na bhavatīti pudgalavādināmubhayaprati- ṡedhādhiṡṭhāno vikalpa: | ete ca vikalpāstattvato'nutpannatvādatathyasaṃvrtibhāvinyātmasvabhāve tathāgate na kathaṃcit pratiṡṭhāṃ labhante | tathā śūnyatādeśanāyāmavineyajanāpekṡayā avasthāpa- nīyapraśnatvena vyavasthāpitā: pradeśāntare | evaṃ śāśvata ātmetyādayo'vagantavyā: | parṡanmaṇḍale tasmin yathoktaprabhedātmadrṡṭyupetānāṃ saṃnihitavineyajanānāmāśayānurodhādetāvatprabhedopā- dānam | tathatākārajñānaṃ vaktumāha-punaraparaṃ subhūte tathāgata: ityādi | tathā subhūte tathāgato rūpaṃ jānāti, yathā tathatā iti | ya: pratītyasamutpāda: śūnyatā saiva te matā -catu:stava-lokātīta-20 iti tathatākāreṇa rūpādiskandhaparijñānādunmiñJitādīnāmapi tathatāparijñānamiti yāvat | samyaksaṃbuddhasya tathatāvabodhatatparasamākhyānaprajñapanajñānaṃ ca kathayannāha- evaṃ hi sūbhūte @442 tathāgatatathatayā ca skandhatathatayā ca ityādi | tathatāṃ prajñapayati iti sarvadharmānuyāyinī tathatāmekarūpeṇa vyavasthāpayati | anena tathatāprajñapanajñānamuktam | tadevāha-yaiva ca ityādinā | nanu dharmibhinnatve kathamabhedastathatāyā iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-uktaṃ hi ityādi | yasmātpañcaskandhā loka iti saṃjñātā: saṃkhyātā iti bhagavatā pañcaskandhai: sarvadharmanirdeśādhikāre kathitam | tasmānna loko'nyo nityādilakṡaṇo bhinna:, kevalaṃ saṃnihita- vineyapratipattyapekṡayā bhinnadharmitvenokta: | tadeva vaktumāha-tasmāttarhi ityādi | aneka- bhāvābhāvāpagatā iti tattvato'nutpādarūpatvena vastudharmasamatikramānnaikatvaṃ nāpi nānātvamiti śūnyatārūpeṇaikaivaiṡā tathatā sarvadharmavyāpinī ghaṭapaṭāderanekasmādbhāvāt | prāgabhāvādilakṡaṇā- ccābhāvādapagatā prayogamārge | tathā darśanabhāvanāviśeṡaniṡṭhāmārgeṡu ca yathākramamakṡayatvā- davikāratvādadvyadvaidhīkāratvādekaivaiṡā tathateti yojyam | prajñāpāramitāmāgamyābhisaṃbuddhya ityanena tathatāvabodhajñānamāveditam | lokasya lokaṃ saṃdarśayati iti bhāvābhiniveśino lokasya māyopamaṃ lokaṃ kathayati | kalpitaparatantrapariniṡpannasvabhāvānāṃ māyopamatādarśanā- dyathākramaṃ tathatāṃ jānāti, avitathatāṃ jānāti, ananyatathatāṃ jānāti iti padatrayaṃ vācyam | tathatāmabhisaṃbuddha: saṃstathāgata ityucyate ityanena tathatāparijñānamāveditam | ko'tra bhagavannanyo'dhimokṡyate iti | naiva kaścidaniyatagotrādiradhimuñcati, kiṃ tarhi viśiṡṭa eva pudgala ityāha-avinivartanīya: ityādi | abhisaṃbuddhya ākhyātāni iti tathatāsamākhyānajñānamanena nirdiṡṭam | akṡayā akṡayaivākhyāteti- "utpādādvā tathāgatānāmanutpādādvā tathāgatānāṃ sthitaivaiṡāṃ dharmāṇāṃ dharmatā" iti vacanādakṡayā tathatā akṡayatvena nirdiṡṭā | tathatāvabodhādijñānacatuṡṭayamekīkrtya nirdiṡṭam, evamato jñānalakṡaṇaṃ sarvajñatāsaṃgrhītaṃ ṡoḍaśaprakāraṃ bhavati | tathā coktam- tathāgatasya nirvrttau loke cālujyanātmake | sattvānāṃ cittacaryāsu tatsaṃkṡepe bahirgatau ||14|| akṡayākāratāyāṃ ca sarāgādau pravistrte | mahadgate'pramāṇe ca vijñāne cānidarśane ||15|| adrśyacittajñāne ca tadunmiñjādisaṃjñakam | punastathatākāreṇa teṡāṃ jñānamata: param ||16|| tathatāyāṃ munerbodhe tatparākhyānamityayam | sarvajñatādhikāreṇa jñānalakṡaṇasaṃgraha:||17||iti|| tadanantaraṃ mārgajñatādvāreṇa jñānalakṡaṇakathanārthamāha-atha khalu śakradevendrapramukhā: ityādi | kathaṃ bhagavan atra lakṡaṇāni sthāpyante iti | kena prakāreṇa mārgajñatādhikāre jñānalakṡaṇāni nirdiśyante | śūnyam ityādi | śūnyatānimittāpraṇihitānutpādānirodhā- @443 saṃkleśāvyavadānābhāvajñānānyaṡṭau svaśabdenoktāni | svabhāvajñānaṃ nirvāṇam iti, ani- śritajñānaṃ dharmadhātu: iti, ākāśalakṡaṇajñānaṃ tathatā iti evaṃ jñānatrayaṃ vyavasthāpitam | niryuktikamevedamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-aniśritāni hi ityādi | yasmādetāni jñānalakṡaṇāni tattvato'nutpādarūpatvānna kvacit pratibaddhāni, tasmādyathoktasvabhāvānīti vākyārtha: | dharmatāvikopanajñānārthamāha-naitāni lakṡaṇāni ityādi | cālayitum iti vikopayitum | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sadevamānuṡāsuro'pi hi ityādi | etallakṡaṇa eva iti avikopitamāyopamo dharmatāsvabhāva: | asaṃskārajñānārthamāha-nāpyetāni lakṡaṇāni kenāpi hastena sthāpitāni iti | asaṃskrtatvādeva bhāvānāmiti bhāva: | avikalpajñānaṃ vaktumāha-yo devaputrā: ityādi | saṃskrtatve kathaṃ na sthāpitamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-asaṃskrtatvāt iti | ahetupratyayasamudbhūtatvādityartha: | prabhedajñānārthamāha- atha khalu bhagavaṃstān ityādi | tathāgatena prakāśitatvāt | kathaṃ pūrvamavasthitāni iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yathaitāni ityādi | ākhyātāni iti śūnyatādirūpeṇa | prabhedata iti śeṡa: | alakṡaṇajñānaṃ kathayannāha-gambhīrāṇi bhagavan ityādi | asaṅgajñānam iti sarvābhiniveśarahitaṃ paramārthato'lakṡaṇajñānaṃ niṡpannāvasthāyāṃ yaduta prajñāpāramitā buddhā- nām | tadevāha-asaṅgajñānāya ityādinā | niṡpannāvasthāyāṃ punarasaṅgajñānāya bhāvyamānā prajñāpāramitā tathāgatānāmeva sarvākāragocaro jñānaviṡayībhavati | asya lokasya saṃdarśayitrī iti | yathoktai: ṡoḍaśaprakārairmārgajñatājñānairlokatattvasākṡātkaraṇāllokaṃ saṃdarśayati | tathā coktam- śūnyatve sānimitte ca praṇidhānavi{1. ##W## ^vivarjane.}varjite | anutpādanirodhādau dharmatāyā akopane ||18|| asaṃskāre'vikalpe ca prabhedālakṡaṇatvayo: | mārgajñatādhikāreṇa jñānalakṡaṇamiṡyate ||19|| iti || tadanantaraṃ sarvākārajñatādvāreṇa jñānalakṡaṇārthamāha-yathā subhūte tathāgatā: ityādi | tatra svadharmopaniśrayavihārajñānaṃ samyaksaṃbuddhasya kathayannāha-imaṃ dharmaṃ prajñāpāramitām ityādi | asthānata: ityaniveśata: | viharanti iti drṡṭadharmasukhavihārārthamadhigatamarthamāmukhī- krtya viharanti | satkāragurukāramānanāpūjanājñānāni vaktumāha-dharmaṃ satkurvanti ityādi | pūjayanti ityasyārthaṃ prayogaprṡṭhāvasthābhedenāha-arcayantyapacāyanti iti | sāmānyena nirdiśya viśeṡārthamāha-prajñāpāramitaiva ityādi | viśeṡagrahaṇe kiṃ nibandhanamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ato hi subhūte ityādi | tatra krtajñā: pratyupakārakaraṇāt, krtavedino- 'lpasyāpyupakārasya mahattvena smaraṇāt | yāmaṃ mahāyānaṃ pratipaddarśanādimārga: | anugrhṇīte anuparipālayati iti | tayoreva yathākramaṃ varṇavadanāt | akrtakajñānaṃ vaktumāha- punaraparaṃ subhūte tathāgatena ityādi | tatra kārakahetorasattvādakrtā:, vināśaheto- rabhāvenāvikrtā:, saṃskrtasvarūpavirahādanabhisaṃskrtā: | sarvatragajñānaṃ kathayannāha-prajñāpāra- mitāṃ hi ityādi | evaṃ sarvadharmeṡu jñānaṃ pravrttamiti akrtakatvādyavagamena jñānamutpa- nnam | tattvato'nutpannatve bhāvānāṃ kathaṃ drśyadarśakadarśanamityāha-yadā bhagavan ityādi | tatra manovijñānena paricchedābhāvādajānakā: | cakṡurādivijñānenopalambhavirahādapaśyakā: | niryuktika evāyamanuvāda ityāha-kathaṃ ca ityādi | yasmātsarvadharmāstattvenotpādābhāvācchūnyā grāhyagrāhakasaṃbandhānupapatteraniśritā:, tasmādajānakā apaśyakā ityartha: | prajñāpāramitāṃ cāgamya itthaṃbhūtadharmāvabodhena lokasyādarśanameva darśanaṃ tattvata: |saṃvrtyā tu yathāpratītameveti bhāva: | adrṡṭārthadarśakajñānaṃ nirdiśannāha-rūpasyādrṡṭatvāt ityādi | rūpādyadarśanameva lokasya tattvato darśanamiti bhāva: | tadevāha-kathaṃ bhagavan ityādinā | na rūpālambanam iti na rūpādinirbhāsam | saiva lokasya drṡṭatā iti | sacca saditi jānāti, asaccāsaditi vacanādasato lokasyādarśanameva darśanam | pariśiṡṭajñānakathanārthamāha-kathaṃ ca ityādi | iti loka: śūnya: iti lokaśūnyatākārajñānamuktam | iti lokaṃ sūcayati iti lokaśūnyatā- sūcakajñānam | evaṃ jñāpayati iti lokaśūnyatājñāpakajñānam | evaṃ lokaṃ saṃdarśayati iti lokaśūnyatādarśakajñānam | ityetāni trīṇi jñānāni yathākramaṃ saṃgrhītaparipācita- vimocitānāṃ vineyānāmarthāya veditavyāni | tisra: sarvajñatāścābhipretya trividhāryapudgalādhi - kāreṇa yathākramaṃ pradeśavrttimuddeśavrttiṃ pratyakṡavrttiṃ ca adhikrtya avagantavyāni ityāryavimukti- sena: | iti loko'cintya: iti acintyatājñānam | iti loka: śānta: iti śāntatā- jñānam | iti loko vivikta: iti lokanirodhajñānam | iti lokāviśuddhyā ityādinā saṃjñānirodhajñānaṃ ca gaditamavagantavyam | sarvākārajñatāsaṃgrhītāni yayoktānyeva ṡoḍaśa jñānā- nyavasātavyāni | tathā coktam- svadharmamupaniśritya vihāre tasya satkrtau | gurutve mānanāyāṃ ca tatpūjākrtakatvayo: ||20|| sarvatra vrttimajjñānamadrṡṭasya ca darśakam | lokasya śūnyatākārasūcakajñāpakākṡagam ||21|| acintyaśāntatādarśi lokasaṃjñānirodhi ca | jñānalakṡaṇamityuktaṃ sarvākārajñatānaye ||22|| iti|| abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ lokasaṃdarśanaparivarto nāma dvādaśa: || @445 13 acintyaparivartastrayodaśa: | sāmānyarūpatayā jñānākāreṇa paricchinnānāṃ viśeṡo jñeya: iti jñānalakṡaṇānantaraṃ viśeṡalakṡaṇaṃ sāmānyenopoddhātayannāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | mahākrtyena iti acintyātulyādiviśeṡaviśiṡṭairdu:khādisatyaviṡayai: ṡoḍaśabhirdharmānvayajñānakṡāntijñānakṡaṇai- rviśeṡalakṡaṇasvabhāvaistathāgatatvādyarthāya pratyupasthitetyartha: | tathā coktam- acintyādiviśeṡeṇa viśiṡṭai: satyagocarai: | viśeṡalakṡaṇaṃ ṡaḍbhirdaśabhiścoditaṃ kṡaṇai: ||23|| ||iti|| bataśabdo'vadhāraṇe | ka: punaracintyādiviśeṡa ityāha-acintyakrtyena ityādi | acintyātulyāprameyāsaṃkhyeyatābhistāvadviśeṡairyathākramaṃ du:khasatyacatu:kṡaṇasaṃgrhītairviśeṡalakṡaṇa- muktam | asamasamakrtyena iti sarveṡāmevedaṃ viśeṡaṇam | eṡāṃ ca vyākhyānaṃ granthata eva bhaviṡyati | nirupapattika evāyamanuvāda iti vyākhyātumāha-kathaṃ ca ityādi | tatra tathā- gatatvam ityādi padacatuṡṭayamādarśādijñānacatuṡṭayabhedena yojyamiti pūrvācāryā: |tathāgatatvādi- niṡpādanādacintyakrtyatvam | evamuttaratrāpyatulyakrtyatvādikaṃ grāhyam | cittacaitasikādi- pravrttau kathaṃ cintayituṃ na śakyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi cittam ityādi | cittaṃ manovijñānam, cetanā mānasaṃ karma, tajje vākkāyakarmaṇī caitasiko vā prajñādi: ālambakabhāvenātra buddhatvādau na pravartate, sarvaviparyāsāpagamāditi bhāva: | tulayituṃ vā iti buddhyā svarūpamavadhārayitum | aprameyaṃ hi iti yasmātpramātumaśakyam | asaṃkhyeyaṃ hi iti yasmādekatvādinā gaṇayituṃ na pāryate | kuta: punaruttara iti samābhāvāt asamasya kasmātpunaruttara: prativiśiṡṭo bhaviṡyati ? ato'samenātmanā samastulya ityasamasamo bhagavān sarvajña: | etaduktam-tatkasya tathāgatatvādikameva sarvairacintyādipadairvyāvrttibhedenocyate iti | padaparamatvena tathāgatatvādikamevācintyādiviśiṡṭamityavagamya rūpādau saṃdehādāryasubhūtirāha- kiṃ puna: ityādi | nyāyasya tulyatvādityabhiprāyeṇāha-evametat subhūte, evametat | rūpamapi ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkya acintyātulyate tāvat pūrvoktābhiprāyeṇa katha- yannāha-rūpasya hi subhūte yā dharmatā ityādi | rūpamapi subhūte aprameyam ityādinā aprameyatāṃ vyācaṡṭe | kathaṃ pramāṇasadbhāve'prameyā iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpasya hi subhūte pramāṇaṃ na prajñāyate ityādi | apramāṇatvāt iti tattvato'nutpannatvena sarvadharmāṇā- mapramāṇatvāt pramāṇaṃ na vidyate | ato na prajñāpite iti yāvat | rūpamapi ityādinā asaṃkhyeyatāṃ kathayati | gaṇanāsamatikrāntatvāt iti māyopamatvenaiva ekatvādigaṇanābhi- rasaṃgrhītatvāt | acintyatvādikameva spaṡṭayitumasamasamatāpratipādanārthamāha- rūpamapi subhūte asamasamam ityādi | ākāśasamatvāt iti samādhikābhāvādākāśena tulyatvā- dasamasamā: | sāmānyena punarapi pratipādayannāha-tatkiṃ manyase ityādi |no hīdam iti tattvato ni:svabhāvatvāditi bhāva: | dārṡṭāntikārthaṃ vaktumāha-evameva subhūte ityādi | anena @446 paryāyeṇa iti ākāśadrṡṭāntanirdeśena | tathāgatadharmā: iti acintyādibhireva sarvaprakāraṃ tathāgatānāṃ dharmādhigamāt | upasaṃhārārthamāha-anenāpi ityādi | tadeva spaṡṭayannāha-ete ca subhūte tathāgatadharmā: ityādi | vijñānagatasya iti māyopamapratibhāsaprāptasyārthasyācintyatā- divyapadeśa: saṃvrtyā | upasaṃhārārthamāha-tasmāt subhūte ityādi | anāsravadharmadeśanā saṃpannahetukānāṃ viphalā nāstītyāha-asyāṃ khalu puna: ityādi | anupādāyāsravebhya: iti kleśavāsanābījādhānamakrtvā kleśebhyaścittāni vimuktāni | virajo vigatamalaṃ dharmeṡu dharmacakṡurviśuddham iti | du:khasatyādau dharmajñānakṡāntibhirviraja: | dharmajñānairvigatamalam | jñeyaviṡaye dharmacakṡu: pūrvoktamapagatadoṡamutpannam | kṡānti: pratilabdhetyanutpannā: sarvadharmā iti dharmanidhyānakṡāntirdu:khe dharmajñānakṡāntirvā prāptā | te ca iti viṃśatimātrā bodhisattvā: | yadyapyanādirbuddhavaṃśa:, pratibuddhotpāde ca asaṃkhyeyasattvaparinirvāṇam, tathāpi saṃsāriṇāṃ parikṡayo nāsti, anantatvādākāśavat | na hi parvatādyanekāvaraṇasaṃbhave'pi nabhasa: parikṡayo'stītyeke | ye pratipakṡadharmasaṃnidhāvapacayadharmāṇo drṡṭāste pratipakṡātyantasamrddhau saṃbhavadatyantāpacayadharmāṇa:, yathā kanakamalādaya: | nairātmyādilakṡaṇapratipakṡasaṃmukhībhāvenā- pacayadharmāṇa: saṃsāriṇa iti svabhāvahetubalāt saṃsāriṇāmuccheda ityapare | sarvāryapudgalasaṃgraha- viśeṡaṃ samudaye prathamakṡaṇasaṃgrhītaṃ vaktumāha-gambhīrā bhagavan ityādi | mātari buddhatvādya- pratibandhāt kathaṃ mahākrtyatvamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-atra hi ityādi | sarvajñatā- samāyuktā iti | sarvākārajñatā prajñāpāramitāyāṃ pratibaddhā | sarvakāryapratibaddhatvameva māturdrṡṭāntenāha-tadyathāpi nāma ityādinā | mūrdhābhiṡiktasya iti aṡṭādaśamahākulibhi- rabhiṡikta: | yadvā rājahastikarodakābhiṡikta: | janapadasthāmavīryaprāptasya iti svarājyavigama- bhayābhāvājjanapadaviṡaye sthāmaprāpta: | tannigrahānugrahasāmarthyayogādvīryaprāpta: | krtyāni iti vyāpārā: | amātyasamāyuktāni iti mantripratibaddhāni | tatra kāyavāgvyāpārābhāvādyathā- kramamalpotsuko'pahrtabhāra iti yojyam | parigrahābhiniveśamantareṇādhigamānupapattirityā- śaṅkyāha-kathaṃ bhagavan ityādi | parihārārthaṃ pratipraśnamāha-tarki manyase ityādinā | parigrahaṃ vā abhiniveśaṃ vā iti yathāsaṃkhyaṃ grāhyagrāhakavikalpābhyāmavagrahamityartha: | no hīdaṃ bhagavan iti | ayamatra samāsārtha:-yasmādāryapudgalasya nirvikalpena jñānena darśanamārgādau sthitasya grāhyamidaṃ phalam, ahaṃ grāhaka ityevaṃrūpo vikalpo na samudācarati, sarvavikalpa- pratipakṡatvāttathābhūtajñānasya | anyathā sābhilāpajñānairyathāvasthitavastvanubhavānupapattestathyajñāna- viyuktatvena mārgāsaṃbhavāt kleśaprahāṇavaikalpe sati arhattvaphalodayo na syāt, śrutacintā- vasthāyāmiva | tasmānmārgādyutthitasyaiva yogino'pagataikatvābhiniveśavacanādivikalpavat samā- roparohitā grāhyagrāhakakalpanāmatirupajāyate | tathā ca vastutattvāgrahaṇāt | nāhaṃ taṃ dharmaṃ samanupaśyāmi iti | etadevānuvadannāha-evametat ityādi | aupalambhikajanānukampayā āha-sarvajñatāpi bhagavan ityādi | tasmāttebhyo na vaktavyamiti bhāva: || @447 puruṡaviśeṡavedanīyatāviśeṡaṃ dvitīyakṡaṇasaṃgrhītaṃ kathayannāha-api nu khalu puna: ityādi | tatra prakrtisamudānītagambhīradharmādhimokṡagotratvena yathākramaṃ hetusaṃpannā:, dīrgha- rātrāvaropitakuśalamūlā: | gotradvayasya tathāgatādhiṡṭhānena vrddhayarthaṃ padadvayamadhye pūrvajina- krtādhikārā ityuktam | tatra gambhīrā durdrśā duranubodhā iti padatrayaṃ kalpitādisvabhāva- trayānupalambhato'vagantavyam | asādhāraṇatāviśeṡaṃ trtīyakṡaṇasaṃgrhītaṃ nirdiśannāha- sacedbhagavan ityādi | śraddhānusāribhūmau iti nirvedhabhāgīyāvasthāta: pūrvaṃ saṃbhārabhūmau dānādyanuṡṭhānamupalambhayogena kuryu: | kṡāntim iti dharmanidhyānakṡānti: | śravaṇāvasthāyāṃ prayogamaulabhedena rocayet gaṃveṡayet | cintāvasthāyāṃ tathaiva cintayet tulayet | bhāvanā- vasthāyāṃ pūrvavadupaparīkṡeta upanidhyāyediti vācyam | kṡiprābhijñatāviśeṡaṃ caturthakṡaṇasaṃgrhītaṃ pratipādayannāha-evamukte bhagavān ityādi | yāvad iti vacanādbodhisattvādiparigraha: | nirvāṇam iti tathāgatatvam | anyūnāpūrṇatāviśeṡaṃ nirodhe prathamakṡaṇasaṃgrhītaṃ vaktumāha- atha khalu te kāmāvacarā: ityādi | mahāpāramiteyam iti nyūnaparipūrṇatvābhāvānmahānu- bhāvayuktā | avidūraṃ gatvā antarhitā: iti bhagavata: prākrtadarśanaviṡayaṃ yāvat padbhyāṃ gatvā apareṇa svaddhryā gatā ityartha: || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyām acintyaparivarto nāma trayodaśa: || @448 14 aupamyaparivartaścaturdaśa: | tīvrapratipattiviśeṡaṃ dvitīyakṡaṇasaṃgrhītaṃ kathayannāha-yo bhagavan bodhisattva: ityādi | sahaśravaṇena iti śravaṇamātrānantaram | tatra śravaṇacintābhāvanākriyāvirodhena yathākramaṃ nāvalīyate na saṃlīyate nāvatiṡṭhate | yato'jñānasaṃśayamithyājñānavirahāt na dhandhā- yati na vicikitsati na kāṅkṡati iti padārtho vācya: | abhilāṡayogāt abhinandati | na viprṡṭhīkariṡyati mānasam iti na vipratisāracittamutpādayiṡyati | kariṡyatyanubandham iti dharmabhāṇakasyāparityāgāt | tadevāha-anugamiṡyati dharmabhāṇakaṃ notsrakṡyati iti | etadeva drṡṭāntena vaktumāha-tadyathāpi nāma subhūte ityādi | kāyagatā vā ityurogatīkara- ṇāt | pustakagatā vā iti pustakadhāraṇāt | samudāgamaviśeṡaṃ trtīyakṡaṇasaṃgrhītaṃ vaktu- māha-syādbhagavannetai: ityādi | syāt bhavet | kim iti kākvā praśna: | etaireva guṇai: iti prajñāpāramitādhimokṡānavalayādibhi: | anvayamukhena pariharannāha-syāt subhūte bodhi- sattva: ityādi | vyatirekamukhenāpi nirdiśannāha-yena khalu puna: ityādi | niryuktika evāyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hyasya asyām ityādi | etaduktam-yasmā- nmāturvāsanādhānavaikalyena kāṅkṡāyitatvādikaṃ bhavati, tasmāt pūrvamapariprcchakajātīya: iti | tadeva spaṡṭayannāha-punaraparam ityādi | tāvatkālikī iti katipayadinānubandhinīti | saṃhriyate ca iti virodhipratyayabalādapanīyate | asaṃhāryā ca iti pariprcchābāhulyena aśakyottarā | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hyetat subhūte bhavati ityādi | dharmataiṡā yatkāraṇānuvidhāyi tatkāryamityartha: | yena pūrvaṃ na saṃpariprṡṭā ityādau tu sarvakālamiti bhāva: | yato'nantaramevoktam-ekaṃ vādinam ityādi | kaṃcit kālaṃ chando- 'nuvartate iti katipayadinābhyāsabalāttāvanmātrābhilāṡo bhavati | kāraṇānurūpatvāt kārya- syeti mati: | utkṡipyate iti śraddhāto bhraśyate | avasīdati iti śraddhāyoge'pi | calācala iti pratiniyatadharmānālambanāt | tadevāha-tūlapicūpamaśca iti | tūlavartikaraṇāya saṃskrtaṃ tūlakaṃ tūlapicu: | tenānavasthitasādharmyāt sadrśa: tadupama: | śravaṇādyavasthāsu prayogādiṡu vā yathāsaṃkhyaṃ nānugrahīṡyati nānuvartiṡyate nānuparivārayiṡyati iti vācyam | ālambana- viśeṡaṃ caturthakṡaṇasaṃgrhītaṃ nirdiśannāha-tadyathāpi nāma ityādi | bāhyādhyātmikopadravā- bhāvāt svastinā anantarāyeṇa iti dvayorupādānam | tadevāha-akṡatāścānupahatāśca iti | ṭhayadhvani ityantarāla eva vimārge vināśamāpatsyate asti śraddhā ityādi | tatra śradhā astitvenābhisaṃpratyaya: | kṡāntiranutpādādidharmakṡamaṇam | ruciravagraha: | chanda: kartukāmatā | vīryaṃ kuśalotsāha: | apramāda: kuśalākuśalayoryathākramaṃ sevanāsevane | adhimuktirniścayā- vadhāraṇam | adhyāśaya: paropakārādipravaṇaṃ cittam | tyāga: phalena saha sarvasvaparityaja- nam | gauravaṃ sarvatra namratā | prīti: saumanasyam | prāmodyaṃ harṡaviśeṡa: | prasādo guṇavattā- darśanādbhaktiviśeṡa: | prema śakyānuṡṭhāne'bhilāṡa: anikṡiptadhuratā pratijñābhārāparityāga: | @449 anālambanālambanodāharaṇaṃ sāntaranirantarakāriṇo: sarvākārajñatāvipakṡapratipakṡabhāvaparidīpa- nārtham | ādhāraviśeṡaṃ mārge prathamakṡaṇasaṃgrhītaṃ vaktumāha-tadyathāpi nāma subhūte strī vā ityādi | niryuktika evāyam iti tat kasya heto: ityāśaṅkya vastudharmatvena pariharannāha- yathāpi nāma ityādi | parivahet ityudakaṃ nayet | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkya pūrvavadāha-yathāpi nāma ityādi | prajñāpāramitopāyakauśalyena iti śūnyatākaruṇābhyā- mityartha: | paripakvāmaghaṭau pratipattidharmasyādhārānādhārabhāvasaṃdarśanārthau | sākalyaviśeṡaṃ dvitīyakṡaṇasaṃgrhītaṃ pratipādayannāha-duṡprajñajātīya: ityādi | anākoṭitām iti udaka- praveśasthāne valkalādānāt | aparikarmakrtām iti pūtikāṡṭhānapanayanāt | bhārārtāmabhi- rūḍha: iti gurubhārabharitāmutkalita: | asaṃtīrṇabhāṇḍaiva saṃsatsyati iti aprāptasthalapari- ṡkāraiva avasādaṃ yāsyati | parihīṇa iti aprāptaparihāṇyā | antarā saṃsatsyati vyavasāda- māpatsyate iti antarā bhedaṃ yāsyati | buddhabhūmiṃ ca viṡādamāpatsyate | anāgatārthaniścayā- bhāvāt kathaṃ sthāsyatyayamiti tatkasya heto: ityāśaṅkya avikalakāraṇamātrānubandhiyogyatā- numānādāha-evaṃ hyetatsubhūte ityādi | ākoṭitānākoṭitanaugrahaṇaṃ pratipattivaikalya- sākalyajñāpanārtham | saṃparigrahaviśeṡaṃ trtīyakṡaṇasaṃgrhītaṃ pratipādayannāha-kaścideva puruṡo jīrṇa: ityādi | tatra jarājarjaritagātratvājjīrṇa: | vaya:prāptatvena vrddha: | subhāṡitadurbhāṡitā- vivekatvāt mahallaka: | kṡapita: ityupahata: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- yathāpi nāma ityādi | jīrṇapuruṡasya parigrahāparigrahodāharaṇaṃ prajñāpāramitopāyakauśalaparigrahāpari- grahābhyāṃ yathāyogaṃ saṃsāranirvāṇaikāntapātāpātārthaparidīpanārtham || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyām aupamyaparivarto nāma caturdaśa: || @450 15 devaparivarta: pañcadaśa: | anāsvādaviśeṡaṃ caturthakṡaṇasaṃgrhītaṃ nirdiśannāha-ādikarmikeṇa ityādi | tatra kāyena vācā parivārādipradānena ca ārādhanāt yathāsaṃkhyaṃ sevitavyāni bhaktavyāni paryupāsitavyāni iti yojyam | yogamāpadyasva iti deyadāyakapratigrāhakādyanupalambhayogena pratipattiparo bhava | mā rūpata: parāmrkṡa: iti mā rūpādyabhiniveśayogena grahīrityartha: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-aparāmrṡṭā hi ityādi | tattvato'nutpādarūpatvāt sarvā- kārajñatā na kenacit prakāreṇa pratyavamarṡaṇīyā | peyālam iti "tatsarvamanuttarāyām iti yāvat kulaputra sarvajñatā" ityayaṃ grantha: śīlādipāramitācatuṡṭaye'tideśanīya: | anupūrveṇa iti ādau ātmādinirākaraṇena bāhye'rthe pratiṡṭhāpya, paścāt kalpitaparatantrapariniṡpannasvabhāva- kathanena traidhātukacittamātrāvagame niyojya, tadanu samyagarthakriyāsu yogyamayogyaṃ tathyātathya- bhedena saṃvrtisatyadvayamavicāraikaramyapūrvapūrvasvakāraṇādhīnaṃ nirdiśya tathayasaṃvrtau sthitvā yathā- darśanaṃ māyāpuruṡeṇeva dānādyācaritavyam, paramārthato'nutpādaśca bhāvayitavya:, ityevaṃ krameṇa prajñāpāramitāyāmavatārayitavya: | tadevaṃ ṡoḍaśaprakāraṃ viśeṡalakṡaṇamāveditaṃ yena śrāvakā- dimārgebhyo bodhisattvādīnāṃ mārgajñatādidvaye viśeṡamārgo viśiṡyate | atasteṡāṃ yathokta- viśeṡavikalābhijñādyutpādanalakṡaṇatvena sugamatvānnokta: | tathā coktam- acintyātulyate meyasaṃkhyeyāsamatikramau | sarvāryasaṃgraho vijñavedyāsādhāraṇajñate ||24|| kṡiprajñānyūnapūrṇatve pratipatsamudāgamau | ālambanaṃ ca sādhāraṃ sākalyaṃ saṃparigraha: ||25|| anāsvādaśca vijñeyo viśeṡa: ṡoḍaśātmaka: | viśeṡamārgo mārgebhyo yenānyebhyo viśiṡyate ||26|| iti || viśeṡalakṡaṇenāvacchinnānāṃ kiṃ kāritramiti kāritralakṡaṇaṃ vaktavyam | tatra hitasukha- kāritre nirdiśannāha-duṡkarakārakā bhagavan ityādi | evaṃrūpam iti buddhatvaniṡpādaka- mavikalaṃ kāraṇamityartha: | tatra anāgatatadātvasukhopasaṃhārābhiprāyeṇa hitāya sukhāya iti dvayamuktam | etacca dvayamanukampayā syādityāha-lokānukampāyai saṃprasthitā: iti |trāṇādi- kāritrapratipādanāyoddeśamāha-lokasya trāṇaṃ bhaviṡyāma: ityādinā | tatra trāṇakāritraṃ nirdiśannāha-kathaṃ ca subhūte ityādi | tatra vyāyacchante vīryamārabhante iti prayogāsaṃtuṡṭi- vīryābhyāṃ yathākramaṃ yojyam | trāṇaṃ bhavanti iti avipākadharmatāyāṃ sthāpanāt | śaraṇakāritraṃ vaktumāha-kathaṃ ca ityādi | tatra jāti: abhūtvābhāva:, jarā purāṇībhāva:, vyādhirasvāsthyam, maraṇaṃ pūrvakarmākṡiptanikāyaparityāga:, śoko vaimanasyam, parideva: priyaguṇānusmaraṇasahitaṃ krandanam, du:khaṃ kāyikamasātaṃ veditam, daurmanasyaṃ caitasikaṃ pūrvavat, upāyāso bhārodvaha- @451 nādi:| śaraṇam iti ātyantikahitopasaṃhārārthena | layanakāritraṃ nirdiśannāha-kathaṃ ca ityādi | aśleṡāya iti rūpādyanutpādāya | layanamiti du:khahetunivartanārthena | aśleṡā- rthameva spaṡṭayannāha-kathaṃ bhagavannaśleṡa: ityādi | |jñānadarśanāt iti | asmin prasaṅge yathā- nirdiṡṭārthasākṡātkaraṇaṃ jñānadarśanam | parāyaṇakāritraṃ pratipādayannāha-kathaṃ ca subhūte ityādi |yatsubhūte rūpasya pāraṃ na tadrūpam iti prakarṡagamanārthena rūpasya yatpāramanutpādo ni:svabhāvatā, na tadrūpaṃ bhavatīti saṃvrtyā | paramārthata: punaryathā pāraṃ śūnyatā, tathā rūpam | dharmadhātuvinirbhukto yasmāddharmo na vidyate | sūtrālaṃkāra-13.11 ityāha-yathā subhūte pāraṃ tathā rūpam iti | abhisaṃbuddhā eveti idānīmapi śūnyatārūpatvādbuddhatvāvasthāyāmiva adhigatā: sarvadharmā:, tasmādetatsūtrābhiyogo vyartha iti bhāva: | bhrāntyātmakavikalpasadbhāvāt kathambhisaṃbuddhā iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- na hyatra ityādi | vikalpasyānutpādarūpatvādrūpādipāre vikalpo naivāstītyartha: | abhisaṃbuddhā eva bhavanti sarvadharmā: iti | tattvata: iti śeṡa: | saṃvrtyā punaranādikālīnasamāropāpanaya- nāya sūtrābhiyoga: saphalo bhavediti bhāva: | saṃvrtyadhigamamevāvedayannāha-idamapi ityādi | bahuśo bahudhā upāyaṃ bhāvayantyupanidhyāyanti, na ca sākṡātkurvanti | idaṃ paramaduṡkaraṃ sahasā kartumaśakyam | na cāvalīyante dānādipāramitāpūraṇe ca kausīdyaṃ na pratipadyante | ete dharmā: iti prakrtiparinirvrtatvādilakṡaṇā: | parāyaṇaṃ bhavanti iti dharmadeśanayā saṃsāra- nirvāṇasamatopasaṃpādanārthena vātāro bhavanti | dvīpakāritraṃ vaktumāha-kathaṃ ca subhūte ityādi | udakaparicchinnā: iti jalamadhye sthitā: sthalabhāgā: | pūrvāntāparāntaparicchinnaṃ rūpam iti pūrvānto heturaparāntaṃ kāryam, tābhyāṃ paricchinnam, tanmadhyavarti māyopamasvarūpam | etena subhūte paricchedena iti tattvato'nutpādena | etacchāntam ityādi padapañcakena prayogadarśanabhāvanāśaikṡaviśeṡamārgeṡu yathākramaṃ mārgasatyamāveditam | lokasya dvīpā bhavanti iti udakaparikṡiptasthalasādharmyeṇa pūrvāntāparāntaparicchinnasarvadharmādhigamāt trṡṇākṡayavirāga- nirodhanirvāṇadaiśikatvena svaparārthādhigamādhārabhāvopasaṃhārādāśrayaṇīyā bhavanti |kathaṃ ca ityādi | ālokakāritraṃ puna: sālokaratnadvīpasādharmyeṇa avidyāndhakārakṡayasya trṡṇādi- kṡayāntarbhāvena dvīpakāritrameva | prthakkaraṇaṃ tu jñānālokasya ajñānakṡaye prādhānyāditi vedita- vyam | avidyāṇḍa^ ityādi | avidyaivāṇḍakośapaṭalaṃ grāhyagrāhakākārādipratibhāsa: | tena paryavanaddhānāṃ samantādbāhyenājñānena yuktānāṃ sattvānāṃ tamobhibhūtānām āntareṇa avidyā- vāsanābījenābhibhūtānāṃ sarvājñānatamondhakāraṃ bāhyābhyantaramajñānaṃ vidhunvanti apanayantīti saṃbandha: | kiṃ kurvāṇā ityāha prajñayā avabhāsayante iti | jñānālokaṃ kurvāṇā ityartha: | pariṇāyakakāritraṃ kathayannāha-kathaṃ ca subhūte ityādi | pariṇāyakā bhavanti iti rūpādi- sarvadharmāṇāṃ svabhāvenānutpādānirodhāya dharmaprakāśanāt sārathibhāvena, parārthapratipattyupa- saṃhārāt nāyakā: | anābhogādikāritratrayārthaṃ praśnayannāha-kathaṃ ca ityādi | lokasya @452 gatirbhavanti iti trividhakāritravyāpāropasaṃhārādāśrayā bhavanti | tatra sarvajñatādhikāradharmadaiśi- katvena anābhogapravrttasattvārthopasaṃhārādāśrayā bhavantītyanābhogakāritraṃ tāvat kathayannāha- iha subhūte ityādi | ākāśagatikam iti ākāśaniṡṭham | etadeva kathayannāha-yathākāśam ityādi | tatra dravyābhāvamātramākāśam | atītāt kālādāgamanābhāvādanāgatamanāgate ca kāle gativaikalyādagatam, kārakahetorasattvādakrtam, vināśahetuvirahādavikrtam, sthāpaka- saṃskārānupapatteranabhisaṃskrtam, kālatraye svabhāvaviyogādyathākramamasthitamasaṃsthitamavyavasthi- tam, ataśrvānutpannamaniruddham | upasaṃhārārthamāha-evameva subhūte ityādi | ākāśakalpa- tvādavikalpā iti khatulyatvānnirvikalpā: | anāgatam ityādi niryuktikamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yā subhūte rūpasya ityādi | śūnyatā anutpādarūpatā | yadi nāma tasyā gamanāgamanaṃ nāsti, tathāpi rūpādīnāṃ kathaṃ na bhavatīti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-śūnyatāgatikā hi ityādi | anutpādasvabhāvatvāt sarvadharmā: śūnyatādi- svabhāvā: | tatra māyopamatvācchūnyatā | sarvanimittavigamādānimittam, prārthanāviṡayāti- krāntatvādapraṇihitam | gaganavat prakrtiprabhāsvaratvādanabhisaṃskāra: | tāṃ gatiṃ na vyati- vartante iti taṃ svabhāvaṃ nātikrāmanti, ato'nantaraṃ evaṃ khalu subhūte bodhisattvā mahāsattvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbuddhā: santo lokasya gatirbhavanti iti vakṡyamāṇena hārakāntena saṃbandhata: | sarvajñatādhikārastu hitādyanābhogaparyante sarvatra kāritre nirvāṇaparidīpanārthena veditavya: | mārgajñatādhikāradharmadaiśikatvena yathāyānanirvāṇatadasākṡā- tkaraṇopasaṃhārādgatirbhavantīti yānatrayaniryāṇatatphalāsākṡātkaraṇakāritraṃ pratipādayannāha- anutpādagatikā hi ityādi | tatra kalpitadu:khavivekādanutpādagatikā:, vikalpita- du:khavirahādajātigatikā:, dharmatādu:khaviyogādabhāvagatikā:, kalpitasamudayābhāvāt svapno- pamapratibhāsamātrasya vidyamānatvena svapnagatikā: | yathā ātmā pramāṇabādhitatvānna vidyate tadvadvikalpitasamudayāsattvādātmagatikā: | dharmatāsamudayasya māyopamatvenāvidyamānapariccheda- tvādaparyantagatikā: | kalpitāditrividhabhāvanirodhādyathākramaṃ śāntagatikā:, nirvāṇagatikā:, apratyuddhāragatikā iti padatrayaṃ vācyam | tathaiva kalpitāditrividhamārgasvabhāvatvādanāgatikā:, agatikā:, acalagatikā iti | ato'pyanantaraṃ pūrvavaddhārakāntena saṃbandha: karaṇīya: | gatikāritraṃ ca kathayannāha-rūpagatikā hi ityādi| rūpādigatikā dharmatātmakarūpādisvabhāvā: | lokasya gatirbhavanti iti sarvākārajñatādhikārikasarvadharmadaiśikatvena bodhisattvālokasyāśraya- ṇīyā bhavantīti | yathoktamekādaśavidhameva kāritralakṡaṇamavasātavyam | tathā coktam- hitaṃ sukhaṃ ca trāṇaṃ ca śaraṇaṃ layanaṃ nrṇām | parāyaṇaṃ ca dvīpaṃ ca pariṇāyakasaṃjñakam ||27|| anābhogaṃ tribhiryānai: phalāsākṡātkriyātmakam | paścimaṃ gatikāritramidaṃ kāritralakṡaṇam ||28|| iti || @453 15 devaparivarta: pañcadaśa: | kāritralakṡaṇenāvacchinnānāṃ svabhāvalakṡaṇaṃ kathayan pratipattyarthamāha-ke bhagavan imām ityādi | svarūpamāvedayannāha-ye subhūte caritāvina: ityādi | svabhāvalakṡaṇakathanārthaṃ praśnayannāha-kiṃsvabhāvā: ityādi | parihartumāha-vainayikaviviktasvabhāvā: iti | vinīyate- 'neneti vinayo dharmadhātu:, tatprabhavo vipakṡavivekādvivikta:svabhāvo yeṡāṃ te tathoktā: | ityanenaiva padena kleśavivekasvabhāvo rāgādiviktasvabhāvatvena, kleśaliṅgavivekasvabhāvo rāgādiliṅgakāyā didauṡṭhulyaviviktasvabhāvatvena, kleśanimittaviviktasvabhāvo rāgādinimittāyoniśomanasikāra- viviktasvabhāvatvena, vipakṡapratipakṡavivekasvabhāvo rāgārāgadveṡādveṡamohāmohaviviktasvabhāvatvena ceti svabhāvacatuṡṭayaṃ sarvākārajñatāgatikatvena adhimoktrṇāṃ bhāvanāmārgopanyāsārthenāveditam | tāmeva gatiṃ nirdeṡṭumāha-kiṃ bhagavannevam ityādi | evaṃgatikā: iti sarvākārajñatāgatikā: | sādhūktatvenāha-evametatsubhūte ityādi | duṡkarasvabhāvaṃ vaktumāha-duṡkarakāraka: ityādi | evametat iti sarvadharmāṇātyantatayā avidyamānatvāttadasaṃbaddhatāmupādāya sarva sattvapari- nirvāpaṇaduṡkarasaṃnāhatvena duṡkarakāraka: | saṃnāhasvarūpaṃ spaṡṭayannāha-sa khalu punarayam ityādi | tatra vartamānarūpādyabhiniveśavirahānna rūpādisaṃbandha: | anāgatatatprārthanāvimukhatvānna rūpāderarthāya saṃbandha: | niryuktikamevedamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvadharmāsaṃbaddha: iti | tattvato'vicāraikaramyatvāditi mati: | ekāntikasvabhāvaṃ pratipādayannāha-asya bhagavan bodhisattvasya ityādi | evaṃ mahāsaṃnāhasaṃnaddhasya iti ekāntikasvabhāvena yuktasya | tatra śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca samyakpravrttatvāt bodhisattvasya na pratikāṅkṡitavyā | buddhabhūmi: punarabhilāpayogena nākāṅkṡaṇīyā | kathamayamartho labhyate ityāha-kaṃ tvaṃ subhūte artha- vaśam ityādi | sarvopalambhapratipakṡatvāt mātu:, ityabhiprāyeṇa pariharannāha-asthānaṃ hi ityādi | tatra hetuvaikalyādasthānamasaṃbhava: | phalāsaṃbhavādanavakāśo'navasara: | śrāvakādi- bhūmipātāsthānānavakāśatvena caikāntikabhāvanā anabhiniveśayogena paridīpitā bhavet | uddeśasvabhāvaṃ nirdiśannāha-api tu buddhabhūmireva ityādi | pratikāṅkṡitavyā iti | māyopamasarvadharmādhimokṡāditi bhāva: | anenoddeśabhāvanā avyabhicāratvenodyotitā syāt | anupalambhasvabhāvaṃ kathayannāha-gambhīrā bhagavan ityādi | sā na kenacidbhāvayitavyā, bhāvyabhāvakabhāvanānupalambhāt | tadevāha-tāṃ hi ityādinā | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi ityādi | na hi kaściddharma: pariniṡpanna iti kartrkarmakriyādilakṡaṇa: | kathaṃ tarhi bhāvanā ityāha-ākāśabhāvanā iti tattvato māyopamabhāvanā | tāmeva bhāvanāṃ sarvākārajñatādibhedenāha-sarvadharmabhāvanā ityādinā | tatra sarvākārajñatayā sarvābhisamayānutpādasaṃgrahāt sarvadharmabhāvanā | mārgajñatayā anabhiniveśena sarvamārga- śikṡaṇādasaṅgabhāvanā | sarvajñatayā aśeṡavastusaṃgrahādanantabhāvanā | sarvākārābhisaṃbodhena viśeṡamārgarūpatvādasaṃbhāvanā | mūrdhābhisamayena niṡṭhāmārgalakṡaṇatvādaparigrahabhāvanā | anabhiniveśasvabhāvaṃ vaktum evametat subhūte, evametat iti svahastadānapūrvakamāha-ato @454 hi subhūte gambhīrāyā: ityādi | ata iti vakṡyamāṇāt kāraṇādityartha: | kāraṇamevāha- kaccit ityādinā | kaccicchabdo yasmādarthe vartate | nābhiniveśaṃ karoti iti na vastupari- grahaṃ karoti | parabhaṇitāni paramantritāni nābhiniviśate iti nikāyabhikṡūṇāṃ nedaṃ buddhavacanamiti prakaṭābhidhānaṃ parabhaṇitam, pracchannakathanaṃ paramantritaṃ nākarṇayati | na parasya śraddhyā gacchati, iti pratyātmavedyaprasādalābhānna parapraṇeyo bhavati | granthādyavagamā- davagāhate | arthālambanādadhimucyate | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi janmāntaravāsanādhānamantareṇa ca anuttrāsādirna bhavatīti bhāva: | anutrtrāsādibhiśca mārgajñatā- kārabhāvanā kathitā syāt | ālambanasvabhāvaṃ nirdiśannāha-yo bhagavan bodhisattva: ityādi | ākāreṇa iti grahaṇaprakāreṇa | vyavacāritā nirūpitā | sarvajñatānimnayeti trisarvajñatāniṡṭhayā cittasaṃtatyā | anena trisarvajñatābhāvanā kathitā syāt | nirjñātasvarūpā saṃtatiranyasya vyavacāraṇe dakṡetyāha-kathaṃ bhagavan ityādi |prayogamaulaprṡṭhāvasthāsu māyopama- sarvadharmabhāvanātmikayā cittasaṃtatyā pūrvikayā sarvajñatānimnā saṃtatirvyavacāriteti pariharannāha- ākāśanimnayā ityādi padatrayam | iyaṃ sā vyavacāraṇā iti yathoktaniścitasaṃtatyā sā vyavacāraṇā samyagityartha: | niryuktikamevedamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-aprameyā hi ityādi | yasmāttattvena pramāṇaprameyatvasamatikramādyathāyogamaprameyā apramāṇā ca sarvajñatā, tasmānmāyopamabhāvanāniścitasaṃtatyā vyavacāraṇā | anyathā prameyatvādisadbhāvādbhāvagraha: syāditi vākyārtha: | etadeva spaṡṭayannāha-yatsubhūte ityādi | tatra prāpti: prthagjanasya śīlādisvabhāva: saṃbhāramārga: | abhisamaya: saṃbhrtasaṃbhārasya nirvedhabhāgīyātmaka: prayogamārga: | adhigama: sarvatragadharmadhātuprativedhalakṡaṇo darśanamārga: | mārgo laukikadhyānārūpyālambano laukikabhāvanāmārga: | mārgaphalaṃ du:khasatyādijñānarūpo lokottarabhāvanāmārga: | jñānamadhi- mātrādhimātrādikleśaprahāṇakārī mrdumrdvādisvabhāvo mrdumārga: | vijñānaṃ madhyādhimātrādi- kleśavidhvaṃsako madhyamrdvādilakṡaṇo madhyo mārga: | utpattirmrdvadhimātrādikleśonmūlako'dhimātra- mrdvādirūpo'dhimātro mārga: | vināśo bhāvanāmārge kleśaprahāṇopāya: prayogamārga: | utpāda: kleśaprahāṇena vimuktiprāpaka: samyagānantaryamārga: | vyaya: kleśaviviktajñānasākṡātkārī vimuktimārga: | nirodha: pariśiṡṭakleśaprakārasya prayogānantaryavimuktimārgātmako viśeṡamārga ityeke | vaiśeṡikaguṇābhinirhārako viśeṡamārgo nirodha ityanye | bhāvanā vajropama: samādhi: sarvāvaraṇābhedyabhedaka: | vibhāvanā niṡṭhāmārga: kṡayānutpādajñānam | deśo deśasāmānyam | pradeśo deśaviśeṡa: | na kenacidabhisaṃboddhum iti rūpādibhirākārairna śakyā adhigantum | tadevāha-na rūpeṇa ityādinā | yattarhi idamuktam- ālambanaṃ sarvadharmā laukikā: kuśalādaya: | abhisamayālaṃkāra-1.41 ityādi, tatkathamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpameva hi ityādi |yasmādyogi- saṃvrtyā rūpādikameva māyopamatādhigataṃ buddhatvamityartha: | yathoktam- @455 prasiddhamātrasya hi yāyathārthatā tadarthasaṃbodhaphalaṃ hi śāsanam | iti || dānapāramitaiva ityādi | tatra dānaśīlakṡāntipāramitāstisro vīryadhyānapāramitayo- ścāṃśa: puṇyasaṃbhāra: | jñānasaṃbhārastu prajñāpāramitā vīryadhyānapāramitayoścāṃśa:, ityetatsarvaṃ māyopamatvenāviśiṡṭatvāttathāgatatvam | samyagdharmāvabodhena saṃjātaprasādātiśayā bhagavatpāda- vandanāpūrvakaṃ māturmāhātmyaṃ śakrādaya: prakaṭayantītyāha-atha khalu śakra: ityādi | tatra gambhīrā rūpāditathatāsvabhāvatvāt | śrutacintābhāvanāvasthāsu māyopamatvādyathākramaṃ duravagāhā durdrśā duranubodhā | idamapyarthavaśam iti | apiśabdānna kevalaṃ vineyāgrahaṇādi, kiṃ tarhi idamapi dharmagāmbhīryaṃ paśyata ityartha: | alpotsukatāyām iti | nirvyāpāratve cittamavanatam, na dharmadeśanāyām, tathāpi brahmādhyeṡaṇānmahākaruṇayā dharmacakraṃ pravartitamiti bhāva: | sādhūktatvenānuvadannāha-evametat ityādi | upasaṃhārārthamāha-gambhīro batāyam ityādi | keyaṃ gambhīratā ityāha-yatra na kaścit ityādi | sarvalokavipratyanīkasvabhāvaṃ kathayannāha- ākāśagambhīratayā ityādi | avicārakairamyakāraṇatvādākāśagambhīratayā gambhīra: | tattvena māyopamakāryasvabhāvatvādātmagambhīratayā gambhīra: | utpādābhāvāt sarvadharmānāgamanatayā gambhīra: | vināśaviyogāt sarvadharmāgamanatayā gambhīra: | etaduktam-svapnopamahetuphaladharmā- dhigatipūrvaka: kṡayānutpādajñānasvabhāvo mayā dharmo'bhisaṃbuddho deśyate iti | yathoktasvabhāvameva spaṡṭayannāha-āścaryam ityādi | hetuvaiśiṡṭyādāścaryam, phalātiśayādadbhutam | sarvaloka- viparītatvāt sarvalokavipratyanīka: | tadeva vaktumāha-anudgrahāya ityādi |ayam iti prajñāpāramitātmaka: || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ devaparivarto nāma pañcadaśa: || @456 16 tathatāparivarta: ṡoḍaśa: | apratighātasvabhāvaṃ nirdiśannāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | nāyam iti trividha- sarvajñatākārasuparipūrṇābhisamayatvena sarvatra rūpādau jñānadharmasyāpratighātitvādayaṃ deśanādharmo na kvacitpratihanyate | apadasvabhāvaṃ vaktumāha-apratihata ityādi | sarvapadānupalabdhita: iti jñānajñeyasamatayā sarvapratiṡṭhānupalambhārthenāpratihatalakṡaṇo'nabhibhūta: | advitīyatvāt iti ekākitvāt apratimalakṡaṇo'sādrśyalakṡaṇa: | ni:pratyarthikatvāt iti sarvapratipakṡasamati- krāntatvāt apratilakṡaṇo'pratipakṡalakṡaṇa: | anabhinirvrttatvāt iti ajātatvāt apado'pratiṡṭhāsvabhāva: | sarvopapattyanupapattitvāt iti devādisarvagatiṡvavidyamānarūpa- tvādanutpāda: | sarvapathānupalabdhitvāt iti sarvamārgatvenānupalambhāt apatho'mārga: | apada: ityasya prayogadarśanabhāvanāviśeṡāśaikṡamārgeṡu viśeṡaṇārthamapratihatalakṡaṇa ityādi pañcapadopādānam | agatisvabhāvaṃ kathayannāha-anujāto batāyam ityādi | bhagavata: saṃbandhī śrāvako'yam, anu paścājjātastathāgata iva ityanujāta: | kathaṃ śrāvako'pi tathāgata ivānujāta iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi bhagavan ityādi | yasmātsarvameva dharmanadhigatārthaviṡayamapi samyak śūnyatayā deśayati, tasmāttathāgata ivānujāta ityartha: | vastudharmatvenānujātārthaṃ vighaṭayannāha-yaddaveputrā: ityādi | ajātatvāt iti tattvenānutpanna- tvāt | ajātastathāgatasya śrāvaka: subhūtistasyaiva tathatāmanuyāta: prāptastādātmyenānugata: | "tathābhāvastathatetyata eva nirdeśādasya hrasvatvam" ityācāryavasubandhu: | kathamityāha-yathā tathāgata: ityādi | evaṃ hi subhūti: iti | yasmādanantaroktatathatārūpeṇa tathāgatatathatā- manuyāta:, tato'jātatvādanujāta iti pūrveṇa saṃbandha: karaṇīya: | evamuttaratrāpyavagantavyam | abhyāsayogena tattathatāprāptau kathaṃ na vastudharmatvenānujāta: syādityāha-ādita eva ityādi | ādita: iti prathamata evetyartha: | niryuktikamevedamiti tatkasya heto: ityāṅkyāha-yā hi ityādi | sā sarvadharmatathatā iti dravyābhimatānāṃ rūpādīnāṃ sāmānyadharmatā | anutpāda iti yāvat | evaṃ tathāgatasarvadharmatathatayo: parasparamabhedena tathāgatatathatāyā: sarvaviṡayatvamāveditam | ataśca saiva subhūterapi, ityāha-yā ca ityādi | ato'nujāta iti tathatāprāptiyogādanu- jāta: | tathatā tarhi dravyasatī syādityāha-sāpi ca ityādi | atathatā iti nirviṡaya- pratiṡedhānupapattestathatāpi sāṃvrtī | māyopameti yāvat | tathāgatamanu jāta: iti anuśabdayoge karmavibhakti: | tathāgatasyeti pāṭhe tatsaṃbandho vivakṡita: | tattvato dharmatārūpatve kathamanujāta ityāha-tathāgatasya ityādi | sthititā iti saṃvrtyā prabandhadharmatā | yadyevaṃ vikārādimān subhūti: sthavira: syādityāha-yathā tathāgata ityādi | tatra adhikanyūnavikārābhāvādyathā- kramamavikārā nirvikārā | svaparavikalpaviyogādavikalpā nirvikalpā | tathāgatatathatāvat subhūtitathatā kuto'vikārādisvabhāvetyāha-yathā ca ityādi | etadeva kuta: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yā ca tathāgatatathatā ityādi | ekaivaiṡā ityabhinnā, yasmādbhedakakarma- @457 kartrkriyānupalambhādadvayā advaidhīkārā advayatathatetyarthabhedo vācya: | sarvathā ādhāratvavirahānna kvacit | hetorabhāvānna kutaścit | saṃbandhino'sattvānna kasyacit | saṃbandhibhāvādau tu vastutvāpattestathataiva na syādityāha-yata: sā ityādi | evaṃ hi subhūti: iti | tathāgatasarva- dharmatathatayorevamekasvabhāvatvena tathāgatatathatayā saṃgrhītatvānnirvikalpādisvabhāvā subhūti- tathatā | tasmādakrtatathatayā anujāta ityartha: | tathatārūpeṇa sarveṡāmanujātatve subhūte: ko'tiśaya iti cet, satyam | kiṃ tu yadeva vivādāspadībhūtaṃ tadeva nirdiśyate | anyathā aśrotrsaṃskārakaṃ vākyaṃ kurvāṇa: kathaṃ nonmatta: syāt ? etadeva spaṡṭayannāha-yā cākrtatathatā ityādi | na sā kadācinna tathatā iti | sarvadaiva tathatetyartha: | upasaṃhara- nnāha-yathā tathāgatatathatā sarvatra ityādi | sarvatra iti sarvasmin kāle | abhinirmita: iti prabhāvato niṡpādita: | aluptam iti | luptamapratītamadrṡṭam, na luptamaluptaṃ drṡṭam | pratīta- miti yāvat | bhedakānupalabdhita: iti | pramāṇopannaikasvabhāvatvena tathatāyā bhedakapramāṇā- nupalambhena dvayamapyanantaroktamabhinnamityetadaluptam | sarvadharmatathātātmikā tathāgatatathatā, subhūtitathatā punarna tathāvidhā | tatkathaṃ tathatayā dvayamabhinnaṃ syādityāha-yathā tathāgatatathatā ityādi | nānyatra iti nipātavacanaṃ prathamārthe vartate | taduktam-syāt, yathā sarvadharmatathatāyā nānyā tathāgatatathatā, kiṃ tarhi tadātmikā, evaṃ subhūtitathatāpīti | na sā kasyacinna tathatā iti | sarvasya sā tathatetyartha: | tadevāha-saiva sā ityādinā | yaiva sā tathatā subhūte:, saiva sarvadharmatathateti yojyam | ananyatathatānugamena iti ātmasvabhāvatathatānukāreṇa tāṃ tathatāṃ sarvadharmānuvartinīmupagata: | tathatāsvabhāvatve kathamanugama iti cet, āha-na cātra ityādi | saṃvrtyaivaṃ vyapadeśa: krta: | paramārthatastu naivātra māyopamatve kaścidbhāva: kvacidanu- gatiṃ sadrśatāṃ prāpta: | traiyadhvikasarvadharmāṇāṃ tathatā traikālikī, tathāgatatathatā tu prakrti- prabhāsvaratvenotpādavirahānna tathāvidhā | tatkathamanayorekatvamiti cet, āha-yathā tathāgata- tathatā ityādi | tatrotpādapūrvakavināśābhāvānna atītā, bhaviṡyadutpādaviyogānna anāgatā, labdhasattākatvānupapatterna pratyutpannā | evaṃ sarvadharmatathatā iti | māyopamatvaprasādhakapramāṇasya sarvatra tulyatvāditi bhāva: | bhavatu vā sāṃvrtabhāvopādhibhedena tattathatāyāstraikāliko vyapa- deśa:, tathāpi tathāgatasarvadharmatathatayorabheda evetyāha-tathāgatatathatayāpi ityādi | na kevalamātmatathatayā, kiṃ tarhi tathāgatatathatayāpi | yasmāttathatāmanuprāpta: san subhūtistayaiva tathāgatatathatayā atītāditathatāmanugata:, atītāditathatayā ca tathāgatatathatāmanugato bhavati, tasmānnāsti vimukternānākaraṇamiti bhāva: | atītādipratyekasamudāyabhedena ca hārakacatuṡṭaya- mavagantavyam | upasaṃharannāha-iti hi subhūtitathatā ityādi | bodhisattvatathāgatāvasthayoreva tāvadbhinnarūpatvāttathatāyā: kuta: sarvadharmābhinnasvabhāvatvamiti kasyacidāśaṅkāyāmāha-yaiva ca ityādi | iyaṃ sā tathatā iti | sarvadaikasvabhāvatvādyukteyaṃ sā tathatā, yathā sarvaprakārāgantuka- malāpagamenābhisaṃbodhāt | ye ekānekasvabhāvā na bhavanti, na teṡāṃ paramārthata: svabhāvo'sti, @458 yathā māyādirūpasya | na bhavanti caikānekasvabhāvā: svaparoditā bhāvā iti vyāpakānupalabdhyā māyopamastathāgata ityartha: | nāsiddho'yaṃ hetu:, yasmātprekṡāvatāṃ pravrtte: prayojanavattayā vyāpta- tvāt{1. ##W## paramārthayogya^.}arthakriyāyogyapadārthaviṡayo vicāra:, anyathā arthakriyārthināṃ puṃsāmasadarthapadārthavicārai: kiṃ prayojanam, ityarthakriyākārī bhāvo'bhyupagantavya: | sa cānyonyavyavacchedarūpatvāt jñeyarūpo vā bhavet, jñānarūpo veti vikalpa: | tatra yadi ādya: pakṡa:, tadā parasparasaṃyukta- svabhāvo vā bhavet, bahubhirvā samānajātīyai: paramāṇubhi: parasparasāmarthyavidhrtairasamāśliṡṭa- svarūpai: sāntarai: parivrta:, yadvā nirantarai:, iti pakṡatrayam | tatra prathame pakṡe yadyekena sahaika- deśena saṃyogo'parasya, tadā sāvayavatvaprasaṅgādekatvahāni:, aparāparasvabhāvairaṇvantarasamā- śleṡāt | sarvātmanā saṃyogapakṡe'pi yadā pūrvo'ṇuraparāṇunā saha sarvātmanā saṃyujyate, tadā aparo'pi pūrveṇa, ityata: saṃyogasyobhayapadārthādhīnatvena parasparasvabhāvānupraveśānna kasyacidaṇorekasvabhāvatā | tathā hi-pūrvo'ṇurapareṇa sarvātmanā saṃyujyate iti svasvabhāvaṃ parityajya sarvathā apararūpāpattestasya ca saṃyujyamānasyāsattvam | tathā aparo'pi pūrveṇa saṃyujyate iti svasvabhāvaṃ vihāya sarvathā pūrvarūpabhavanāttasya saṃyogāśrayasyāsattvam | tataśca ekasyaikadā parasparaparihārasthitalakṡaṇavidhipratiṡedhāyogāt kathamekasvabhāvatā ? dvitīye- 'pi parivārakapakṡe, yadi nāma samānajātīyai: saṃsparśo neṡṭa:, tathāpi chidrasyāloka- tamorūpatvāt vijātīyairālokatama:paramāṇubhirabhīṡṭa eva | na hi ālokenāsamākrāntasya tamorahitatā, tamasā vā anāspadīkrtasyālokarahitatvaṃ yuktimat, tayoranyonyavirahita- deśādimātrapratibaddhodayatvāt | tathā ca anantaropavarṇito doṡa: samupanipatati | atha vijātīyairapi saṃsparśo nānumanyate, tadā yo'sau madhyavartī paramāṇuryenaikena svabhāvena ekapara- māṇvabhimukhāvasthita:, tenaivānyaparamāṇvabhimukha: yadvā anyeneti vikalpadvayam | tatra yadyādya: pakṡa:, tadā yadekarūpaparamāṇvabhimukhasvabhāvaṃ tadekadeśam, tadyathā tasyaiva paramāṇo: pūrvadi- gavasthitaparamāṇu: | ekaparamāṇvabhimukhasvabhāvāśca sarve parivārakā: paramāṇava iti svabhāvahetu: | tenaiva svabhāvenetyabhyupagamānnāsiddhatā | sapakṡe sadbhāvānna viruddhatā | bhinnadeśāvasthāne tu nābhimataikaparamāṇvabhimukhasvabhāvā bhaveyu:, tasya paramāṇoraparāparasvabhāvābhāvāt, asatā ca svabhāvenābhimukhyāyogāditi na cānaikāntikatā heto: | tataśca parivāryāvasthānābhāvena parivārakāṇāmaṇūnāmekadeśatāprasaṅgāt tattvata: pracayābhāve tatsādhyārthakriyāvaikalyādeva tasya paramāṇornaikasvabhāvābhyupagamo yukta: | dvitīye tu pakṡe, aparāparasvabhāvairaparāparaparamāṇvabhi- mukhayogāt sphuṭatara eva sāvayavatāprasaṅgādekatvaviraho'ṇūnām, svabhāvabhedalakṡaṇatvāt vastubhedasya | trtīyastu nairantaryapakṡa: saṃyogapakṡamevānupatati, tatparyāyatvāt | na hyantarāla- deśavirahiṇāṃ parasparasaṃśleṡaṃ muktvā anyā gatirasti | na ca śabdāntareṇābhidhīyamāna: sa evārtho'nyathā bhavati, atiprasaṅgāt | atha asaṃyukta eva paramāṇurbahubhistu dikśabdavācyai: @459 samīpetaradeśāvasthitai: paramāṇubhi: parivrta iti cenmatam, tadayuktam | na hyarvākparabhāgayo- rabhāve vacanamidamarthavattāyāṃ vyavatiṡṭhate | tadanyāpekṡayānyasya yadrūpamavadhāryate | tadasat, tatra tattvena pārāpārādibhedavat || iti nyāyānna bhūtārthena sāvayavatvamiti cet, na | pārāpārayorapi bahirarthavādināṃ vyapekṡābhedenāsāṃkaryāt pitāputrādivat tāttvikameva rūpamityabhyupagantavyam | yadapekṡayā hi tatpāraṃ na jātu tadapekṡayā tadapāramiti | anyathā pārāpārayorapāramārthikatve kathaṃ pārāpārābhidhānataṭasthitayorasāṃkaryeṇāvasthānam ? tathā hi-pārābhimatādanyatvameva vivakṡitasya apārasya apāratvamucyate | tasya ca kalpitatve tayoraikyaprasaṅga: | tathā ca na tadāśritānā- masaṃkīrṇāvasthiti: syāt | na hi kalpanoparacito bhedo'rthakriyāṅgam | atha saṃvedanabalā- dviṡayasthiterananubhūyamānatvenārthasyātyanta parokṡatvāt, samanantarapratyayabalena pratiniyatasya kāryasyodayāt, tadvyatirekeṇa kalpayitumaśakyatvācca svata:siddharūpamevādvayaṃ jñānamekasvabhāvaṃ paramārthato grāhyagrāhakabhāvarahitamahetukatve nityaṃ sattvādiprasaṅgāt, nityatve'rthakriyādyanupapatteśca svahetupratibaddhodayamudayānantarāpavargi kevalamanādibhavabhāvibhāvābhiniveśavāsanāparipāka- prabhāvādākārāstatra pratibhāsante iti jñānātmako bhāvo yogācārairabhyupagamyate | tatrāpi kiṃ te ākārāstāttvikā eva, kiṃ vā pratibimbādivadavicāraikaramyā: iti vikalpa: | yadi ādya:, tadā tāttvikānekākārāvyatirekādākārasvarūpavadanekatvaṃ vijñānasya āsajyate, iti ekatā kuta: ? atha sakrdanubhūyamānatvena vijñānasyaikatvaṃ niścitam, tadā ekajñānāvyatirekā- dākārāṇāmekatvaṃ vijñānasvarūpavaddurnirvāram | bhavatvevamiti cet, naivam | tathā hi-yadyeka ākāraścalanatvādiviśiṡṭa: pratibhāsate, tadā pariśiṡṭā apyākārā: pūrvākārāvyatiricya- mānamūrtisvabhāvatvāttathāvidhā eva syu:, iti vaicitryākārānubhavo virudhyate | ato nānātvamaikāntikamevākārāṇāmityekānekatvayo: parasparaviruddhadharmādhyāsayogāt pāramārthika- mevākāravijñānayornānātvaṃ sthitam, ityabhyupagatādvayanayahāni: | atha sukhādivannīlādaya ākārā anubhavātmakā eva, ityekasya citratvānabhyupagamānna yathoktadūṡaṇaprasaṅga iti matvā samānajātīyānyapi vijñānāni bahūni vijātīyajñānavat sakrdutpadyante iti varṇyate, tadā ayamanyo doṡa: | tathā hi-yattanmadhyābhimataṃ vijñānaṃ parivrtāṇuprakhyamiṡyate, tadyena svabhāvenaikasyābhimukhyaṃ pratipadyate, kiṃ tenaivānyasyāpi, atha anyeneti vikalpa: | tenaiveti pakṡe parivāryāvasthānābhāvena avaśiṡṭānāṃ na digantarāvasthitiryathārthā bhavet | ataśca pūrvāparādidigbhāgenānutpatternīlādimaṇḍalasaṃ- niveśapratibhāso na syāt | anyeneti pakṡe svabhāvabhedalakṡaṇatvādvastubhedasya ityekatā kuta iti paramāṇuvicārabhāvī doṡa: samāpatati | nanu amūrtatvāt jñānānāṃ na deśakrtaṃ paurvāparyamasti, tatkathamaṇuvat madhyavartitvaṃ jñānānāṃ bhavet ? satyametat | ayamaparo'sya doṡo'stu-yaddeśavitānapratibhāsināmākārāṇāṃ satyatva- @460 micchatā jñānānāmadeśānāmapi satāṃ bahūnāṃ tathā deśavitānāsthānenotpāda: parikalpyate | anyathā hi, yadyanekavijñānotpādakalpanāyāmapi tathā deśavitānotpādapratibhāso mithyā syāt, tadā anekavijñānotpādakalpanā vyarthaiva syāt | na ca deśavitānāvasthitanīlādi- pratibhāsamantareṇa anyannīlādyanubhūyate yatsatyaṃ bhavet | tasya ca alīkatve kimanyatsatyaṃ bhaviṡyati ? iti yatkiṃcidetat | nanu tathāpyaṇavo mūrtā:, vijñānaṃ tvamūrtam, tatkathaṃ sa evātra doṡa iti cet, naiṡa doṡa: | tathā hi-tadeva nīlādi nairantaryeṇa bhāsamānamekena paramāṇvātmakamupagamyate, apareṇa saṃvidrūpamiti nāmamātrameva kevalaṃ bhidyate, na tu deśanaira- ntaryāvasthānalakṡaṇasyārthasya bheda: | na ca nāmamātrapravrttidvārakrtaṃ tulyadoṡatāpādanaṃ kriyate, api tu deśanairantaryāvasthānakrtam | tacca nāmamātrabhede'pyasti, iti kathaṃ tulyadoṡatā na bhavet ? atha evamapi jñānajñeyayorvaisādrśyāt jñeyagataṃ dūṡaṇaṃ jñānenānumanyate, tadāpyucyate yugapadaneka- jñānodaye ghaṭapaṭādiviṡaya: pratīyamāno vikalpa: kramabhāvī na syāt | na caitacchakyate vaktum, nirvikalpakajñānānyeva yugapaditi tadanubhavaniścayadvāreṇa vikalpānāmutpatte: | tataśca na hi imā: kalpanā: svayamasaṃviditarūpā utpadyante, iti sakrdanubhavaniścayaprasaṅgāt kramabhāvī vikalpo'nubhūyamāno na syāditi pratyakṡavirodha: | atha matam-ekameva vijñānamāgrhīta- citrarūpaṃ mecakamaṇipratibhāsavaditi, tadasat | tathā hi-yaccitraṃ tadekaṃ na bhavati, yathā nānāsaṃtānavartina: pratyayā: | citraṃ cedaṃ vijñānamiti viruddhopalabdhi: | citratvenopalambhā- nnāsiddho hetu:, sapakṡe bhāvānna viruddha: | kathaṃ punaścitraikatvayorvirodho yena citratvamekatva- mapanayet iti cet, ucyate | na hi nānāsvabhāvavyatirekeṇa anyaccitraśabdābhidheyamasti | nānaikatvayoranyonyasvarūpavyavacchedanāntarīyakatvāt parasparaparihārasthitilakṡaṇo virodha iti siddho virodha: | viruddhayorapyekasvabhāvatve sakalaṃ viśvamekaṃ dravyaṃ syāt, tataśca sahotpāda- vināśādiprasaṅgo durnivāra: | anyathā nāmamātrameva syādekamiti | na ca nāmni vivāda iti na anaikāntikatā ca heto: | drṡṭānto mecakamaṇipratibhāsastāvat siddha ityapi na vaktavyam | tatrāpyekarūpatve nānārūpatayā avyāptatvena nānārūpāvabhāsitvādyanupapattestulyaparyanuyoga- tvāt | atha syāt-pratibhāsamānasya nīlāderdeśakālāntarasthātpadārthānna bheda: pratyakṡeṇa pratīyate, dvayorapratibhāsanena etasmādidaṃ bhinnamityagrahāt | nāpi samānakāladeśasthāt pratibhāsamānādasmādidaṃ bhinnamiti pratyayo'sti, nirvikalpatayā pratyakṡeṇāgrahāt | tasmādgrāhyagrāhakayorgrāhyāṇāṃ ca parasparaṃ bhedāgrahāccitrādvayamevaikarūpaṃ pratyakṡe pratibhāsate iti, tadapyetenaiva pratyuktam, ekasya citratvavirodhāt | atha abhinnayogakṡematvāccitramapyekam, tadayuktam | anyonyavyāvrttarūpatvenāsyaikatvavirodhāt | na ca asyānenābhinnayoga- kṡematvaṃ pratyakṡeṇāvagamyate, yugapatpratibhāsasyābhinnayogakṡemarūpatve svarūpānyatvasyāpi pratibhāsanāt kathaṃ na bhedapratibhāso bhavet ? yadi ca bhedasyāgrahādadvaitaṃ kalpyate, tadā abhedasya asmādidamabhinnamityevaṃ rūpasyāgrahāt | dvaitaṃ kiṃ na kalpyate ? atha bhedābheda- @461 vinirmuktaṃ vastumātraṃ grhyate, kathaṃ tarhi nīlādeścitrasya ca pratibhāsa: ? citraścetpratibhāsa iṡyate, sa eva loke bhedapratibhāsa ucyate, iti kathaṃ bhedāpalāpa: ? atha matam-yadi satyarūpā evāmī syurākārā:, tadā sarvo'yaṃ virodha: | yāvatā śuddhasphaṭikopalasaṃkāśameva tadvijñāna- masaṃprāptanīlādyākārabhedam, tasminnevaṃvidhe'pyanādikālikaviparyāsavāsanāpari- pākaprabhāvāt mrcchakalādiṡu mantrādyupaplutalocana puruṡapratibhāsāpannakarituragādīnāmi- vākārāṇāmavabhāsana- miti | paramārthata ekarūpasyaiva jñānasyābhyupagame'līkatvānna virodha:, yato bhavatā doṡābhi- dhānenālīkatvamevākārāṇāṃ pratipādyate | taccāsmābhirabhyupagatamiti | tadasat | tathā hi- yadatisphuṭamābālapratītanīlādyākārarūpamanubhūyate tadalīkam, ananubhūyamānaṃ tu sphuṭaprati- bhāsyākāravyatiriktamadvayaṃ jñānaṃ yat tatsatyamiti kimata: paramiha subhāṡitamasti ? kimityati- parisphuṭasaṃvedanānupapattirasattve'pi tattvata iti cet, ucyate | yadyatra asaṃvidyamānarūpaṃ na tattatra saṃvedyate, yathā du:khe sukhādirūpam | asaṃvidyamānāścākārā nīlādayo vijñāne iti vyāpakaviruddhopalabdhi: | alīkatvenākārāṇāṃ niścitatvānnāsiddhatā, sapakṡe bhāvānna viru- ddhatā | tatra yadi paramārthato'saṃvedanaprasaṅga: sādhyate, tadā siddhasādhanam | sāmānyena tadā sādhyadharmaviparyaye sādhanadharmasya bādhakapramāṇābhāvātkathaṃ saṃdigdhavipakṡavyāvrttikatvaṃ hetorna bhavedityapi na vaktavyam | yata: sāmānyenaivātra sādhyate, na cātrānaikāntikatā | tathā hi- dvividhaṃ saṃvedanaṃ mukhyaṃ gauṇaṃ ca | tatra mukhyaṃ yadajaḍarūpam | sa ca jñānasyaivāsādhāraṇa: svātmabhūto dharma: kathamasata: ākārasya syāt ? tathā hi-yadajñānarūpaṃ na tasya mukhyaṃ saṃve- danamasti, yathā ākāśanalinasya | ajñānarūpāścāsattvenopagatā nīlādaya ākārā: iti vyāpakaviruddhopalabdhi: | gauṇamapi na saṃbhavati, yata: svākāranirbhāsajñānotpādanameva gauṇaṃ saṃvedanamucyate | taccāsata: sarvasāmarthyaśūnyasya turagaviṡāṇasyevāyuktam, sarvasāmarthyaviveka- lakṡaṇatvādasattvasya | tathā hi-yadasamarthaṃ na tasya gauṇaṃ saṃvedanaṃ yathā turagaviṡāṇasya | asamarthā- ścāsattvenābhimatā nīlādaya ākārā iti vyāpakaviruddhopalabdhi: | ākārāṇāmalīkatvānnā- siddho hetu:, sapakṡe bhāvānna viruddha: | tadevaṃ mukhyopacaritābhyāmanyonyaparihārasthitalakṡa- ṇābhyāṃ saṃvedanasya vyāptatvāt, tasya ca vyāpakasya nivrtte:, saṃvedanasyāpi tadvyāptasya nivrttireva, iti nāsattvādityasya heto: saṃvedane'vakāśo nāstīti nānaikāntikatvam | nanu marīcyādau jalādyākārasyāsato'pi saṃvedanādanaikāntikatvameveti cet, na | tatrāpi hi jalādyākāro yadi nāntarnāpi bahi:, tadā tasyātyantāsata: kathaṃ saṃvedanaṃ syāditi tulya eva paryanuyoga: | pratibandhabalenānubhūyante ityapi na vaktavyam | tathā hi na jñānasvabhāvatā ākārāṇām, jñānavat sattvaprasaṅgāt | athākārasvabhāvatā jñānasyānumanyate, tadā ākāravat jñānasyāsattvaprasaṅga: | na ca jñānādākārāṇāmutpatti:, nīrūpasya janyarūpāsaṃbhavāt | nāpyā- kārebhyo jñānasya, ākārāṇāmalīkatvenārthakriyāsāmarthyavirahāt | na ca tādātmyatadutpattibhyā- manya: saṃbandho'sti | tataśca yasya yena saha pratibandho nāsti, na tattasmin saṃvedyamāne @462 niyamena saṃvedyate, yathā jñānātmani saṃvedyamāne vandhyāsuta: | nāsti ca tādātmyatadutpatti- lakṡaṇo dvividho'pi pratibandho jñānena sahābhimatānāmākārāṇāmiti vyāpakānupalabdhi: | saṃbandhābhāvasya pratipāditatvānnāsiddhatā, sapakṡe bhāvānna viruddhatā, sarvasaṃvedanaprasaṅgānnā- naikāntikatā ca heto: | tataśca yo'yamākāro jñānasamānakālabhāvitvena bhavatā parikalpita:, tasyāhetukatve kathamapekṡābhāvāt kādācitkatvamityabhidhānīyamatra kāraṇam | yo'pi manyate alīkatve'pi yathā bhavatāṃ saṃvrtyā jñānajñeyayo: pratibhāsanam, tathā asmākamapi nirākāre tāttvike jñāne tadapratibaddhaiva avidyā alīkāpi satī saṃvrtyā anyatve'pi pratibhāsate iti, tadapyetenaiva pratyuktam | asmākaṃ tu saṃvrtyā jñānameva jñeyarūpamiti saṃbandhasyābhyupagatatvāttayo: pratibhāsanamaviruddham | atha mā bhūdayaṃ doṡa iti hetumattvamabhyupagamyate, tadā pratītyasamutpanna- tvādgrāhyagrāhakākārayo: kalpitatvābhāvāt paratantratāsvabhāva: prasajyate | yato na pratītyasamutpatte- ranyatpāratantryam | yadyapyevaṃ tathāpi pāramārthikī sattā kuto labhyate iti cet, ucyate | tathā hi-vijñānasyāpi na pratyayodbhavāt svabhāvādanyā sattā, ityata: pratītyotpattyavinābhāvinī pāramārthikī sattā durnivārā | tataśca paurvāparyeṇa bhāvādyaugapadyenāsaṃvedanaprasaṅge'pyupagatākārā- līkatvahāni: syāt | atha yathokto'pyākāro nābhyupagamyate, tadā upalabdhilakṡaṇaprāptatvena anākārameva jñānaṃ sadā sarvaprāṇabhrdbhi: saṃvedyate iti prāptam | syādetat-saṃvedyate eva, kiṃ tvanubhūyamānākāropajanitavibhramabalenānupalabdhilakṡa- ṇaprāptatvādarvāgdrśām, ato'nubhūtani- ścitopalambhavaikalyānna tasyopalambho'sti kṡaṇikatvavaditi, tadasat | tathā hi-yadyantarbahi- rvā ākārā: saṃbhaveyu:, tadā teṡāṃ saṃvedanopajanitavibhramabalena saṃvidyamānamapi vijñānaṃ na niścinvantīti syāt | yadā tu nāntarna bahiste santi, tadā kasyānubhavena vipralabhyeran yena saṃvedayanto'pyadvayaṃ na viniścinvantīti syāt ? atha matam-bhrānterayameva svabhāvo yadalīkākārasaṃdarśanam | tena asato'pyākārasya bhrāntivaśātsaṃvedanaṃ bhaviṡyatīti, tadapya- samyak | tathā hi-bhrāntiśabdena vibhramotpattivāsanāhetubhūtajñānāvasthā vā abhidhīyate, yadvā tathāvidhavāsanāprabhavaṃ bhrāntameva jñānaṃ kāryarūpam ? tatra ādye pakṡe tatra hetāvākārāṇā- mapratibaddhatvāttadbalātteṡāṃ saṃvedanamayuktam, atiprasaṅgāt | na cāpi tadutpattilakṡaṇa: pratibandho'styeveti yuktam, pūrvavat paratantratvaprasaṅgāt | athāpi dvitīya: pakṡa:, tatrāpi pratibandho bhavan ākārāṇāṃ tādātmyalakṡaṇo bhavet na tadutpattilakṡaṇa:, tatsamānakālamanu- bhūyamānatvāt | samānakālayośca hetuphalatvāyogāt | tataśca bhrāntivattadavyatirekātparatantra- tvaprasaṅgo durnivāra iti yatkiṃcidetat | syādetat bhrāntagrāhyagrāhakākārābhāvāt suptādyava- sthāyāṃ svasaṃvittirekarūpā satyā bhaviṡyatīti, tadasat | manovijñānasya dharmadhātvālambana- tve'pi kevalacaitasikadharmāgrahaṇāt kalāpaparicchedena citrarūpatvāt | atha grāhyagrāhaka- bhāvarahita eva sasaṃprayogavijñānaskandhasya svabhāvo niścita:, tathāpi citratāmevābhidhāvati | tathā hi bhrāntivāsanā vidyate iti bhavatā abhyupagamyate atha na, iti vikalpadvayam | @463 yadyādya, tadā vitathākārābhiniveśavāsanaivāvidyā, sā ca vāsanā śaktirucyate | śaktiśca kāraṇajñānātmabhūtaiveti | tena pūrvapūrvasmāt kāraṇabhūtādavidyātmano jñānāduttarottarakāryasya vitathākārābhiniveśina utpatte:, avidyāvaśāttathākhyātiryukteti balāccitratvamāyātam | na ca samanantarapratyayānniyama iti vaktavyam, yato yathoktameva jñānaṃ samanantarapratyaya iti yatkiṃci- detat | atha tatra vāsanātmikā: śaktayo bhinnā iti cet, na | tāttvikānekaśaktyavyatirekāt śaktisvarūpavadyugapadanekatvaṃ vijñānasyāsajyate | tatra cokto doṡa: | tathaikajñānāvyatirekādvā śaktīnāmekatvaṃ vijñānasvarūpavat durnivāramiti kathaṃ samanantarapratyayabheda: ? atha neti dvitīya: pakṡo mata:, tadā muktā: syurayatnena sarvadehina ityādiprasaṅgo'nirvārya: | atha sarvameva prthagjanasya jñānamanāpannanīlādyākāroparāgaṃ pravartate, tatraikatvahāniprasaṅgo na bhavi- ṡyati | acitrarūpatvāt nīlādisaṃvedanarūpatā yā tasya vyavasthāpyate, sā tatsaṃvedanarūpatvāt, na tu nīlādirūpāpatte: | tathā hi ālambanagrahaṇaprakāra evākāro na tu tādrūpyam | yattu nīlādi bahiriva pratibhāsamānamālakṡyate, tanna jñānākāratayā, api tu jñānaṃ nīlādi- saṃvedanamanubhavan pratipattā mohāttathā bahīrūpeṇa nīlādikamadhyavasyatīti | etadapi mithyā | tathā hi-yadi nīlādinā sahagatasya kaścit pratibandho nāsti, tadā kathaṃ nīlādisaṃvedanaṃ syāt ? na hi tādrūpyavyatirekeṇānyo nirīhasya jñānasyālambanagrahaṇaprakāro'sti yena tādrūpyavyatirekeṇākāro vyavasthāpyate, atiprasaṅgāt | api tu tādrūpyotpattyaiva jñānasya savyāpāratā pratīyate | sa eva tasyālambanagrahaṇaprakāra ucyate | tatra cokto doṡa: | nāstyeva sarvathā nīlādiriti cet, naivam | tathā hi-yadi nīlādi nāntarnāpi bahirasti, tatkathamidamavikalpe cetasi sphuṭataramanubhūyate iti vaktavyam | na caitacchakyate vaktuṃ naiva pratibhāsate iti | sarveṡāmanubhavasiddhatvāttasya pratibhāsasya | na cāpi sphuṭāvabhāsino vikalpaviṡayatā yuktā, yenocyate mūḍhātmanā tathāvasīyate iti | athaivamapyanumanyate vikalpe- nāvasīyate iti, tadasat | yasmādyadi nirākārameva sarvaṃ jñānamanubhūtaṃ tadā tatprṡṭhabhāvināpi vikalpena pratiniyatasya nīlāderākārasyādhyavasāyo'pyayukta eva, pratibandhābhāvāt | bhrānterayameva svabhāva iti cet, uktamatra paratantratvaprasaṅgāt kathaṃ bhrāntāvasya pratibandha iti | tasmātpratibandhābhāvādvikalpaviṡayatayāpi nīlāderasata: saṃvedanānupapatterayuktametaditi | yadyevam, astu tarhi apariśuddhāvasthāyāṃ citrāvabhāsamalīkameva jñānam, pariśuddhāvasthāyāṃ bhrāntivigamādadvayarūpamevaikasvabhāvaṃ bhaviṡyatīti | ucyate | yadyaśuddhāvasthāyāṃ sarvamalīkameva jñānam, tadā śuddhāvasthāyāṃ tat satyarūpaṃ kuto jātamiti vaktavyam | na ca alīkātsatya- rūpasyotpattiryuktā, tasyāsamarthatvāt | sāmarthye vā tadalīkaṃ kathaṃ bhavet ? tathāvidhasyāpyalī- katve'nyasyāpi satyatvaṃ kathaṃ bhavet ? ato nirhetukameva tatsyāt | taccāyuktam, nityaṃ sattvādiprasaṅgāt | bhrāntivigamādityāpi na vaktavyam | yadi hi viśuddhāvasthāyāṃ sarveṡā- mākārāṇāṃ nivrtti: saṃbhavet, tadā saṃbhāvyate evaitat | yāvatā bhrāntinivrttāvapi nākārāṇāṃ @464 nivrtti: saṃbhavati, tatra teṡāṃ yathoktanyāyena pratibandhābhāvāt | na cāpratibandhe sati eka- nivrttāvaparasya niyamena nivrtti:, gavāśvādivadatiprasaṅgāt | athāpi syāt-kasyacinnisarga- siddhamevādvayajñānaṃ prapañcāpagatamekaṃ bhaviṡyatīti, tadayuktam | nisargasiddhatve hi pratiniyatā- śrayaparigraheṇānāyattatvānna tathāvidhā sattā kasyacidviramet | tataśca pratītyādivirodho bhavet | syādetat-sa tādrśo hotudharmo yena pūrvapūrvapratipakṡakṡaṇabalenotpādāt pratiniyatakāraṇāyatta- svabhāvatayā kasyacideva bhaviṡyatīti | tadetannitarāmeva na rājate | yathoditavidhibhi: sarvasya nīrūpatāpādanena paramārthata: kāryakāraṇabhāvasyānupapatteriti yatkiṃcidetat | ato yadā vicāryamāṇo bhāvānāṃ na kaścidaṃśarūpo'pi svabhāva ekabhāgarahitatayā siddha:, tadā aneka: kathaṃ setsyati ? tatsamudayātmakatvādanekatvasyeti nāsiddho hetu: | nanu na sarvasya pratibhāsamānasyaikā- nekasvabhāvarahitatvena ni:svabhāvatvaṃ pratyakṡato'vabhāsate, bhāvaviṡayatvādasya | nāpyanumānata:, vyāptergrāhakasya pratyakṡasyābhāvāt | anumānena ca grahaṇe'navasthānādapratipatte: kathaṃ siddho heturiti cet, na | tathā hi-samuditānumānavidhibhirni: svabhāvatvamekasvabhāvarahitatvena vyāptamiti pratipāditam | teṡāṃ ca madhye kasyacidanumānasya pratyakṡeṇa vyāpti:, kasyacit pratyakṡagrhītavyāptikenānumānena grhyate iti yathāsvaṃ pramāṇena niścitapakṡadharmagrahaṇātkuto'na- vasthā ? sapakṡe bhāvānna viruddha: | tathā hi-yadi yathoktahetu: sādhyaviparyayasādhanāt pāramārthika- svabhāve varteta, tadā tādātmyatadutpattibhyāṃ tatra pratibaddho'nyatra vicāravimardāsahiṡṇutvena tāttvikarūpavirahiṇi māyādirūpe kathaṃ vartitumutsaheta ? bhāvadharmatvahāniprasaṅgāditi kathaṃ prasiddhadrṡṭāntaṃ prati viruddhatā heto: ? atha matam-māṃ prati drṡṭānta evobhayadharmānugato na siddho vijñānarūpeṇa māyādīnāṃ vastusattvenābhyupagamāt, ato'naikāntikatā hetoriti, tadasat | tathā hi-vijñānānāṃ sarveṡāmeva vastutvenābhimatānāṃ yathoditānumānavidhibhi- rnai:svābhāvyaṃ pratipāditam | tato na svechābalena vastūnāṃ tathā bhāvo lakṡyate, yena pramāṇa- bādhitasyāpi māyādervijñānarūpeṇa siddhatvādasiddho drṡṭānta: syāditi na kiṃcidetat | syādetat-pakṡasapakṡayo: sattve siddhe'pi kathaṃ vipakṡādvyāvrttirniścīyate heto:, yena saṃdigdha- vyatirekadoṡaduṡṭatā na bhavatīti ? ucyate | yadrūpavyavacchedanāntarīyakaparicchedanaṃ hi yat, tat tatparasparaparihārasthitalakṡaṇam | tadyathā-bhāvo'bhāvavyavacchedanāntarīyakapariccheda: | paraspararūpavyavacchedanāntarīyakaparicchede ca ekatvānekatve, tasmāt parasparaparihārasthita- lakṡaṇe iti | yau ca parasparaparihārasthitalakṡaṇau tāvekavidhānasyāparapratiṡedhanāntarīya- katvādrāśyantarābhāvaṃ gamayata:, tadyathā bhāvābhāvau | te anyonyaparihārasthitalakṡaṇe ca ekatvāne- katve, tasmādrāśyantarābhāvādekatvānekatvābhyāṃ svabhāva: kroḍīkrta iti sādhyaviparyaye heto- rastyeva vyatireka: | kuto yathoktadoṡāvakāśa: ? nanu ca atra pratijñārthaikadeśatvādasiddho hetu:, yasmādekānekayo: svabhāvaprabhedarūpatvāt tadviparyayorapi sādhyasādhanayorabheda eva | tataśca yadi sādhyamasiddham, heturapi tadabhinnasvabhāvatvādasiddha: | atha hetu: siddha: tadā ni:svabhāva- @465 vatvamapi bhāvānāṃ siddham | na hyekānekatvavirahiṇi śaśaviṡāṇādau kaścidbhāvasvarūpatā- mabhyupaitīti cet, tadasat | tathā hi-hetustāvadyathā siddha:, tathā vistareṇa pratipāditam | tasmin siddhe'pi yadi nāma vidhirūpatayā sādhyate nai:svābhāvyam, tathāpi vastvabhiniveśasya dustyajatayā tattvata: samastavastuvyāpinai:svābhāvye niścayādyanutpādādvyāmūḍhaṃ prati sarvabhāvānāṃ ni:svabhāvatāvyavahārayogyatāprasādhanānna pratijñārthaikadeśatā hetoryathopalabdhilakṡaṇaprāptānupa- lambhena nāstitvasyeti acodyam | atha mūḍhaṃ prati nai:svābhāvyameva tāvatsādhayitavyaṃ vyavahārārtha- mityabhiniviśyate, tatrāpyucyate-yadā tvekānekatvayo: svabhāvavyāpakayornivrttyā vrkṡanivrttyā śiṃśapānivrttivadbhāvikī svabhāvanivrtti: sādhyate, tadā kuta: pratijñārthaikadeśatā heto: ? na hi vyāpyavyāpakavrttivacanayorbhinnavyavacchedarūpayo: paryāyatvam, na cāparyāyarūpasya pratijñārthaika- deśatvamiti yatkiṃcidetat | nanu paramārthata iti viśeṡaṇamanarthakam | tathā hi-avisaṃvādako nyāya: paramārtha iti paramārthaśabdena trirūpaliṅgajanitā buddhirabhidhīyate, tadā tasyā api saṃvrtirūpatvāt kathaṃ paramārthatvam ? yadi ca tadvaśādbhāvānāṃ ni:svabhāvatvaṃ vyavasthāpyate, tadā tasyāśca buddhe: kuto vyavasthāpanīyam ? na tata eva sthāpayituṃ yuktam, svātmani vrttivirodhāt | nāpi pramāṇāntarata:, anavasthāprasaṅgāt | atha tāmekāṃ buddhiṃ muktvā vyavasthāpyate, na tarhi sarvaviṡayanairātmyaṃ pratipāditaṃ bhavatīti | sādhvetat, kiṃ tu sakalaprapañcaparivarjitaparamārthasyānukūlatvā- dyathoktabuddhe: paramārthatvam | ni:svabhāvatāpi ca tata eva | na ca svātmani vrttivirodha:, sāmānyarūpeṇa sarvadharmāṇāṃ ni:svabhāvatāvyavasthāpanāt | tatra ca sāmānyalakṡaṇe tadbuddhisvarūpasyāntargatatvāt yathā sarvadharmeṡu sattvādibhyo hetubhyo vināśitvapratyayo bhavan nātmānaṃ virahayya bhavatītyacodyam | nanu samāropitatāttvikotpattyā- dyākārarahitatayā avicāraikamanoharo bhāvasvabhāva eva ni:svabhāvatāśabdenocyate | tasya ca bhāvasvabhāvasya pratyakṡatvāttatsvabhāvabhūtāpi ni:svabhāvatā pratyakṡaiva ghaṭavivikte bhūtala ivopa- labdhe tadātmabhūto ghaṭaviveka: | anyathā bhinnayogakṡematvādavyatirekatā avahīyate | tataśca bhāvo ni:svabhāvo na syāt, asaṃbandhānni:svabhāvatāyā: | na ca tadutpattilakṡaṇa: saṃbandha:, avastutvenākāryatvāttasyā:, tasmādbālai: sā na pratyakṡato'vasīyate iti pratyakṡabādhā | tathā upa- labdhilakṡaṇaprāptānupalabdhyā ghaṭavadabhāvavyavahārayogyatvānnāstyeva ni:svabhāvatetyanumānabādhā | śaśinyacandratvavadāgopālajanasya ni:svabhāvatāpratītivaikalyātpratītibādhāpi durnivāraiveti cet, tadasat | tathā hi-samāropitākāraviviktatā bhāvānāṃ ni:svabhāvatocyate | sā ca bhāvasvabhāvagrahaṇena grhītāpi kṡaṇikatvavadabhrāntyā samāropitatattvotpattyādyākāratiraskrta- rūpatvānna bālairniścīyate | ato niścayānupapatte: pratyakṡatāyā abhāvānna pratyakṡabādhā | tathā grhītāpi vyavahārāyogyatvādagrhītakalpaiveti nopalabdhilakṡaṇaprāptatvamasyā:, tato nānumāna- bādhā | paramārthata iti viśeṡaṇācca bhāvapratīteranapahnavena pratītibādhā nāstyeveti yatkiṃci- detat | nirbījabhrānterayogāt kathaṃ tayā samāropita ākāra ityapi na vaktavyam | yata: @466 satyena saha alīkāyā bhrānte: ka: saṃbandha: ? na tāvat tatsvabhāvatā, satyālīkayorvirodhāt | nāpi tadutpatti:, alīkasyākāryatvāt | ata: sāṃvrtameva kāraṇaṃ pūrvamupādānamasyā na viru- dhyate | tasyāpi kāraṇasya aparaṃ sāṃvrtameva pūrvaṃ kāraṇam | evaṃvidhahetuparaṃparāyā ścānāditvānna kadācinnirupādānā bhrānti: | kathaṃ pratiniyama iti cet, ucyate | tāttvikabhāvasvarūpavat sāṃvrtasyāpyayameva svabhāvo'parasāṃvrtakāraṇādhīno yatpratiniyatasāṃvrtakāryakāraṇaṃ nāma | kathaṃ tarhi sāṃvrtamiti cet, arthakriyāsamarthameva hi vastu vicāravimardākṡamatvāt sāṃvrtamityucyate | tathā hi-tathyātathyābhyāṃ sarva eva rāśirvyāpta:, tayoranyonyaparihārasthitalakṡaṇatvāt | tathyarūpatāyāṃ ca niṡiddhāyāṃ sāmarthyāditaratrāvasthānameṡāmāpatitam | ata: svayamevedaṃ rūpaṃ sarvabhāvai: svīkrtamityadoṡa: | nanu hetumantareṇeṡṭārthāsiddhe: sarvadharmanai:svābhāvyaprasādhanāya heto: parigrahaṃ kurvatāṃ tasya sattā abhyupagatā, sarvadharmanai:svābhāvyapratijñayā ca asatteti paraspara- virodhāt svamātrvandhyātvapratijñāvat svavacanavirodha: | yato na heto: svata eva ni:svabhāvatā sidhyati, svātmani kāritravirodhāt | nāpyanyata:, anavasthāprasaṅgāditi cet, na | ni:svabhāvatāpi ca tata evetyādinoktottaratvāt | evaṃ ni:svabhāvatve'pi saṃvrtyā karmaphalasaṃbandhavyavasthāpanena āgamavirodhasyābhāvāttadvirodho'pi nodbhāvanīya: | atha matam-ni:svabhāvatāvādina: sarvārthābhāvādāśrayāsiddhatādayo doṡā durnivārā iti, tadasat | tathā hi-sarva eva anumānānumeyavyavahāra: parasparaparāhata- siddhāntāhitadharmabhedaparityāgena ābālajanapratītaṃ dharmiṇamāśritya pravartate | tatpratibaddho hetu: siddha:, tathā drṡṭānto'pi | anyathā yadi siddhāntāśrito heturdharmī drṡṭānto vā syāt, tadaikasiddhāntaprasiddhaviśeṡaṇaviśiṡṭo dharmī vivādāspadībhūtatvādaparasyāsiddha iti viśiṡṭa dharmiṇo'siddherāśrayāsiddho hetu: syāt | tathā svarūpāsiddhau drṡṭāntadharmiṇaścāsiddhiriti sarvathaiva dhūmasattvādibhyo dahanānityatādipratītivaikalyāt sādhyasādhanavyavahāroccheda: syāt | avijñānādirūpaparāvrttajñānamātrāde: kasyacit siddhatvāditi yatkiṃcidetat | syādetat- yo hi pratibhāsamānaṃ dharmiṇamāśritya samāropitākāraniṡedhanāya sādhanaṃ prayuṅkte, tasyāśrayā- siddhatādayo doṡā nāvataranti | tvayā tu pratibhāsamāna eva dharmī niṡidhyate | tatkatha- māśrayāsiddhatādayaste nāvatarantīti ? naivam | tathā hi-paramārthata iti viśeṡaṇāt, pratibhāsamāne dharmiṇi samāropitabhāvikasvabhāvaniṡedha: sādhyate, na tu dharmisvarūpaniṡedha iti samānam | atha matam-pāramārthikaścet svabhāvo niṡiddha:, kimaparamavaśiṡyate tasya dharmiṇo rūpaṃ yatpratibhāseteti ? tadapyasat | na hi pāramārthikasvabhāvatvena pratibhāso vyāpta: yena tannivrttau nivarteta | alīkasyāpi dvicandrakeśoṇḍukāderbhāsanāt | na caitacchakyate vaktum-yadyapi dvicandrādayo bahīrūpatayā alīkā:, jñānarūpatayā tu te pāramārthikā eveti pratibhāsanaṃ yuktamiti citrarūpatayā deśasthatayā ca teṡāṃ pratibhāsanāt | na hi jñānamekaṃ citraṃ yuktam, ekatvahāniprasaṅgāt | anekajñānotpatteśca pūrvaṃ niṡiddhatvāt @467 nāpi deśasthamamūrtatvāt | tasmānna dvicandrādaya: pāramārthikā: | tathā ca pratibhāsante iti na pāramārthikasvabhāvanivrttau pratibhāsanatā virudhyate iti tāttviko bhāvābhyupagamo na kārya: | nāpyabhāvābhyupagama:, bhāvanivrttilakṡaṇatvāttasya | bhāvāsiddhau nirviṡayasya naño'prayogeṇāsati niṡedhye niṡedhasyāpravartanāt, tatpūrvakasya tasyāpyasiddheraikāntikabhāvābhāvapakṡabhāvino doṡā nāsmānupālīyante | tataśca anyonyavyavacchedarūpatvādekapratiṡedhanānta- rīyakamaparadharmirvidhānaṃ balādāpatitamiti yaducyate, tadasaṃgatam, tattvato bhāvarūpasya vyavacchedyasyābhāvāt | evaṃ ca bhāvābhāvasvarūpābhāve sākṡātpāraṃparyeṇa vā jñānajñeyayorapratibaddhavrttitvānna tadviṡayo vikalpa: sarvathā tāttvika iti siddham | na ca mantavyam-anādivāsanodbhūto bhāvābhāva- svarūpābhāve'pi tadviṡayo vikalpa: śaśaviṡāṇādivikalpavadupajāyate iti | tathā hi- yadi nāma bāhye vastuni na pratibaddha:, tathāpi pūrvake jñāne tadavyatiriktavāsanāprabodheno- tpādanāttadutpattilakṡaṇa: pratibandho'syāstyeva | tathā samānakālabhāvini jñāne tadavyati- riktatvena tādātmyalakṡaṇa iti vikalpārūḍhapratibimbasya kenacit prakāreṇa vidhiprati- ṡedhābhyāṃ vyavahāra: | ato yathoditavidhinā vāsanāprabhavajñānābhāvena tatpratibimbavirahā- dvikalpānutpatte: kuto bhāvābhāvasvarūpābhāve vikalpa iti vaktavyam | etena yadeke varṇayanti-prekṡāvata: pramāṇopapanne'rthe satyatvenābhiniveśo'nyatrālīkatvena yukta:, anyathā prekṡāvattvahāniprasaṅgāt | ata: satyālīkatvābhiniveśasya dustyajatayā kathaṃ sarvaviparyāsa- prahāṇamiti ? tadapi pratyuktam | abhiniveśasya jñānādavyatibhinnamūrtitvāttadabhāve katha- mabhiniveśasya yuktarūpateti | tadevaṃ bhāvābhāvavikalpābhyāṃ sarvavikalpasya vyāptatvāt, vyāpakābhāve vyāpyasyāsaṃbhavāttattvato bhāvābhāvaparāmarśarahitānavicāraramaṇīyān antarbahi:- sāravirahiṇa: kadalīskandhanibhān sarvabhāvāneva sarvākārajñatādyaṡṭābhisamayakrameṇa prajñā- cakṡuṡā nirūpayato bhāvanābalaniṡpattau keṡāṃcit maṇirūpādijñānavadutsāritasakalabhrānti- nimitta eva svata:pramāṇabhūto yathābhūtārthagrāhitvāt māyopamādvayajñānātmasaṃvedano viśuddha- sāṃvrtakāraṇanirjāta: sarvaviparyāsaprahāṇādurukaruṇāprajñāsvabhāva: sāṃvrto jñānāloka: samupa- jāyate, pratītyasamutpādadharmatayā yathā na puna: kalpanābījaṃ prādurbhavati | evaṃ ca yaducyate kaiścit-vidyayā avidyākṡaya:, vidyā ca yathārthajñānam | tāthāgatamapi yadi jñānaṃ bhavatāṃ sāṃvrtam, tasmādavidyārūpatvādvidyāyā: samutpādābhāve kathamavidyāvinivrtti: yāvacca avidyā na prahīṇā, tāvatkathaṃ muktiriti ? tadasaṃgatam | tathā hi nityatvādisamāropitadharmapratīti- ravidyā | tadviparītapramāṇābādhitadharmapratītistu vidyeti viparyāsāviparyāsanibandhanaṃ tayorvyava- sthānamatipratītam | ata: sāṃvrtatve'pi viruddhadharmodayādyathābhūtapadārthāvagatena viparyāsanivrttau kutastannibandhanamavidyātvaṃ yena tadaprahāṇānmuktirasaṃgateti yakiṃcidetat tadevaṃ kasyacit pāramārthikasya bhāvasya prajñācakṡuṡā adarśanameva paramaṃ tattvadarśanamabhipretam na tu nimīlitākṡa- jātyandhādīnāmiva pratyayavaikalyādamanasikārato vā yadadarśanam | tato bhāvādiviparyāsa- @468 vāsanāprahāṇābhāvādasaṃjñisamāpatyādivyutthitasyeva bhāvādiviparyāsavāsanāprabhavakleśajñeyāvaraṇa- syotpatteramukta eva yogī bhavet | yasmācca yathoktameva tattvajñānaṃ muktyāvāhakaṃ nānyathā, ati- prasaṅgāt, ata: prāguktameva paramatattvadarśanaṃ grāhyam, tena sarvadoṡavirodhinairātmyadarśane pratyakṡīkrte sati tadviruddhatvāt kleśāvaraṇaṃ jñeyāvaraṇaṃ ca prahīyate | ata: pratibandhābhāvā- dravikiraṇavadapagatameghādyāvaraṇe nabhasi sarvatra pratītyasamutpanne vastuni tattvotpattyādikalpanā- rahite'vyāhato yogipratyakṡo jñānāloka: pravartate | tathā hi-vastusvabhāvaprakāśarūpaṃ vijñānam | tacca saṃnihitamapi vastu pratibandhasadbhāvānna prakāśayet | pratibandhābhāve sati acintyaśakti- viśeṡalābhāt kimiti sakalameva vastu na prakāśayet ? ata: saṃvrtiparamārtharūpeṇa sakalasya vastuno yathāvatparijñānāt sarvākārajñatvamavāpyate | ato'yameva sarvāvaraṇaprahāṇe sarvākāra- jñatvādhigame ca parama: panthā: | viśeṡastvayaṃ yogināṃ prthagjanebhya:-te hi māyākārā iva māyāyāṃ yathāvat prasiddhamātrāsatyatāparijñānānna bhāvān satyato'bhiniviśante, tena te yogina ityucyante | ye tu tāṃ māyāṃ bālaprekṡakajanavat satyatvenābhiniviṡṭā:, tadvadbhāvamapi, te viparītābhiniveśādbālā ucyante iti sarvamaviruddham | tataśca yuktyāgamābhyāṃ parividita- māyopamādvayacittāstattvātattvāvabodhābhyudyatamatayo- 'dvayaṃ māyopamaṃ cittaṃ tathyasaṃvrtirūpameva śrutacintāmayena jñānena vyavasthāpya pratītyasamutpādadharmatayā sarvākārajñatādyaṡṭābhisamayakrameṇa sādaranirantaradīrghakālaviśeṡabhāvanayā bhāvayanta: saṃhrtasakalavikalpamābhavamanubaddhaṃ māyopamādvaya- vijñānamātraprabandhamāsādayanti yogīśā: | sa eva mukhya: pratipakṡa: | prathamaṃ tu māyopamamiti sābhijalpaṃ vijñānaṃ vyavasthāpakaṃ tadanuguṇam, na tu mukhyapratipakṡabhūtam | tathā hi-bāhyārtha- naye pudgalanairātmyādibhāvanāpi na vasturūpaṃ cetasyavasthāpya kriyate | vastuno nirvikalpajñāna- samādhigamyatvāt, tasya cādāvasaṃbhavāt bhāve bhāvanāvaiyarthyaprāpte:, tasmāttatrāpyayaṃ paro nāmamātrānusyūtavikalpapratibimbe tattvāvadhānānukūlyabhā jivastvadhyavasāyī saṃtuṡyati | tadatra nāmākārābhyāsāt kathaṃ jalpo na vivardhito bhavati ? stimitāntarātmana: krameṇa vikalpasaṃhāra iti cet, tadetaditaratrāpi samānamityalamatiprasaṅgena || tadevaṃ sarvākāraramaṇīyatathatānirdeśasya māhātmyakhyāpanāya dharmatābalānnimittamutpanna- mityāha-asyāṃ khalu puna: ityādi | ṡaḍvikāramaṡṭādaśamahānimittamiti kriyāviśeṡaṇatvādeka- vacanam | tatra ca [ṡaṭsu vikāreṡu] dvau vikārau bhājanaloke, abhisaṃskrtāmanabhisaṃskrtāṃ ca prthivīmadhikrtya yathāsaṃkhyaṃ calanabhunnamanaṃ ca | sattvaloke caturvidhasattvanikāyamakuśalinaṃ nānādevatādhimuktaṃ māninaṃ vidyāvantaṃ cādhikrtya yathākramamavanamanamūrdhvagamanamadhogamanaṃ ghoṡo- nnadanaṃ ca | aṡṭādaśamahānimittāni punareṡāmeva ṡaṇṇāṃ vikārāṇāṃ mrdumadhyādhimātrakriyā- bhedenākampat yāvatsaṃprāgarjadityarthanirdeśādbhavanti | athavā madhyādunnamati ante'vanamatītyeka: | ayameva ca viparyayeṇa dvitīya: | tathā hi-pūrvā digunnamati aparā digavanamatīti trtīya: | ayameva viparyayāccaturtha: | tathā dakṡiṇā digunnamati attarā digavanamatīti pañcama: | ayameva @469 viparyayeṇa ṡaṡṭha iti ṡaḍ vikārā bhavanti | aṡṭādaśamahānimittāni punastathaivāvagantavyāni | upasaṃharannāha-evaṃ hi ityādi | tathāgatamanujāta iti evaṃ sarvajñatākārānujātatvenānujāta: | ajātisvabhāvaṃ kathayannāha-punaraparaṃ subhūti: sthaviro na rūpam ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | sugamam | evaṃ hi iti | evaṃ māyopamatvāt mārgajñatākārānujātatvena tathāgatamanujāta: | tathatānupalambhasvabhāvaṃ nirdiśannāha-gambhīra- caryeyam ityādi | sarvākārajñatākārasvabhāvānupalambhāttathatā gambhīracaryā | sādhūktatvenānu- vadannāha-evametat ityādi | bhagavatāṃ na viphalā dharmadeśanetyāha-asmin ityādi | pūrvaparikarmakrtai: iti saṃbhārabhūmyādau samupārjitapuṇyajñānasaṃbhārai: pūrvaparikarmabhi: krtā niṡpā- ditā ye tairmāyopamadharmabhāvanāyāṃ kṡāntiradhimukti: pratilabdhetyeke | sarvatragadharmadhātuprati- vedhādanutpattikadharmakṡāntiradhigatetyapare | kena kāraṇena mahāyānapravrttānāṃ hīnayānāvakāśo bhavatītyāha-ko bhagavan hetu: ityādi | tatra heturupādānakāraṇaṃ pratyaya: sahakārikāraṇam, prajñopāyakauśalyavaikalyaṃ kāraṇamityāha-etai: śāriputra ityādi | upacayārthamāha-kiṃcāpi ityādi | spaṡṭārthaṃ ca drṡṭāntamāha-tadyathāpi ityādinā | pakṡiṇa: śakuneriti pakṡau dvāvasyeti pakṡī, naro'pi mitrāripakṡasadbhāvāt pakṡī syāditi śakunigrahaṇam | śivādirapi śakuni: syāditi pakṡīti vacanam | no hīdam ityādivacanaṃ niryuktikameveti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-gurudravyasyordhvapradeśāt pāte vastudharmatvena niyamāt | kṡatatvādikamāha- evaṃ hyetat ityādi | dārṡṭāntikārthamāha-evametat ityādi | patati iti dānādiprayuktasyāpi prajñāpāramitopāyakauśalaprayogamantareṇa śrāvakādibhūmau pāto bhavati | anena ca tadubhaya- yogasya niryāṇe prādhānyamāveditam | yathānirdiṡṭaṃ ṡoḍaśaprakārameva svabhāvalakṡaṇaṃ grāhyam | tathā coktam- kleśaliṅganimittānāṃ vipakṡapratipakṡayo: | viveko duṡkaraikāntāvuddeśo'nupalambhaka: ||29|| niṡiddhābhiniveśaśca yaścālambanasaṃjñaka: | vipratyayo'vighātī ca so'padāgatyajātika: ||30|| tathatānupalambhaśca svabhāva: ṡoḍaśātmaka: | lakṡmeva lakṡyate ceti caturthaṃ lakṡaṇaṃ matam ||31|| iti || yathoktaprayogaparijñānaṃ mokṡabhāgīyakuśalamūlavata eveti mokṡabhāgīyaṃ vaktumāha-punaraparaṃ śāriputra bodhisattva: ityādi | tatrābhimukhīkaraṇāt samanvāharati | niścayaprabhāvenāva- dhārayati | nimittayogena iti ekāntābhiniveśayogena | laukikalokottarajñānābhyāmanava- gamānna jānāti, na paśyatīti yojyam | pariṇāmayitumicchati iti | śūnyataivānuttarā samyaksaṃbodhi: iti pariṇāmanāt | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ hi @470 ityādi | mokṡabhāgīyanirdeśādhikārādvyatirekanirdeśenedamuktaṃ syāt | animittālambana- jñānākāreṇa dānādisarvabuddhadharmāṇāṃ svasaṃtāne prādurbhāvāt samudāgame kartavye yat kauśalaṃ prajñāpāramitopāyalakṡaṇam, tadasmin sarvākārābhisaṃbodhe mokṡabhāgīyamiṡṭam | mokṡo'tra visaṃyoga- viśeṡa:, tadbhāgahitatvāt mokṡabhāgīyam, prathamata: sarvākārābhisaṃbodhātmake śāsane'vatārahetu- bhūtaṃ śrutacintāmayam | ata: prajñopāyakauśalavirahādbhūmidvaye pāta iti | tathā coktam- animittapradānādisamudāgamakauśalam | sarvākārāvabodhe'smin mokṡabhāgīyamiṡyate ||32|| iti || kauśalamevaṃ spaṡṭayannāha-yathā aham ityādi | bhāṡitasyeti sthāsyatyayaṃ śrāvakādi- bhūmāvityasya yathā ahamarthamājānāmi, tathā bahupuṇyasaṃbhārādināpi mahābodhyadhigame saṃśayo bhavati | kathaṃ tarhi prāpyate ityāha-tasmāttarhi ityādi | prajñāpāramitā bhāvayitavyā, upāyakauśalena ca bhavitavyamiti | tatra prajñāpāramitā sarvākārairnikhiladharmaparijñānam | upāyo buddhādiviṡaye śraddhā | dānādau vīryam | kalyāṇakāmatāde: smaraṇam | karmakartr- kriyānupalambhaśca samādhi: | tadevamindriyārthābhāvādanindriyasvabhāva śraddhāvīryasmrtisamādhiprajñā- svabhāva pañcaprakāraṃ mokṡabhāgīyaṃ kuśalamūlamupārjanīyamityuktaṃ bhavet | tathā coktam- buddhādyālambanā śraddhā vīryaṃ dānādigocaram | smrtirāśayasaṃpatti: samādhiravikalpanā ||33|| dharmeṡu sarvairākārairjñānaṃ prajñeti pañcadhā | iti || sādhūktatvenānuvadannāha-evametat ityādi | evamapi na sarvairanuttarā samyaksaṃbodhi: śraddhādibhi: prāpyetyāha-gambhīrā ityādi | madhyai: śraddhādibhiraprāpyamāṇatvāddurabhisaṃbhavā | mrdubhistaireva anadhigamyamānatayā paramadurabhisaṃbhavā | tathaivānuvadannāha-evametaddevaputrā: ityādi | du:prajñai: ityādi | sarvākāradharmaparijñānavirahāddu:prajñā: | dānādiviṡayavīryavaikalyena hīnavīryā: | sarvāvikalpanasamādhiviyogena hīnādhimuktikā: | buddhādyālambanaśraddhābhāvādanu- pāyakuśalā: | hitavastvādismaraṇavaidhuryāt pāpamitrasaṃsevina: | anenedamuktaṃ syāt-dharmateyaṃ yato'dhimātrai: śraddhādibhi: samyaksaṃbodhi: subodhā, mrdubhistaireva durbodhetyarthādidamākṡiptam | madhyai: pratyekabodhirmrdubhi: śrāvakabodhiriti | tathā coktam- tīkṡṇai: subodhā saṃbodhirdurbodhā mrdubhirmatā ||34|| iti || paramārthasatyāśrayeṇa durabhisaṃbhavatvaṃ vighaṭayannāha-yadbhagavānevam ityādi | kathamiti kṡepeṇaivetyartha: | kathaṃ na kiṃcidabhisaṃbudhyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-śūnyatvāt iti | anutpannatvādabhisaṃboddhavyo dharmo nāstītyartha: | tadeva spaṡṭayannāha-tathā hi bhagavan ityādi | prahāṇāya iti kleśānāmānantaryamārgeṇa prahāṇārtham | abhisaṃbudhyeta abhisaṃboddha- vyam iti vimuktimārgāvasthāyām | ājānīyādājñātavyam iti viśeṡamārgeṇa | anenāpi @471 iti kartrkarmakriyānupalambhenāpi | śūnyatve'pi svabhisaṃbhavatvaṃ nāstītyāha-asaṃbhavatvāt ityādi | tatra hetorasattvādasaṃbhavatvam, kāryābhāvādasadbhūtatvam | tato laukikalokottara- jñānāviṡayatvādyathākramamavikalpitatvamaviṭha pitatvamiti padadvayaṃ yojyam | idamuktaṃ bhavati- dharmāṇāmanutpannatvena jñānāviṡayatvātkathaṃ svabhisaṃbhavā anuttarā samyaksaṃbodhi: ? kiṃ tarhi evaṃ dharmādhimokṡe'pi puṇyajñānasaṃbhāramupārjya yogisaṃvrtyā māyāpuruṡeṇevādhigamyamānatvāddurabhisaṃ- bhaveti | etadevopodbalayannāha-śūnyamityanenāpi ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- na hyāyuṡman ityādi | abhisaṃbhotsye iti | śūnyatvenākāśasvabhāvasya bodhisattvasyāha- mabhisaṃbhotsye ityevaṃ prayogābhāvādeva durabhisaṃbhavetyartha: | evaṃ ca ityādi | ni:svabhāvā evābhi- saṃboddhavyā: | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ākāśa ityādi | dharmā yasmādākāśasamā:, tathā cotpādavaidhuryāddurabhisaṃbhavā bodhirityartha: | saṃvrtyāpi svabhisaṃbhavatvaṃ nirākurvannāha- yadi cāyuṡman ityādi | na vivarteran ityabhilāṡasadbhāvāt, na tveva nivarteran | vyatirekamukhena nirdiśya, anvayamukhenāha-yasmāttarhi ityādi | vivrttireva na saṃbhavati, tat kathaṃ tayā durabhisaṃbhavatvamityāha-kiṃ puna: ityādi | rūpādayo dharmiṇastadvyatiriktā vā tathatā rūpāditathatālakṡaṇo dharmastatprthagbhūto vā nivartamāno nivarteta | kimiti sarvatra praśne dharmatābhiprāyeṇa prṡṭatvādāha-no hīdam iti vākyārtha: | pramuditādisaptabhūmiṡu sāmānyena vivrttyasaṃbhavaṃ nirdiśya acalādibhūmitraye punarbodhakabodhyadharmabhedenāha-kiṃ punarāyuṡman śāriputra rūpamabhisaṃbudhyate ityādi | samantaprabhāṃ buddhabhūmimadhikrtyāha-tatkiṃ manyase ityādi | tat katama iti tasmānnivrttyasaṃbhavādeva kāraṇāt yastasyāmeva dharmatāyāṃ śūnyatāyāṃ sarvānabhiniveśayogena sthita: katama: sa dharmo vivartate ? naiva kaścidityartha: | katamo vā iti | naiva kaścit | kacciditi nipāto'pi nuśabdārthe vartate | upasaṃharannāha-evamāyuṡman ityādi | satyata iti paramārthasatyata: | sthitita iti prajñaptivyavasthānata ityeke | jñānajñeya- svabhāvatattvavirahādyathākramaṃ satyata: sthitita: ityapare | saṃvrtisatyāśrayeṇa svabhisaṃbhavatvaṃ nirākriyamāṇaṃ paramārthato yadi sādhyate, tadā prakrtānupayogītyāha-yathā ityādi | yayā dharmanayajātyā yena dharmāṇāmanutpādaprakāreṇa nirdiśyate, tathā na kaścidvivartate, kiṃ tu saṃvrtyā vivartate iti mati: | saṃvrtireva nāstīti cet, tatra na kevalaṃ pratyakṡādibādhā, kiṃ tarhi abhyupetabādhāpītyāha-ye ca khalu punarime ityādi | vyavasthānaṃ na bhavatīti sarvadharmānutpādanirdeśena yasmādekameva bodhyātmakaṃ sattvaṃ cittaṃ tadeva yātavyatvādyānaṃ bodhisattvayānaṃ buddhayānaṃ tathāgatabhūmisaṃgrhītam, tasmāddhetvavasthāśrāvakādiyānatrayānutpatte- stadyānikabodhisattvānāṃ trayāṇāṃ vyavasthānaṃ na syāt | tathā abhyupetavirodha iti bhāva: | sarvadharmānutpannatve'pi bodhisadbhāvena anyatamaikabodhisattvābhyupagamāt kathaṃ trividhabodhisattva- vyavasthānamāpadyate ityāha-kiṃ punarāyuṡman ityādi | kimekamapi bodhisattvamāyuṡmān subhūti: sthaviro nābhyupagacchati, yatastrividhapudgalāsattvaṃ codyate ityartha: | jānannapi @472 tadvacanena parihāraṃ dāpayitumāha-praṡṭavyastāvadāyuṡmān subhūti: sthavira: iti | tameva praśnayannāha-kiṃ punastvam ityādi | pratipraśnena pariharan vaktumāha-kiṃ punarāyuṡman ityādi | tathatāyāstathateti anutpādasyāpi tattvato'sattvāt | na hyetat iti | vivrṇvannāha-tathāpi ityādi | tribhirākārairiti śrāvakayānādiprakārai: | vyavaccheda- phalatvādvākyasya ekena tarhyupalabhyate ityāha-kiṃ puna: ityādi | ekenāpi iti mahāyānātmakenāpi prakāreṇa | tulyatvānnyāyasyetyāha-na hyetat iti | ādheyamapi nirākartumāha-kaścitpuna: ityādi | na hyetat iti gatārtham | prakrtārthamupasaṃharannāha- evamāyuṡman ityādi | kutastavaivaṃ bhavati iti yogisaṃvrtyā anuttarā bodhiriti na tadbalātparamārthato bodhisattvāstitvam | tataścāyaṃ śrāvakayānika ityādi kasmāttavaivaṃ bhavati ? api tu naivaṃ cittamutpādayitavyamiti yāvat | codyaparaṃparayā prasaṅgāgata- mevārthaṃ mokṡabhāgīyaliṅgatve yojayannāha-evameteṡām ityādi | pravibhāvyamānānām iti nirūpyamāṇānām | tatra aviśeṡatā trividhabodhisattvasya bhedānupalambhāt | nirviśeṡatā tathataikarasatvenāvagamāt | nirnānākaraṇatā yathoktaprakāravyatirekeṇa prthakkartumaśakyatvāt | mrdumadhyādhimātramokṡabhāgīyasamanvāgamādyathākramaṃ cittaṃ nāvalīyate ityādi padatrayaṃ yojyam | dharmatāviruddhārthaṃ kathayannāha-sādhu sādhu ityādi | anekaprakārabodhibhedādāha-katamayā ityādi | sugamam | utpannamokṡabhāgīyasyotsāhino nirvedhabhāgīyārthamāha-anuttarāyāṃ bhagavan ityādi | samaṃ sthātavyamityuddeśaṃ nirdiśannāha-sarvasattveṡu ityādi | samacittamanunayā- bhāvāt | na viṡamacittaṃ dveṡavirahāt | maitracittena iti pratyutpannārthacittena iti | hita cittena iti anāgatārthacittena | maitrahitacittayorevārthamāha-kalyāṇacittena nihatamānacittena iti | apratihatacittena iti pratighāviviktena | tadevāha-avihiṃsācittena iti | aviheṭhanācittena iti bhayotpādarahitena | mātrsaṃjñām ityādi sugamam | kiṃ tu bhrātrbhaginīmitrāmātyajñāti- sālohitasaṃjñāścopalakṡaṇatvenāvagantavyā: | tatra ca mātāpitrādīnāṃ dvayaṃ dvayamekaikaṃ krtvā pañcākārā vaktavyā: | sarvasattvānāmahaṃ nātha iti | idamuktaṃ syāt-samamaitrahitāpratighā- viheṭhanācittākārai: pañcabhirmātāpitrbhrātrbhaginīputraduhitrmitrā- mātyajñātisālohitacittā- kāraiśca sarvasattvālambane samyagūṡmagatakuśalalābhāt sarvasattvānāṃ trāteti | tathā coktam- ālambanaṃ sarvasattvā ūṡmaṇāmiha śakyate | samacittādirākārasteṡveva daśadhodita: ||35|| iti || mūrdhānamadhikrtyāha-svayaṃ ca ityādi | idamuktaṃ syāt-svayaṃ sarvapāpanivrttasya dānādyeṡu pratipattyā sthitasya ca tathaivānyeṡāṃ pāpanivrttau samādāpanena kuśalapravrttau samādāpanavarṇavadanasamanujñānākārairālambane mūrdhagatamutpadyate iti | tathā coktam- svayaṃ pāpānnivrttasya dānādyeṡu sthitasya ca | tayorniyojanānyeṡāṃ varṇavādānukūlate ||36|| mūrdhagam iti || @473 kṡāntimadhikrtyāha-evaṃ satyeṡu yāvadbodhisattvanyāmāvakrāntau iti | yathā mūrdhasu svaparādhiṡṭhānabhedenālambanākārabhedo vyākhyāta:, tathā du:khādisatyacatuṡṭayaṃ prathamaphalādikaṃ pramuditādibhūmiṃ ca svayaṃ parijānato'nyeṡāṃ ca tatraiva samādāpanādibhirākārairālambane kṡānti- rutpadyate ityartha: | tathā coktam- svaparādhāraṃ satyajñānaṃ tathā kṡamā | iti || agradharmānadhikrtyāha sattvaparipācane ityādi | tatrānāvaraṇaṃ rūpaṃ bodhisattvābhijñādi, saddharmasthitirbuddhatvam | idamuktaṃ syāt-svayaṃ sattvaparipācanādau sthitasya anyeṡāmapi tatra samādāpanādibhirākārairālambane'gradharmā bhavantīti | tathā coktam- tathāgradharmā vijñeyā: sattvānāṃ pācanādibhi: ||37|| iti || etāni punarnirvedhabhāgīyāni mrdumadhyādhimātrabhedāt pratyekaṃ trividhāni bhavanti | tatra mrdūṡmagataṃ samamaitracittābhyāṃ tadātve parāviheṭhanāmupādāya, madhyaṃ hitādicittatrayeṇa āyatyāṃ parahitāśayatāmupādāya | adhimātraṃ mātrādicittotpādena tadātve āyatyāṃ ca pareṡāmiṡṭopasaṃhārakāmatāmupādāya nirdiṡṭam | mrdumūrdhagataṃ pāpanivrttau svaparaniyojanena anyeṡāṃ du:khahetunivrttikāmatāmupādāya | madhyaṃ dānādau svaparasthāpanena anyeṡāṃ sukhahetu- saṃniyogābhilāṡitāmupādāya | adhimātraṃ dvidhā-pratītyasamutpādabhāvanāyāmātmaparapravartanena anyeṡāṃ sukhadu:khaviparyāsaprahāṇābhiprāyatāmupādāyoktam | mrdvī madhyādhimātrā ca kṡānti- ryathākramameva satyeṡu yāvadbodhisattvanyāmāvakrāntau ityanena anyeṡāmāryamārge prathamaphalādau buddhatve ca niyoktukāmatāmupādāyoktam | kiṃ tvadhimātrā kṡāntiranekakṡa{1. ##B## ekakṡaṇikī.}ṇikī grāhyā | mrdumadhyādhimātrāstvagradharmā yathāsaṃkhyaṃ pareṡāmaviśeṡeṇa yānatraye paripācanāya viśeṡeṇa bodhisattvamārge niyojanāya sarvasaṃpatprakarṡaniṡṭhādhiṡṭhānakāmatāmupādāya sattvaparipācanāvaraṇa- rūpasaddharmasthitivacanenoktā: | yaduktamabhidharmakośe- yathādhimātrā kṡāntirekakṡaṇikī tathāgradharmā: | iti, tatsvārthādhikārāt | iha tu parārthādhiṡṭhānānāṃ mrdumadhyādhimātrabhedo vyākhyāta: | parārthaparasya tāratamyāvasthāsaṃbhavāt, iti na tenedaṃ virudhyate | pratyabhisamayaṃ kasmānnirvedhabhāgī- yādinirdeśa iti cet, ucyate | sarvākāramārgavastuvibhāvanābhedena yathākramaṃ sarvākārajñatādi- trividhe'bhisamaye laukikanirvedhabhāgīyādhigamapūrvako lokottaradarśanabhāvanāmārgādhigama: | sarvākārābhisaṃbodhādau tu trividhe'bhisamaye bhāvanottarottarāvasthāviśeṡeṇa sarvākāraviśeṡamārga- saṃgrhītaṃ jñānamanāsravaṃ mrdumadhyādhimātrakrameṇotpadyate, iti sakrdutpattinirāsāya nirvedhabhāgī- yādivyapadeśo'bhihita iti kecit || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāyāṃ tathatāparivarto nāma ṡoḍaśa: || @474 17 avinivartanīyaparivarta: saptadaśa: | avaivartikabodhisattvasaṃghasya yathoktanirvedhabhāgīyamanyadapi darśanamārgādikamityavaivartika- bodhisattvasaṃgho vaktavya: | sa ca nirvedhabhāgīyaprayogamārgastha:, tathā kṡāntijñānasaṃgrhītadarśana- mārgastha:, paraśca prābandhikabhāvanāmārgastha: iti tryavastho bhavati | tathā coktam- nirvedhāṅgānyupādāya darśanābhyāsamārgayo: | ye bodhisattvā vartante so'trāvaivartiko gaṇa: ||38|| iti || tatra rūpādinivrttinirvicikitsādyākārairviśati- prakārairnirvedhabhāgīyasthānamavaivartika- lakṡaṇaṃ jñeyam | tathā coktam- rūpādibhyo nivrttyādyairliṅgairviṃśatigheritai: | nirvedhāṅgasthitasyedamavaivartikalakṡaṇam ||39|| iti || tathatāsvabhāvatvādrūpādibhyo nivrttiṃ tāvatpratipādayitumāha-avinivartanīyasya ityādi | tatra ākārā: pratipakṡasaṃgrhītā: | liṅgāni svāśrayacihnāni | nimittāni tatpari- bhogopakaraṇagatāni | athavā ākāra: kāyiko harṡaviśeṡo romodgamāśrupātādi: | liṅgaṃ vacanaviśeṡa: praharṡādhyeṡaṇādi: | nimittam anuṡṭhānaviśeṡa: śravaṇadhāraṇavācanapūjanādi: | pūrvapūrvavyākhyābhūtānyamūni vā padāni | kathaṃ vā vayaṃ bhagavan jānīyāma ityanena asaṃkīrṇa- pratipattinimittaṃ praśnayannāha | pariharannāha-yā ca subhūte ityādi | tathatābhūmi: iti sarva- bhūmermāyopamatvāt | tadevāha-sarvā ityādinā | yuktyāgamābhyāṃ niścitatvena anyathākaraṇā- saṃbhavādyathāsaṃkhyaṃ na kalpayati, na vikalpayati | tato'pi iti parṡanmaṇḍalāt | evametat iti rūpādibhyo nivrttatvena | evametattathataiva satyā, moho'nya iti cintāśravaṇakāle'dhi- muñcatyavagāhate | bhāvagrahāparidīpanānna ca yatkiṃcitpralāpī bhavati | māyopamārthaprakāśakatvena arthasaṃhitāmeva vācaṃ bhāṡate nānarthasaṃhitām | dharmatābhāvanābhiyogānna ca pareṡāṃ krtākrtāni kāryākāryāṇi vyavalokayati | dhārayitavya: iti- hetunā ya: samagreṇa kāryotpādo'numīyate | arthāntarānapekṡatvāt sa svabhāvo'nuvarṇita: || iti nyāyādyogyatānumānena niścetavya: | avetya prasādalābhena vicikitsākṡayamāveda- yannāha-punaraparam ityādi | mukhamullokayati iti jñātavyatattvaparijñānādisaṃbhāvanāśayena ārādhanatayā na mukhaṃ nirīkṡate | vyapāśrayate iti śaraṇādibhāvānna svīkaroti | praṇidhāna- samrddhyā aṡṭākṡaṇakṡayārthamāha-sa khalu puna: ityādi | nāpāyeṡūpapadyate iti narakapretatirya- gupapattyabhāva: sākṡātkathita: | upalakṡaṇatvādasya mithyādrṡṭibuddhavacanāśravaṇapratyantajanapado- tpādābhāvo grāhya: | na ca strībhāvaṃ parigrhṇāti iti strībhāvapratiṡedhavacanāt indriyajaḍamūka- bhāvaṃ na grhṇātīti labhyate | caśabdānna dīrghāyuṡkadevopapattiṃ grhṇātītyartha: | kāruṇikatayā @475 svaparakuśaladharmaniyojanārthamāha-punaraparam ityādi | tatra prāṇātipāta: pareṡāṃ jīvitakṡaya: | sthānāccauryeṇa paradravyāvarjanamadattādānam | anaṅgādau stryādyabhigamanaṃ kāmamithyācāra: | valkalai: saguḍai: kācitkriyate madhunāparā | piṡṭakiṇvajalairanyā surā jñeyā tridhā budhai: || maireyaṃ guḍadhātryambudhātakīsaṃskrtaṃ vidu: | madayedaśitaṃ pītaṃ yattanmadyamiti smrtam || tadetattrividhaṃ sarvaṃ śukladharmavipakṡata: | pramādasthānamityāha prasaṅgādāgataṃ puna: || abhūtābhidhānamanrtavacanam | parabhedakaṃ vaca: piśunavacanam | apriyābhidhānaṃ paruṡavacanam | sarvakleśajanitaṃ vākyaṃ saṃbhinnapralāpa: | abhidhyā paradravyeṡu viṡamasprhā | vyāpāda: sattvavidveṡa: | nāstīti drṡṭirmithyādarśanam | sarveṇa mantraprayogādinā | sarvaṃ nikhilasattvaviṡayam | sarvathā mrdvādināpi prakāreṇa | sarvaṃ taccittamapi nādhyāpadyeta na kuryāt | parātmaparivartakatvena sarvasattvaviṡayapariṇāmitadānādi- kārthamāha-punaraparam ityādi | yaṃ yaṃ dharmamiti sūtrādikaṃ paryavāpnoti svīkaroti | dadāti phalena saha prayacchati | samyagdharmāvabodhena gambhīradharmakāṅkṡaṇārthamāha-punaraparam ityādi tatra mārgāntarābhilāṡo'paryāptitāmupādāya kāṅkṡā | rjumārgavilomanaṃ vimati: | gotradharmasya vividhakuśalavrddhigamanābhāvena vicikitsanādvicikitsā | sarvathā bodhavaikalyāt dhandhatvam | parahitapratipannatvena maitrakāyavāṅmanaskarmārthamāha-hitavacana: ityādi | tatra maitrakāyakarmaṇā yogādanāgatapathyābhidhāyitayā hitavacana: | tathaiva vākkarmasadbhāvena parimitavacanānmita- vacana: | maitrīparibhāvitacittasamutthāpitatvena śrotrasukhādikāritvāt snigdhavacana: | prayogasaṃpattyā kāmacchando vyāpāda: styānamiddhamauddhatyakaukrtyaṃ vicikitsā ceti pañcanīvaraṇāsaṃvāsārthamupalakṡaṇatvenāha- alpastyānamiddhaśca bhavati iti | vibhāvitaprati- pakṡatvena avidyādisarvānuśayahānārthamāha-niranuśayaśca bhavati iti | tatrāvidyādrṡṭyāsrava- saṃgrhītānāmanuśayānāmabhāvānniranuśayatvam, na tu kāmabhavāsravasaṃgrhītānām, bodhisattvasya saṃcintyabhavopādānāt | nityasamāhitatvena smrtisaṃprajñārthamāha-so'bhikrāman vā ityādi | tatrāgamanam abhikrama: | gamanaṃ pratikrama: | saṃprajñānayogānna bhrāntacitta: | smrtisadbhāvā- dupasthitasmrti: | bhinneryāpathaparihārārthaṃ nātimandaṃ na vilambitam | śāntarūpābhidyotakatvāt sukham | ekapādasya samyagapratisthāne'parapādānutkṡepānna ca sahasā pādaṃ bhūmerutkṡipati | saprāṇakadeśaparihārārthaṃ na ca sahasā pādaṃ bhūmau nikṡipati | caukṡasamudācāratvena śuciparibhogya cīvarādikārthamāha-tasya khalu puna: ityādi | tatrālpābādho'lpavyādhi: | alpādīnavo'lpaparopadrava: | tadevamūṡmagatāvasthasya ekādaśākārā bhavanti | sarvalokābhyupa- gatakuśalamūlatvena kāye'śītikrmikulasahasrāsaṃbhavārthamāha-yāni khalu ityādi | sarveṇa @476 aṇunāpi rūpeṇa, sarvaṃ krmikulam | sarvathā varṇādiprakāreṇa | sarvamaśītisahasrasaṃkhyam | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi tasya ityādi | kuśalamūlaviśuddhyā cittā- kauṭilyārthamāha-yathā yathā ca ityādi | tatra kāyapariśuddhirlakṡaṇādyalaṃkrtagātratā | vākpariśuddhirbrahmasvarādirūpatā | dvayametaccittapariśuddhikāryatvenoktam | ata eva cittapari- śuddhivibhajanārthaṃ prādhānyādāha-kā puna: ityādi | tatra lābhādinirapekṡatvāccittālpakrtyatā | bhūtadoṡaparicchadanābhāvaccittāśāṭhyatā | abhūtaguṇasaṃdarśanavaikalyāccittāmāyāvitā | yathābhūta- vāditvāccittākuṭilatā | mātsaryādiviviktatvāccittāvaṅkatā | yayā ca iti mahāyānapravaṇayā | lābhasatkārādinirapekṡatvena dvādaśadhutaguṇasamādānārthamāha-punaraparam ityādi | tatra lābho dravyaprāpti: | satkāro bahumānatā | śloka: kīrti: | na tadguruko na tatpravaṇo bhavati | tatreme dvādaśa dhutaguṇā:-yadidaṃ pāṃśukūlikatvam, traicīvarikatvam, sarvanāmatikatvam, paiṇḍapātikatvam, aikāsanikatvam, paścātkhalubhaktikatvam, āraṇyakatvam, vārkṡamūli- katvam, abhyavakāśitvam, śmāśānikatvam, naiṡadyikatvam, yāthāsaṃstharikatvam ceti | dānādiviśeṡapratipattyā pāramitāvipakṡamātsaryādicittānutpādārthamāha- nerṡyāmātsaryabahulo bhavati iti | upalakṡaṇatvāt sarvapāramitāvipakṡo grāhya: | dharmadhātunā sarvadharmasaṃgrahāddharmatā- viruddhaprajñāpāramitāyogagamanārthamāha-na ca gambhīreṡu ityādi | cālayitumaśakyatvāt sthirabuddhi: | sūkṡmārthadarśanādgambhīrabuddhi: | saṃyojanāt saṃsyandayati | svātmīkrta- sattvadhātutvena parārthanarakābhilāṡārthamāha-punaraparam ityādi | grhītabodhicittaparityāgāt pratideśaya | punaranutpādanāt pratinisrja | dolāyamānatvābhāvānna kṡubhyati | grhītāparityāgānna calati | tadevaṃ mūrdhagatāvasthasya ṡaḍākārā bhavanti | adhigatasaṃpratyayadharmatvenāparapraṇaya- nārthamāha-punaraparam ityādi | du:khādisatyacatuṡṭayasya māyopamatvenāvagamāt dharmatām ityādi padacatuṡkopādānam | na parasya śraddhayā gacchati iti dharmatāpratyakṡakāritvānna parasaṃpratyayena pratipadyate | etadeva drṡṭāntapūrvakaṃ spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma subhūte ityādi | anapaharaṇīya- tvādasaṃhārya: | nivrttyasaṃbhavādapratyudāvartanīyadharmā | ekāntasthitatvānniyato bhavati sarvajñatā- yām | etadeva vistārayannāha-samyaksaṃbodhiparāyaṇa: ityādi | viditabuddhatvopāyakauśalatvena pratirūpamārgopadeśakamārasya māratvāvabodhārthamāha-punaraparam ityādi | eṡā iti prajñāpāra- mitācaryā | ihaiva ityasminneva janmani | du:khasyāntaṃ kuru, caturāryasatyabhāvanayeti śeṡa: | aho bata ityādi | aho kaṡṭam, ihaiva tāvattavāyamātmabhāvo dharmatādhigamavaikalyena yadottara- kālamapariniṡpanno'nabhinirvrtto bhaviṡyati, tadā kasmātpunastvamanyamātmabhāvaṃ praṇidhānādi- balena sattvārthaṃ pratigrahītavyaṃ manyase ityartha: | māro'yamityanyamārgopadeśino'bodhena nivartanāsaṃbhavāda vinivartanīya: | tadevaṃ kṡāntigatāvasthasyākāradvayaṃ syāt | trimaṇḍalaviśuddhyā sarvatra buddhānumoditapratipattyarthamāha-sacedbodhisattvasya ityādi | cittaṃ parata: śrutvaivamiti parasmātparato mārādeva naitadbuddhabhāṡitamityādīni vivekapadāni śrutvā cittaṃ dharmatāyā na @477 parihīyate ityartha: | prayogamaulaprṡṭhāvasthāsu na parihīyate na pratyudāvartate, na cānyathābhāva ścittasyeti yathākramaṃ yojyam | tathā caran iti buddhānujñātacaryayā carannityartha: | upasaṃharannāha- sacedbodhisattvo mahāsattva: ityādi | tadevamagradharmagatāvasthasyaika ākāra: syāt | yathoktai- revākārairnirvedhabhāgīyasthito bodhisattvo'nuttarabodherna vivartate iti lakṡaṇīya: | tathā coktam- rūpādibhyo nivrttiśca vicikitsākṡaṇakṡayau | ātmana: kuśalasthasya pareṡāṃ tanniyojanam ||40|| parādhāraṃ ca dānādi gambhīre'rthe'pyakāṅkṡaṇam | maitraṃ kāyādyasaṃvāsa: pañcadhāvaraṇena ca ||41|| sarvānuśayahānaṃ ca smrtisaṃprajñatā śuci | cīvarādiśarīre ca krmīṇāmasamudbhava: ||42|| cittākauṭilyamādānaṃ dhūtasyāmatsarāditā | dharmatāyuktagāmitvaṃ lokārthaṃ narakaiṡaṇā ||43|| parairaneyatā mārasyānyamārgopadeśina: | māra ityavabodhaśca caryā buddhānumoditā ||44|| ūṡmamūrdhasu sa kṡāntiṡvagradharmeṡvavasthita: | liṅgairamībhirviṃśatyā saṃbodherna vivartate ||45|| iti || nirvedhabhāgīyasthāvaivartikalakṡaṇānantaraṃ darśanamārgasthāvaivartikalakṡaṇaṃ du:khe dharmajñāna- kṡāntyādibhi: ṡoḍaśabhi: kṡaṇairvaktavyam | tathā coktam- kṡāntijñānakṡaṇā: ṡaṭ ca pañca pañca ca drkpathe | bodhisattvasya vijñeyamavaivartikalakṡaṇam ||46|| iti || tatra rūpādidharmāvabodhavyāvartanena du:khe dharmajñānakṡāntiriti kathayannāha- punaraparam ityādi | vyavasthitaviśeṡānutpādānnābhisaṃskaroti | apūrvākaraṇānnotpādayati | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | svalakṡaṇaśūnyai: iti svabhāvaśūnyadharmatayā rūpādidharmāvabodhānupalambhādbodhisattvanyāmaṃ du:khe dharmajñānakṡānti- madhigato'vakrānta: san tamapi dharmaṃ nopalabhate, yatastaṃ nābhisaṃskaroti, notpādayatītyartha: | anutpādajñānakṡāntika: iti yathānirdiṡṭakṡāntilābhī | anuttarabodhi- cittadrḍhatayā du:khe dharmajñānamityāha-punaraparam ityādi | darśanabhāvanāviśeṡamārgeṡvasattva- pratipādanārthamākāśasametyādipadatrayopādānam, prayogādiṡu vā | śravaṇacintābhāvanādiṡvevaṃ jñātavyamityādi yojyam | tatra drḍhaṃ cittaṃ nirantarāyasāratayā | aprakampyaṃ dharmatāpratyakṡa- kāritayā | asaṃhāryaṃ pareṡāmaviṡayatayā | samādānaprayogoddeśāparibhraṃśārthena vā yojyam | śrāvakapratyekabuddhayānacittavinivartanāt du:khe'nvayajñānakṡāntirityāha-punaraparam ityādi | @478 śrāvakapratyekabuddhabhūminivrtta: sarvajñatāyāṃ pravrtto bhavatīti tatra satyāṃ pravrttau yā nivrtti:, satyāṃ vā apravrttau yā pravrtti:, te tviha nivrttipravrttī nirdiṡṭe, na tu nivrttipravrttimātre, tayo: samyagarthākaraṇāt | tathā trtīye kṡaṇe'nvayajñānasaṃbandhena śrāvakādibhūmipāta: saṃbhavati, tasya traidhātukapratipakṡavāhakatvāt | atastannivrttyākāra: kathita: | dharmapravicayasāmarthyāt dhyānādyaṅgaparikṡayeṇa du:khe'nvayajñānamityāha-sa ākāṅkṡan ityādi | navānupūrvasamāpattyā- dyupalakṡaṇam | atra dhyānāni drṡṭadharmasukhavihārārthamabhimukhīkaraṇāt dhyānairviharati, tatphala- sākṡātkaraṇād dhyānaparijayaṃ ca karoti | tattadaṅgaprahāṇenādhigatānvayajñānasya rūpārūpyadhātu- pratipakṡatvajñāpanārthamālambanādvyānāni ca samāpadyate | anukūlātmabhāvasya parigrahānna ca dhyānavaśenopapadyate | du:khe'nvayajñānāvasthāyāṃ bodhisattvasya vairāgyalābhānupapattyā sa punareva kāmāvacarān dharmānadhyālambate iti yojyam | apagatākuśalatvena kāyaceto- lāghavāt samudaye dharmajñānakṡāntirityāha-punaraparam ityādi | darśanaheyavikalpāpagatatvena kāyacittalāghavotpādānna nāmādiguruko bhavati | bāhyādhyātmikayaśobhedāt kīrti: śloka iti dvayamuktam | viditasvalakṡaṇaśūnyadharmatvānnāmādyalābhe'pi vaimanasyābhāvena asaṃkṡubhita- citta: | māyopamabhāvanopāyakauśalasāmarthyena anabhiniveśakāmopabhogātsamudaye dharmajñāna- mityāha-sacet so'gāram ityādi | agāraṃ grham | prāpteṡu kāmeṡu kāmābhiṡvaṅgo'bhi- niveśa: | aprāpteṡvabhiprāya: prārthanā | māyopamanirvāṇadharmāvagamānnirvitsaṃjñī | etadeva drṡṭāntena spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | jīvitendriyādinirodhabhayadarśanāduttrastasaṃjñī | sabhayatvādaviśrabdham | anāgateṡvanarthikā vartamāneṡvagrddhā vinaṡṭeṡvasaktā ityeke | prayogādiṡu cetyapare | prāsādikasukhadatvāt priyarūpasātarūpāṇi | te'gāramadhyāvasanta: anarthikā eva ca bhavanti iti pūrveṇa saṃbandha: | viṡāyādīnavadarśanena sadā brahmacāritvāt | samudaye'nvayajñānakṡāntirityāha-na samaviṡameṇa ityādi | na samaviṡameṇa noddhāravrddhi- nyāyena | nyāyopāttatvāddharmeṇa | sadā brahmacāritvānnādharmeṇa | śamathasnigdhasaṃtānatvānna pareṡā- mapamardanamupaghātaṃ kurvanti | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi tai: ityādi | satpuruṡai: ityādi stutirityeke | ṡoḍaśakṡaṇadarśanamārgalābhāt yathākramaṃ satpuruṡairityādi- ṡoḍaśa padānītyapare | satpuruṡadharmatayā samyagupakaraṇājīvaviśuddhatvātsamudaye'- nvayajñānamityāha- punaraparam ityādi | vajrapāṇirityetsaṃjñako'nya: kaścit prativiśiṡṭo mahāyakṡa: | anabhi- bhavanīyakāyavākcittatvādyathāsaṃkhyam durdharṡānatikramaṇīyadurāsadapadāni vācyāni | basti- gatakoṡaguhyatvāt puruṡavrṡabhendriyasamanvāgata: | āryatārādimantraprakāro mantrajāti: | candra- sūryagrahotpāditabhrṅgarājādiroṡadhi: | mantrajātyoṡadhya eva vidyābheṡajādi | ādiśabdā- dyantrādiparigraha ityeke | mantrajātirlokottarā bahudravyasamāhāralakṡaṇauṡadhi: | vidyā laukikī, bheṡajamekāṅgikamityapare | puruṡadevatāsaṃbandhānmantrajāti: | utpannavyādhipratīkārārthamoṡadhi: | strīdevatāsaṃbandhādvidyā, bheṡajamanāgatotpātapratiṡedhārthamityanye | kāyavākkalahābhāvānna vigraha- @479 vivādaśīla: | śūnyatāvasthitatvena skandhadhātvāyatanayogānuyogavihārapratiṡedhānnirodhe dharma- jñānakṡāntirityāha-punaraparam ityādi | yogānuyogagrahaṇena du:khasamudayasatyayornirodhamārga- satyayośca yathākramaṃ yogānuyogayo: paurvāparyaṃ jñāpitam ityāryavimuktisena: | skandhādiṡu prathamo- 'bhiniveśo yoga: | paścādatyantābhiniveśo'nuyoga ityapare | nirastavipakṡatvena adhigamāntarāya- dharmakathāyogānuyogavihārapratiṡedhānnirodhe dharmajñānamityāha-na saṃgaṇikā ityādi | kathā- grahaṇena vastuvikalpasya du:khasamudayajñānakāle eva utsannatvānnirodhajñānasya kathāmātravikalpa- pratipakṡatvamāveditam | etāṃ cāvasthāmadhikrtyocyate- nāmamātramidaṃ sarvaṃ saṃjñāmātre pratiṡṭhitam | abhidhānātprthagbhūtamabhidheyaṃ na vidyate || iti || -prajñāpāramitāpiṇḍārtha:-45 parijñātavikalpadopatvena bodhisaṃbhārabhūtadānādipracuravicitradharmase- nākathāyogānuyoga- vihārapratiṡedhānnirodhe'nvayajñānakṡāntirityāha-na senākathā ityādi | tatra senā bodhi- saṃbhāradharmasamūha: | nirodhajñānāvasthāyāṃ prabhūtasamudāgasyopayuktatā anena sūcitā | tathā hi- prakrtiśūnyatāyāṃ sthito na kasyaciddharmasya alpatvaṃ vā bahutvaṃ vā samanupaśyatītyāryapañcaviṃśa- tisāhasrikāvacanādityeke | grāhyagrāhakayorheyatvena vipakṡapratipakṡaghātyaghātakayuddhakathāyogānu- yogavihārapratiṡedhānnirodhe'nvayajñānamityāha-na yuddhakathā ityādi | evaṃbhūtāvasthasya svarasata eva vipākanirodhaścaturvidho bhavati yaduta indriyagrāmanirodha: prathama: | tathā indriyāśrayabhūta- bhautikanagaranirodho dvitīya: | tathā indriyaviṡayanigamanirodhastrtīya: | yadāha-na grāma^ ityādi | janapadādayo nigamaprabhedā: | ātmābhiniveśanirodhaścaturtha: | yadāha-nātmakathā ityādi | ātmana eva ātmīyasaṃbandhena prabhedārthaṃ na amātyetyādyupādānam | sa cāyaṃ caturvidho vipākanirodha: pratyekaṃ traidhātuko veditavya: | tatra kāmarūpadhātvorindriyādhāra- viṡayanirodho'tipratīta: | ārūpye tu upekṡājīvitamana:saṃjñendriyasadbhāvādindriyanirodha: | nikāyaṃ jīvitaṃ cātra niśritā cittasaṃtati: | iti krtvā indriyādhāranirodha: | manoviṡayadharmanirodhasaṃbhavādindriyaviṡayanirodha: saṃbhavati | sarvatra ātmābhiniveśastu vidyate eveti tannirodho'pyupapanna: | dānādiviśeṡāva- bodhena mātsaryadau:śīlyādiyogānuyogavihārapratiṡedhāt mārge dharmajñānakṡāntirityāha-na dharmaviruddhakathā ityādi | dharmaviruddhakathāniṡedhena kṡānterānantaryamārgatvāt kleśavisaṃyoga- kāraṇatvaṃ vijñāpitam | kāyavāksamārambha: kalaha: | vākcittakrtaṃ vairūpyaṃ bhaṇḍanam | vigraha- vivādau vyākhyātau | kuśaladharmānuvartanāddharmakāmā: | pratipattiphaladharmayo: saṃskrtatvādyathākramaṃ hānopādānakathanādabhedavarṇavādina: | viśiṡṭatarāvasthāprāptyabhilāṡāt mitrakāmā: | śrāvakā- dyasādhāraṇadharmagadanāddharmavādina: | upapattivaśitālābhāttatropapadyante | yathoktakṡāntimeva spaṡṭayannāha-punaraparam ityādi | kovidā iti paṇḍitā: | yadbhūyastvena iti bāhulyena | @480 sarvadharmatrivimokṡamukhasvabhāvatvena aṇumātradharmānupalambhāt mārge dharmajñānamityāha-punaraparam ityādi | māyopamasarvadharmāvagamena aṇumātradharmopalambhavaikalyāt naivaṃ bhavatviti anivarta- nīyo vāhaṃ na vāhamavinivartanīya: iti | prayogādyavasthāsu vicikitsāsaṃśayasaṃsīdanā- padāni yojyāni | vicikitsādyabhāvatvena vimuktimārgatvāt jñānasya visaṃyogaprāptikāraṇatvaṃ kathayati | tadeva drṡṭāntapūrvakaṃ spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | mārakarmāvabodhādinā visaṃyogaprāptikāritrameva jñāpayati | punarapi drṡṭāntena vistārayannāha-tadyathāpi nāma subhūte puruṡa: ityādi | sarvathā apanayanāt prativinodayitum, tāvatkālasamudācārāt viṡkambha- yituṃ vā cālayituṃ vā | kampayituṃ veti svavasthānādapanetum | tatraiva adrḍhīkartumityartha: | anena ca sadevakena lokenāśakyanivrttitvena sadevakaṃ lokamatikramya nyāmāvakramaṇāt mārge dharma- jñānasya traidhātukapratipakṡatvaṃ jñāpitaṃ bhavet | jātivyativrttasyāpi iti janmāntaragatasyāpi śrāvakādicittānutpādena prayogasya yānāntaraniryāṇābhāvādaikāntikatvamāveditam | abhisaṃ- pratyayalābhena trisarvajñatātmakasvabhūmitrayaniścitāvasthānāt mārge'nvayajñānakṡāntirityāha- jātivyativrttasyāpyevaṃ bhavati-nāham ityādi | svasyāṃ bhūmau iti trisarvajñatāyām | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | cittena iti pañcābhijñādhigamena | jñānena iti satyābhisaṃbodhena | tathā tannānyatheti arhattvaṃ bodhisattvairna sākṡātkartavyamiti yathoktaṃ bhagavatā tathaiva tannānyathetyartha: | evaṃ pratyavekṡate, evaṃ samanvāharati iti pratyakṡānumānābhyā- mavadhārayati | buddhādhiṡṭhānam iti buddharūpam | addhā batāyam iti avaśyaṃ batāyam | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hyasya ityādi | ekāntaniṡṭhatvena sarvākārajñatādi- dharmārthaṃ jīvitatyāgāt mārge'nvayajñānamityāha-punaraparam ityādi | tatra kāyatyāgādātmapari- tyāga: | cittatyāgājjīvitaparityāga: | ubhayābhidhānaṃ vyastasamastātmaparityāgajñāpanārtha- mityanye | prema sneha: | gauravaṃ bahumānatā | mamāpyeṡa: ityanena visaṃyogaprāpte: saddharmapari- grahasabhāgatā jñāpitā | yathoktajñānameva vistārayannāha-punaraparam ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi tena ityādi | yathoktairevākārairacintyopāyavatāṃ bodhisattvānāṃ dharmanairātmyadyotakai: sākṡātkrtā: ṡoḍaśakṡaṇā darśanamārgasthāvaivartikabodhisattvalakṡaṇaṃ grāhyam | tathā coktam- rūpādisaṃjñāvyāvrttirdārḍhyaṃ cittasya hīnayo: | yānayorvinivrttiśca dhyānādyaṅgaparikṡaya: ||47|| kāyacetolaghutvaṃ ca kāmasevābhyupāyikī | sadaiva brahmacāritvamājīvasya viśuddhatā ||48|| skandhādāvantarāyeṡu saṃbhāre sendriyādike | samare matsarādau ca neti yogānuyogayo: ||49|| @481 vihārapratiṡedhaśca dharmasyāṇoralabdhatā | niścitatvaṃ svabhūmau ca bhūmitritayasaṃsthiti: ||50|| dharmārthaṃ jīvitatyāga ityamī ṡoḍaśa kṡaṇā: | avaivartikaliṅgāni drṅmārgasthasya dhīmata: ||59|| iti || nanu kathaṃ yogisaṃtānapratyātmavedyā: kṡaṇā: parapratipattaye lakṡaṇāni, iti cet, ucyate | yata: kṡāntijñānakṡaṇā: samyagadhigatā: santo'nabhiniviṡṭagrāhyagrāhakākāraśuddha- laukikaprṡṭhacittasaṃgrhītaṃ svānurūpakāryaṃ rūpādisaṃjñāvyāvartanādikaṃ parapratipattiviṡayaṃ janayanti | adhigamānurūpa eva sarvatra yogināṃ vyavahāro'nyatra sattvavinayaprayojanavaśāditi krtvā | tasmātte lakṡaṇāni bhavantīti || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyām avinivartanīyākāraliṅganimittaparivarto nāma saptadaśa: || @482 18 śūnyatāparivarto'ṡṭādaśa: | bhāvanāmārgasthāvaivartikalakṡaṇaṃ pratipādayituṃ darśanamārgasaṃbandhena prastāvayannāha-atha khalu ityādi | asādhāraṇadharmayogādāścaryam | yathoktakṡāntilābhena darśanaheyakleśavisaṃyogāt mahāguṇasaṃ{1. ##W om.## ^saṃbhāra^.}bhārasamanvāgata: | yathānirdiṡṭajñānalābhena darśanaheyakleśāpunarutpatterapramāṇaguṇa- samanvāgata: | tadanu sarvākārajñatābhinirhārajñānalābhādaparimita- guṇasamanvāgata: | sādhūktatvena evametat subhūte, evametat iti | anuvādasya niryuktikatvāt tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- avinivartanīyena ityādi | ākārānantyādanantam, sarvato'viṡayatvenāparyantam, sarvalokā- kampyatvenāsaṃhāryam | saṃbandhamāpādya evaṃ prakrtārthamāha-pratibalo bhagavan ityādi | yasmādbhagavānākārādikaṃ nirdeṡṭuṃ pratibala:, ata eva bhagavatā bhāvanāmārgasthāvaivartikalakṡaṇārthaṃ gambhīrāṇi sthānāni kathanīyānītyartha: | gambhīrāṇi gambhīrāṇi iti vīpsābhidhānaṃ pauna:- punyābhyāsamārgajñāpanārtham | sthānānīti sthityabhidhānam | yatra bhāvanāmārge sthitvā bodhisattvāścatvāri smrtyupasthānāni yāvadaṡṭādaśāveṇikān buddhadharmān paripūrayeyu:, tasya niravaśeṡādhigamaparipūrikāraṇatvajñāpanena prābandhikatākhyāpanārtham "nāgrhītaviśeṡaṇā viśeṡye buddhirutpadyate" iti nyāyādbhāvanāmārgaṃ viśeṡayannāha-sādhu sādhu ityādi | gambhīrāṇi iti | gambhīro bhāvanāmārga ityartha: | nigamayitukāma: iti pratipādayitukāma: | katama- tpunarasya gāmbhīryamityāha-gambhīram ityādi | bhāvapradhāno'yaṃ nirdeśa: | gāmbhīryamityartha: | tatra grāhakavivekena śūnyatā | grāhyābhāvādānimittam | grāhyagrāhakaviviktādvayajñānasyāpi vastusato'dhigantavyasyāsattvādapraṇihitam | jātyādilakṡaṇatrayavisaṃyogādanābhogapravrttatvādvā anabhisaṃskāra: | hetorasattvādanutpāda: | pratisaṃdhivigamādajāti: | darśanamārgavipakṡa- virahādabhāva: | bhāvanāmārgavipakṡaviśleṡādvirāga: | āyatyāṃ du:khānutpattidharmatvānnirodha: | animittaśāntasukhavihārapadasthānatvānnirvāṇam | drṡṭe dharme du:khāpracāraphalatvādvigama:, ityeva- meṡāṃ śūnyatādīnāmarthabhedo vācya: ityeke | sarvairapyetai: padai: vyāvrttibhedāddharmadhātureva nirdiśyate iti grāhyam | sā ca śūnyatādīnāṃ gambhīratā samāropāpavādāntadvayarahitateti pratipādanārthaṃ kākvā praśnayannāha-eteṡāmeva ityādi | bhagavannityanantraraṃ kimiti śeṡa: | parihārārthamāha- sarvadharmāṇām ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpaṃ hi ityādi | etadeva kuta iti praśnayannāha-kathaṃ ca subhūte ityādi | pariharannāha-yathā subhūte tathatā, tathā gambhīraṃ rūpam ityādi | yathā śūnyatā gambhīrā, tathā tattvato'nutpannatvena rūpādikamapi gambhīra- mityartha: | anena ca tathatāyāṃ na rūpādikam, iti samāropānta: pratiṡiddha: | yathā rūpatathatā, tathā gambhīraṃ rūpamiti | ya: pratītyasamutpāda: śūnyatā saiva te matā | @483 iti vacanādrūpāditathataiva saṃvrtyā rūpādikamavicāraikaramyamiti yāvat | anena ca nānyatra rūpādikāttathatetyapavādānta: pratikṡipta: | upasaṃharannāha-yatra subhūte na rūpam ityādi | āścaryam iti ekasyaiva yugapadarthadvayakathanādvismaya: | yāvadvacanena abhiniveśa- pratiṡedhānabhiniveśavidhānādiparigraha: | sūkṡmeṇopāyena iti anuttrāsakrameṇa | rūpataśca nivārito nirvāṇaṃ ca sūcitamiti tathatāyāṃ rūpādipratiṡedhādrūpādau pravrttinirākaraṇāya nivārita: | tatraiva śūnyatvenābhyāsakaraṇānnirvāṇaṃ ca kathitaṃ syāt | tadayaṃ samāsārtha:- śūnyatādike na rūpādikam, na tato'nyacchūnyatādikamiti yathākramaṃ yā samāropāpavādānta- muktatā, sā śūnyatādergāmbhīryaṃ śūnyatādikamiti gāmbhīryayogādgambhīro'bhyāsapatha iti | tathā coktam- gambhīro bhāvanāmārgo gāmbhīryaṃ śūnyatādikam | samāropāpavādāntamuktatā sā gabhīratā ||52|| iti || viśeṡaṇaṃ nirdiśya evaṃ viśeṡyabhāvanāmārgārthamāha-imāni subhūte ityādi | cinta- yiṡyati iti śrutamayyā prajñayā | tulayiṡyati iti cintāmayyā | upanidhyāti iti bhāvanāmayyā | samādhau vā prayogamaulaprṡṭhabhāvinyā prajñayeti yathākramaṃ yojyam | kasmin punarviṡaye bhāvanāmārga ityāha-evaṃ mayā ityādi | tatraivaṃ mayā sthātavyam, yathā nirvedha- bhāgīyādhikāreṇa prajñāpāramitāyāmājñaptam | evaṃ mayā śikṡitavyam, yathā darśanamārgādhikāreṇa prajñāpāramitāyāmākhyātam | evaṃ mayā pratipattavyam, yathā bhāvanāmārgādhikāreṇa prajñāpāra- mitāyāmupadiṡṭamiti vācyam | tathā coktam- cintātulananidhyānānyabhīkṡṇaṃ bhāvanāpatha: | nirvedhāṅgeṡu drṅmārge bhāvanāmārga eva ca ||53|| iti || ata eva catvāri nirvedhabhāgīyāni darśanabhāvanāmārgau cādhikrtya, tathā saṃpādaya- mānastathopanidhyāyaṃstathopaparīkṡamāṇastathā prayujyamānastathā ghaṭamānastathā vyāyacchamāna iti ṡaṭ padāni bhavanti | kathaṃ bhāvanāmārgasya sa eva viṡaya: ? prābandhikatvātpūrvapūrvasyottarottara ityadoṡa: | bhāvanāmārgānuśaṃsārthaṃ praśnayannāha-ayam ityādi | yo bodhisattvaścintādi- prayukta: samyagekadivasamapyatra bhāvanāmārge yogamāpadyate, so'yaṃ tenaikadivasena kiyatpuṇyaṃ karoti ? parihārārthamāha-tadyathā ityādi | nyūne'pi viṡaye'dhikarāgatvādrāgacarita: | rāgavikalpabāhulyādvitarkacarita: | samudāyāvayavaśobhatvādyathākramaṃ yoṡidabhirūpā prāsādikā | drṡṭyanukūlatvena darśanīyā | amuṡmin sthāne tvayā gantavyamityabhidhānaṃ saṃketa: | na vaśayet iti na labhetetyeke, na paśyedityapare | ādimadhyaparyavasāneṡu svābhimatasuratānukūlavyāpāra- nirvartanādyathāsaṃkhyamevaṃ kariṡyāmi, evaṃ ramiṡyāmi, evaṃ krīḍiṡyāmi, sarvatra yatheṡṭapravartanādevaṃ pravicārayiṡyāmīti yojyam | iyata: iti rāgacaritapuruṡavitarkasaṃkhyānityartha: | karmaṇa: @484 kṡayācchorayati | viṡkambhaṇādviprṡṭhīkaroti | apūrvasyānutpādanena saṃsārājjanmaprabandhato vyantī- karoti | tadevamapramāṇakuśalasaṃparigrahādaparimitakalpānāṃ choraṇaviprṡṭhīkaraṇavyantīkaraṇalakṡaṇa- strividho'nuśaṃso bhāvanāmārgakāritrajñāpanārthaṃ kathita: syāt | ya iha ityādi | nirvedha- bhāgīyādhikāreṇa yathājñaptaṃ tiṡṭhati | darśanamārgādhikāreṇa yathākhyātaṃ śikṡate | mrdumadhyādhi- mātrabhāvanāmārgādhikāreṇa yathopadiṡṭaṃ yathānirdiṡṭaṃ pratipadyate, upanidhyāyati, yogamāpadyate iti saṃbandha: | upasaṃharannāha-evaṃ subhūte bodhisattva: ityādi | ekadivasena sāvatkarma karoti ityanantaraṃ janmaprabandhato'parimitakalpān yāvatā parityajatīti śeṡa: || bhāvanāmārgasyedānīṃ prakārabhedo draṡṭavya: | trayo hi mūlaprakārā: mrdumadhyādhimātrā: | teṡāṃ puna: pratyekaṃ mrdumadhyādhimātrabhede kriyamāṇe nava prakārā bhavanti | yathā pratipakṡasya, evaṃ vipakṡasyāpi nava prakārā veditavyā: | tatra ca mrdumrdunā mārgeṇādhimātrādhimātra- vikalpasya prahāṇaṃ yāvadadhimātreṇa mrdumrduvikalpasyeti grāhyam | ādita eva adhimātra- mārgāsaṃbhavādutpannādhimātramārgasya cādhimātrakleśābhāvāt | yathaudāriko malaścailātpūrvaṃ nirdhūyate, paścātsūkṡma: | yathaudārikaṃ ca tama: sūkṡmeṇālokena hanyate, sūkṡmaṃ cādhimātreṇa | śuklāśca dharmā balavanta:, durbalāstu krṡṇā:, kṡaṇikamrdukenāpyāryamārgeṇa anādisaṃsāraparaṃ- parāpyāyitānāmadhimātrakleśānāmunmūlanāt | bahukālasaṃvardhitadoṡāṇāṃ trivrtkarṡaniṡkarṡaṇavat, kṡaṇikālpapradīpamahātamoghātavaccetyācāryavasubandhu: | tatrānyāpadeśenottarottarapuṇyādhikatva- pratipādanāt pratipakṡaprabhedamabhibhūyamānapuṇyavacanena ca vipakṡaprabhedaṃ nirdiśan vikalpakleśā bodhisattvā iti krtvā adhimātrādhimātravikalpaprakāraṃ vaktumāha-yaśca prajñāpāramitāvirahita: ityādi | mrdumrdumārgārthamāha-ayameva tata: ityādi | tata iti dānadātu: sakāśādvi- śiṡyate iti | asaṃkhyeyāprameyāpramāṇapuṇyaparigrahādviśiṡṭatara: | adhimātramadhyavikalpaṃ kathayannāha-punaraparam ityādi | dadyāt pratiṡṭhāpayet iti niryātayeccirasthitikaṃ ca kuryādityartha: | mrdumadhyamārgārthamāha-yaśca bodhisattva: ityādi | bahutaramityasaṃkhyeyādi- svabhāvam | adhimātramrduvikalpaṃ pratipādayannāha-punaraparam ityādi | yāvadvacanātsakrdā- gāmiprabhrtīnāṃ grahaṇam | aṇumātrabhayadarśitvena śīleṡu ca paripūraṇakārī | mrdvadhimātra- mārgārthamāha-yaśca bodhisattva: ityādi | tato manasikārāt iti prajñāpāramitābhāvanāta: | madhyādhimātravikalpaṃ khyāpayannāha-punaraparam ityādi | kṡāntyā ca samanvāgata: iti parāpakāramarṡaṇādikṡāntyā yukta: | madhyamrdumārgārthamāha-yaśca ityādi | dharmadānamiti samyagarpaṇam | ata eva dharmaṃ deśayediti pūrvasmādidaṃ viśiṡyate | madhyamadhyavikalpamāvedayannāha- punaraparam ityādi | uttaptavīryatvādārabdhavīrya: | madhyamadhyamārgārthamāha-yaśca khalu puna: ityādi | pariṇāmayet iti upalambhadrṡṭyā niryātayet | ata evānantaraṃ prajñāpāramitoktena pariṇāmeneti viśeṡo vakṡyate | ayameva dharmadānapūrvakopalambhapariṇāmo madhyamrduvikalpo vakṡyamāṇapariṇāmā- pekṡayā syāt ! madhyādhimātramārgārthamāha-punaraparam ityādi | prajñāpāramitoktena iti sarva- @485 dharmānupalambhayogena | tata: ityupalambhayogena pariṇāmayitu: sakāśāt | mrdvadhimātravikalpaṃ nirdiśannāha-punaraparam ityādi | pratisaṃlāne na punareva yogamāpadyate iti pariṇāmottara- kālaṃ prajñāpāramitāvihāre na cittasamādhānatāṃ kuryāt | adhimātramrdumārgārthamāha-yaśca khalu puna: ityādi | pratisaṃlāne punareva yogamāpadyeta iti bhūyo'pi manasi kuryāt | etadeva spaṡṭayannāha-pratisaṃlāne ca punareva yogamāpadyamāna: iti | mrdumadhyavikalpaṃ vaktumāha- yadā bhagavannabhisaṃskāra: ityādi | abhisaṃskāraścittābhogo vikalpo viparyāso yadā kathaṃ vikalpabījānugamāttadā bahutaraṃ puṇyaṃ pariṇāmanākāle prasavatītyucyate | vikalpasyāpi māyopamatvenānugamādaviparyāsapravrttatvena saṃvrtyā bahutaraṃ puṇyamiti pariharannadhimātramadhyamārgārtha- māha-so'pīdānīm ityādi | sa ityabhisaṃskāraprabhava: puṇyarāśi: | idānīm iti aṡṭama- prakārabhāvanāmārgāvasthāyām, na tu pūrvam, tatra viparyāsaprabhavatvāt | adhyātmabahirdhobhayaśūnya- tābhi: śūnyaka: | śūnyatāmahāparamārthaśūnyatābalādriktaka: | saṃskrtāsaṃskrtātyantānavarāgrā- navakāraśūnyatābhistucchaka: | prakrtiśūnyatādibhirnavaprakārairasāraka: | saṃnāhaprasthānasaṃbhāra- niryāṇapratipattibhiryathākramaṃ śūnyaka ityādi padacatuṡṭayamityanye | mrdumrduvikalpaṃ kathayannāha- yathā yathā khalu puna: ityādi | yathā yathā iti yena yena adhyātmādiśūnyatādyākāreṇa | bodhisattvo mahāsattva: ityanantaraṃ saṃkhyeyāprameyādyadhigamasaṃgrhīta iti śeṡa: | evaṃ dharmān iti māyopamān | adhimātrādhimātramārgārthamāha-yathā ca yathā ca subhūte bodhisattva: ityādi | sarvavikalpabījavigamādaprameyamasaṃkhyeyaṃ puṇyaṃ prasavati | aprameyamityanena apramāṇa- mapyākṡiptam | ko'rthabheda iti praśnayannāha-aprameyasya ca ityādi | kiṃ nānākaraṇamiti kimupalakṡaṇam | kiṃ sāmānyalakṡaṇamiti yāvat | ka: prativiśeṡa: iti | kiṃ svabhāvalakṡaṇaṃ kiṃ svalakṡaṇamityartha: | sāmānyalakṡaṇārthamāha-aprameyam ityādi | yatra pramāṇānyuparamante iti yasmin puṇyaviṡaye pratyakṡeṇa viṡayīkartumanumānena ca mātumaśakyatvāt pratyakṡānumāna- pramāṇāni na pravartante, tadaprameyamapramāṇam | anenādhigamasyāsaṃskrtatvaṃ vibhutvaṃ ca jñāpita- miti kecit | yanna śakyaṃ saṃkhyayā kṡapayitum iti avidyamānasaṃkhyatvena yatpuṇyaṃ saṃkhyayā niṡṭhāpayitumaśakyam, tadasaṃkhyeyam | anena tasya samatādhigamo jñāpita: ityeke | svabhāva- lakṡaṇārthamāha-syādbhagavan ityādi | paryāya: prabheda: | yat ityavyayatvāt yenetyartha: | aprameyam ityasaṃkhyeyādyupalakṡaṇam | sādhūktatvena tadvacanamanuvadannāha-yatsubhūtirevamāha ityādi | evamanūdya pratipādayannāha-syātsubhūte ityādi | yena iti dharmadhātusvabhāvātma- keneti | paramārthata: śūnyatālakṡaṇo'pi vikalpapratipakṡayorbhedādanāgamya dhyānāntarādinava- bhūmiṡu mahopāyakauśalabalena vā kāmadhātvādinavabhūmiṡu yathāsaṃkhyaṃ yathoktanavaprakāra: prabandhena pravartamāno bhāvanāmārgo'vasātavya: | tathā coktam- prābandhikatvādiṡṭo'sau navadhā ca prakārata: | mrdumadhyādhimātrāṇāṃ punarmrdvādibhedata: ||54|| iti || @486 nanu ekaikameva prakāramadhikrtya bhinnārthāsaṃkhyeyaprameyāpramāṇapuṇyaprasavakāryava- canasya prayogeṇa kāraṇānāmapi bahudhā bhedāt kathaṃ navaprakāro bhāvanāpatha ityabhiprāyavānāha-kasya puna: ityādi | pariharannāha-śūnyatāyā: ityādi | trivimokṡamukhasvabhāvabhāvanāmārgaprakāra- syetyartha: | prakarṡaparyantavartitvānnavamaprakārasyaivādhivacana mityavagamādāha-kiṃ śūnyatāyā: ityādi | nānyeṡām iti ato'nyeṡāṃ sarvadharmāṇāṃ prathamādiprakārāṇāṃ kiṃ nādhivacanam ? tadvacanena parihartumāha-tatkiṃ manyase ityādi | sarvadharmā iti prathamādiprakārā: | śūnyā eveti nyāyasya sarvatra tulyatvāt trivimokṡamukhasvabhāvā: sarva eva prakārāstathāgatenā- khyātā: | sarvaprakārāṇāṃ śūnyatādivacanamiti pratipādya paryāyārthamāha-ye ca subhūte ityādi | aprameyatāpi iti | apiśabdādasaṃkhyeyatādaya: | yasmādasaṃkhyeyāprameyādinirdeśā vāgabhilāpasvabhāvā: vyāvrttyapekṡopajanitanānātvarūpeṇa ekasminnarthe prayuktā:, tasmātparamārthena yathoktalakṡaṇasya bhāvanāmārgasya bhedaṃ kartuṃ na kṡamā ityāha-tasmāttarhi ityādi | eṡām ityasaṃkhyeyādīnām | saṃvrtyā tvanālambanamahākaruṇāsvabhāvadharmadhā- tuniṡyandabhūtāste deśanā- dharmasvabhāvā yathoktanirdeśā bālajanānāṃ mahāphalodayaprakāśakatvenābhimatāstathāgatasyetyāha- abhilāpā: ityādi | ete ityasaṃkhyeyādaya: | deśanābhinirhāranirdeśa: iti deśanā abhi- nirhriyate janyate'neneti deśanābhinirhāro dharmakāya:, tasyodbhāvanāsaṃvrtyā nirdeśa iti vigraha: | tathā coktam- asaṃkhyeyādinirdeśā: paramārthena na kṡamā: | krpāniṡyandabhūtāste saṃvrtyābhimatā mune: ||55|| iti || tathāgatasya karuṇāniṡyandanirdeśatvādetai: sarvaviṡayairbhavitavyamityāha-āścaryam ityādi | yāvadvacanādaprameyatādi parigraha: | sarvadharmāṇām iti prathamādinavaprakārāṇām | dharmateti nirvāṇarūpatā, vyañjanārthayorbhedānupalambhādanabhilāpyā | bhāṡitasyetyanantaranirdeśasya | tathā sarvadharmā: iti rūpādaya: | sādhūktatvāt evametat ityādyanūdya pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yā subhūte ityādi | sarvadharmāṇāṃ śūnyatā iti jñeyatvādibhedāntarapratikṡepeṇa śūnyatetyuktam | tata: śūnyā: sarvadharmā evābhilapituṃ na śakyā ityartha: | nanu ni:svabhāvatayā tattvānyatvābhyāmavācyasya paramārthato dharmatāsvarūpasya abhimatamārgavastuno vipakṡapratipakṡayo- ryathākramamapagamodayau na yujyete, sarvathātiśayādhānābhāvādityāha-kiṃ punarbhagavan ityādi | tattvenāha-no hīdaṃ subhūte ityādi | yadyevaṃ bhāvanāsaṃjñakena mārgeṇa naiva kiṃcidadhimātrādi navavidhaṃ vikalpajātaṃ parityaktam, nāpi kiṃcinmrdumrdvādi navaprakāraṃ mārgajātaṃ prāptam ato'nupanyasanīya evetyabhiprāyeṇa aniṡṭamāpādayannāha-sacedbhagavan ityādi | anabhila- pyasya iti bhāvanāmārgasya | tatprabhedatvādeva dānādīnāmapi hānivrddhyabhāva ityādi-dānapāra- mitāyā api ityādi | bhavatvevam, ko doṡa iti cet, āha-sacedbhagavan ityādi | kathamiti kṡepe | naivetyartha: | upacayārthamāha-na ca bhagavan ityādi | tathā coktam- @487 hānivrddhī na yujyete nirālāpasya vastuna: | bhāvanākhyena kiṃ hīnaṃ vartmanā kimudāgatam ||56|| iti || paramārthato'niṡṭāpādanamapi na bhavatītyāha-evametat ityādi | saṃvrtyā tu yathā anuttarā samyaksaṃbodhi:, tathā bhāvanāmārgo'kriyākārīti kathayannāha-api tu khalu puna: ityādi | naivaṃ bhavati iti dānapāramitā vivardhate vā parihīyate veti vastūpalambhayogena naivaṃ cittamutpa- dyate | yathānuttarā iti yathādhipatyamātreṇa niratiśayādhānā anuttarā samyaksaṃbodhirvineyānāṃ puṇyajñānānurūpatayā viśiṡṭārthapratibhāsicittajananadvāreṇa pariṇāmitapuṇyavardhanāt saṃvrtyā abhimatārthasya sādhikā, tathā pariṇāmayatītyartha: | tadvadayamapi āgantukamalāpagamādbhāvanayā sākṡātkrto bhāvanāmārgo māyopamatvānniratiśayādhāno yathā saṃvrtyā vipakṡapratipakṡayorapagamo- dayakrameṇa arthakriyākārī tathopanyasyate iti mati: | tathā coktam- yathā bodhistathaivāsāviṡṭasyārthasya sādhaka: | iti || asyaivārthasya vistareṇa nirdeśārthaṃ punaraparam ityādi pañcahārakopādānam | kiṃlakṡaṇā bodhirityāha-kā punareṡā ityādi | tathataiṡā iti tathatāsvarūpā | māyopamaniṡprapañca- jñānātmakadharmakāyādimayatathāgatasvabhāveti yāvat | bhāvanāmārge'pi tathatāsvabhāva evetyabhi- prāya: | tathā coktam- tathatālakṡaṇā bodhi: so'pi tallakṡaṇo mata: ||57|| iti || na ca subhūte tathatā vivardhate vā parihīyate vā tatsvarūpatvāt, tathā bodhimārgā- vapīti śeṡa: | evaṃ hi hetuphalayo: phalahetvorvā parasparasvabhāvānuvidhānāddhetuphalasaṃbandhāvaipa- rītyaṃ samudbhāvitaṃ syāt | punarapi saṃvrtyā mārgasya sāmarthyamāvedayannāha-sacedbodhisattva: ityādi | tatpratisaṃyuktai: iti bhāvanāmārgapratibaddhai: | abhīkṡṇaṃ bahulam iti prayogaprṡṭhā- vasthābhedena dvayopādānam | maulāvasthāyāṃ tanmayatvena viharaṇānupapatte: | evam iti tathārūpeṇa | upasaṃharannāha-evaṃ khalu subhūte ityādi | arthasya iti bhāvanāmārgasya || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ śūnyatāparivarto nāmāṡṭādaśa: || @488 19 gaṅgadevābhaginīparivarta ekonaviṃśa: | saṃvrtyāpyarthakriyāviśiṡṭārtha pratibhāsicittajananadvāreṇa na ghaṭate ityāśaṅkayannāha-kiṃ punarbhagavan ityādi | ekaikasmiṃścitte pūrvāparībhūte buddhabodhiniṡpādakasarvākārajñatādi- samastārthāpratibhāsanānnaiva ekaikena prathamena cittotpādena paścimena vā bodhimabhisaṃbudhyate bodhisattva: ityartha: | ekavijñānasaṃtataya: sattvā iti vacanādasaṃbhavitvena kiṃ yugapadutpanna- samīhitārthaniṡpādakadharmapratibhāsena anekacittakṡaṇena bodhimabhisaṃbudhyate iti pakṡo nā- śaṅkita: | viditānuttarabuddhabodhiniṡpādakadharmasvarūpeṇa kramotpattyupapannapūrvāparībhūtānekacitta- kṡaṇena bodhimabhisaṃbudhyate ityayamapi pakṡo na saṃgacchate ityāha-paurvako bhagavan ityādi | asamavahita: iti paścimaprathamayoryathākramaṃ niranvayodayavināśena parasparamasaṃbandhādasaṃśliṡṭa: | katham iti saṃbandhābhāvādviśiṡṭārtha pratibhāsicittānutpādānnaiva kuśalamūlānāmupacayo bhavati | tato na anuttarā samyaksaṃbodhiriti bhāva: | pūrvoktapakṡasyānabhimatatvāt paścimapakṡe prasiddhadīpadrṡṭāntayogena parihārārthamāha-tatkiṃ manyase ityādi | tailapradyotasya iti pradīpasya | prathamābhinipātena iti prathamakṡaṇamilitena | no hīdam iti pratyekamasāmarthyā- duktam | tadeva spaṡṭayannāha na hi bhagavan ityādi | prathame jvālāvartyormīlanakṡaṇe dvitīya- kṡaṇamantareṇa svakāraṇaparaṃparākramāyātasamānakālasaṃhato- tpattyaviśiṡṭatvāt kāryakāraṇalakṡaṇa- dāhyadāhakabhāvānupapattau nārciṡā prathamābhinipātena sā vartirdagdhā | paścimenaiva dīpakṡaṇena tarhi dagdhā, iti cet, āha-na ca prathamābhinipātamanāgamya arciṡā sā vartirdagdhā iti | api tu prathamaṃ dīpakṡaṇamapekṡya arciṡā paścimena sā vartirdagdhā, prathamakṡaṇamantareṇa paścimakṡaṇāsaṃbhavāt | prathamakṡaṇavat paścimakṡaṇasyāpi naya ityāha-na ca bhagavan ityādi | dvitīye'pi viśiṡṭajvālāvartyorutpattikṡaṇe prathamakṡaṇamantareṇa nityasattvādiprasaṅgatayā saṃvrtyutpādābhāvāt kāryakāraṇalakṡaṇadāhyadāhakabhāvavirahe paścimābhinipātena arciṡā na sā vartirdagdhā | prathamenaiva tarhi dīpakṡaṇena dagdheti cet, āha-na ca paścima ityādi | api tu paścimaṃ dīpakṡaṇamapekṡya arciṡā pūrveṇa vartirdagdhā, paścimakṡaṇamantareṇa prathamakṡaṇasya dāhe'sāmarthyāt | pratyekamasāmarthye'rthādubhayorabhyupagatasāmarthyasya āhatya pratipādanārthaṃ punarapi praśnayannāha-tatkiṃ manyase subhūte, api nu sā vartirdagdhā iti | abhyupagatārtha- syānyathākartumaśakyatvādāha dagdhā bhagavan ityādi | yadi nāma pūrvottarakṡaṇayoryathākramaṃ tulyakālaniranvayavināśodayāt parasparāsaṃsrṡṭatvam, tathāpi yadā saṃhataviśiṡṭotpannaṃ prathamadīpavartikṡaṇaṃ idaṃpratyayatātmakapratītyasamutpādadharmatayā samapekṡya, avicāraikaramyatvena hetuphalasaṃbandhabalādāhitasāmarthyātiśaya eva viśiṡṭo dvitīyadīpavartikṡaṇa: syāt, tadā nirhetukavināśe'pi kāryakāraṇalakṡaṇadāhyadāhakabhāvasadbhāvāt prathamapaścimakṡaṇābhyāṃ varti- rdagdhetyartha: | anantaramarthaṃ prakrtārthe niyojayannāha-evameva subhūte ityādi | subodham | pūrvāparībhūtābhyāṃ pratyekamanabhisaṃbodhiryugapadutpannaistarhyabhisaṃbudhyate iti cet, āha-na ca @489 taiścittotpādai: iti | yugapadutpannairapi bahubhiścittakṡaṇairnābhisaṃbudhyate | ekavijñānasaṃtataya: sattvā iti vacanādasaṃbhavitveneti bhāva: | anyathā tarhi budhyate iti cet, āha-na cānyatra tebhyaścittotpādebhyo'bhisaṃbudhyate iti | yathoktacittavyatirekeṇa cittāntareṇa nābhisaṃbudhyate, asaṃbhavāt | sarvathā tarhi bodhyasaṃbhava: syādityāha-abhisaṃbudhyate ca ityādi | pūrvāparī- bhūtakṡaṇayorekaviṡayopayogajñāpanapareṇa dīpadrṡṭāntanyāyena bodhiniṡpādakakatipayapadārtha- pratibhāsi prathamavijñānaṃ pūrvavatpratītya tatpratibhāsārthābhyadhika viśiṡṭārthapratibhāsipaścima- vijñānodayādābhyāṃ cittotpādābhyāmabhisaṃbudhyate bodhisattvo'nuttarāṃ bodhimityartha: | yathoktenaiva ca dīpadrṡṭāntena aṡṭaprakārā gambhīradharmatā pratisartavyā | tathā coktam- pūrveṇa bodhirno yuktā manasā paścimena vā | dīpadrṡṭāntayogena gambhīrā dharmatāṡṭadhā ||58|| iti || prasaṅgāgataṃ nirdiśya idānīṃ bhāvanāmārgasthabodhisattvā nāmavaivartikalakṡaṇakathanāya yasmin viṡaye'ṡṭavidhagāmbhīryaṃ tadvaktavyam, ityutpādagāmbhīryaṃ tāvatkathayannāha-gambhīro'yaṃ bhagavan ityādi | abhisaṃbudhyate ca ityādinā saṃvrtyā kṡaṇadvayena bodhyadhigamo'bhyupagata: | so'pi na yukta ityāha-tatkiṃ manyase ityādi | yaccittaṃ prathamakṡaṇavarti niruddham, api nu tatkiṃ dvitīyakṡaṇe saṃvrtyā punarutpatsyate, yata: kṡaṇadvayena bodhiryuktā syāt ? niranvaya- vinaṡṭasya punarutpādāsaṃbhavādāha-no hīdam iti | hetumantareṇa phalāsaṃbhavāt, paścima- kṡaṇavyāpāre'pi pāraṃparyeṇa prathamakṡaṇavyāpāropacārāt kṡaṇadvayena bodhiryuktā | na tu saṃvrtyāpi prathamakṡaṇasya mukhyato vyāpāra ityartha: | tataścedamuktaṃ syāt-na pūrvāparakṡaṇābhyāṃ na ca tāvanāgamya viśiṡṭārthotpādanam | idamutpādagāmbhīryamiti | nirodhagāmbhīryārthamāha-tatkiṃ manyase subhūte yaccittamutpannam, api nu tannirodhadharmi iti | tatrotpannamatītaṃ vinaṡṭa- sattākamiti yāvat | tattvena nirodharūpatvādāha-nirodhadharmi iti | nirodha: śūnyatā, sa eva dharmo'sya vidyate iti nirodhadharmi, tathatātmakamityartha: | tasya kiṃ dvitīye kṡaṇe nirodha ityāha-tatkiṃ manyase subhūte yannirodhadharmi api nu tannirotsyate iti | utpannamātrameva tannirodhagrāsatāṃ gataṃ tatprakrtitvāt, kiṃ punarnirotsyate ityabhiprāyādāha-no hīdaṃ bhagavan iti | anāgataṃ kiṃ nirodhadharmopetamityāha-tatkiṃ manyase subhūte yaccittamanutpannam, api nu tannirodhadharmi iti | no hīdam iti bhāvanivrttisvabhāvatvādvināśasya naivānutpannaṃ nirodha- dharmi | tasya kiṃ nirodho'sti kṡaṇāntare ityāha-tatkiṃ manyase subhūte yannirodhadharmi api nu tannirotsyate iti | no hīdam iti prathamakṡaṇābhāvena dvitīyakṡaṇanirodhavirahānnaiva kṡaṇāntare nirotsyate | vartamānasya tarhi nirodha iti cet, āha-tatkiṃ manyase subhūte yaccittamanutpādānirodhadharmi, api nu tannirotsyate iti | vartamānamaparotpādavaiyarthyā- danutpādadharmi | sattākāle vināśābhāvāt anirodhadharmi | no hīdam iti ekāneka- svabhāvavaidhuryāditi mati: | yadyevamabhāvastarhi nirudhyate ityāha-tatkiṃ manyase subhūte yo @490 dharma: prakrtyā svabhāvaniruddha eva, sa dharmo nirotsyate iti | svarūpeṇa svabhāvaniruddho rūpādisvabhāvarahito yo dharmo'bhāvasaṃjñaka:, sa eva dharma: kiṃ nirotsyate ? no hīdam iti anantaraṃ traiyadhvikavastunirodhanirākaraṇādavidyamānatvenābhāvo naiva nirudhyate | māyopamatā tarhi nirudhyate ityāha-tat kiṃ manyase subhūte yā dharmāṇāṃ dharmatā sā nirotsyate iti | no hīdaṃ bhagavan iti | dharmatā avicāraikaramyatā alīkarūpatvāt tattvena naiva nirudhyate | kiṃ tu sarvasyaivotpannasya vastuna: prakrtyā māyopamasya saṃvrtyā nirodhānnirodhagāmbhīryamityucyate | tathatāgāmbhīryārthamāha-tat kiṃ manyase subhūte tathaiva sthāsyati yathā tathatā iti | bodhisattve iti śeṡa: | avikalpajñānaviṡayopetatvādāha-tathaiva bhagavan sthāsyati yathā tathatā iti | traiyadhvikabodhisattvānāṃ tathatāvadavasthāne nityā tathatā syāditi cedāha-tat kiṃ manyase subhūte yadi tathaiva sthāsyati yathā tathatā, tadā mā akūṭasthā bhūd iti | akārapraśleṡād akūṭasthā anityā mā bhūt, api tu nityā kūṭasthā tathatā syāditi kiṃ manyase ? ya: pratītyasamutpāda: śūnyatā saiva te matā | iti vacanāt sāṃvrtakṡaṇikapadārthasvabhāvatvādāha-no hīdam iti | padārtharūpatvānnaiva tarhi gambhīreti cedāha-tat kiṃ manyase subhūte gambhīrā tathatā iti | gambhīrā bhagavan iti rūpādipadārthāvagame'pi tadavyatiriktā sākṡātkartumaśakyatvāt tathatā gambhīrā | durbodhā iti yāvat | jñeyagāmbhīryārthamāha-tat kiṃ manyase subhūte tathatāyāṃ cittam iti | tathatāyā- mādhārabhāvasya avidyamānatvādāha-no hīdam iti | tathatāvyatiriktaṃ tarhi cittaṃ syādityāha- tat kiṃ manyase subhūte cittaṃ tathatā iti | no hīdam iti saṃvrtiparamārthayo: parasparapari- hārāccittaṃ tathatā naiva | arthādanyaccittaṃ tathatāyā: sakāśāditi cedāha-tat kiṃ manyase subhūte anyat tathatāyāścittam iti | dharmadhātuvinirmukto yasmāddharmo na vidyate | -sūtrālaṃkāra-13.11 ityabhiprāyavānāha-no hīdam iti | etaduktam-tathatāto na vyatiriktaṃ nāpyavyati- riktaṃ cittamātramidaṃ sarvaṃ vastu jñeyagāmbhīryamiti | jñānagāmbhīryārthamāha-samanupaśyasi tvaṃ subhūte tathatām iti | no hīdam iti tathatāsvabhāvatvāt tathatāṃ tattvato na paśyāmi, ato'darśanameva darśanaṃ jñānagāmbhīryamiti mati: | caryāgāmbhīryārthamāha-tat kiṃ manyase subhūte ya evaṃ carati, sa gambhīre carati iti | evam iti tathatārūpeṇa | tattvena naiva kvaciccaratītyāha-yo bhagavannevaṃ carati sa na kvaciccarati iti | etadeva spaṡṭayan tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | etaduktam-yasmāttathatāyāṃ sthitasya te anuṡṭhāna- viśeṡā: samudācārā: tāttvikahetuphalābhāvādyathākramaṃ na pravartante na samudācaranti, tasmā- ddharmatayā sarvatrācaraṇameva caraṇam | idaṃ caryāgāmbhīryamiti | advayagāmbhīryārthamāha-ya: subhūte bodhisattva: ityādi | kva carati iti kasmin viṡaye anutiṡṭhati | paramārthe iti nimittānimittadvayasamudācārābhāvāddharmadhātau carati | evamadvayagāmbhīryaṃ syāditi bhāva: | tadeva spaṡṭayannāha-tat kiṃ manyase subhūte yo bodhisattvo mahāsattva: paramārthe carati, sa @491 nimitte carati | no hīdam iti nimittānimittasaṃjñāpratiṡedhādbhāvābhāvābhi- niveśalakṡaṇe nimitte naiva carati | upāyakauśalagāmbhīryārthamāha-tat kiṃ manyase subhūte, api nu tasya nimittamavibhāvitam iti | avibhāvitamaprahīṇam | atyaktamiti yāvat | no hīdam iti sarvadharmānupalambhabalānnaiva nimittamavinaṡṭamasti | yadyevaṃ tarhi nimittaṃ prahīṇamiti cedāha- tat kiṃ manyase subhūte, api nu bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāyāṃ carato nimittaṃ vibhāvitaṃ bhavati iti | prahāṇe yatnābhāvānnaiva nimittaṃ prahīṇamityāha-na sa bhagavan ityādi | bodhisattvacaryāṃ carannihaiva pratyutpanne janmani kathamahaṃ nimittaprahāṇamanu- prāpnuyāmiti naivaṃ bodhisattvo ghaṭate | vyāyacchate iti yāvat | tatprahāṇe ca ko doṡa ityāha-sacet puna: ityādi | kathamekasya prahāṇāprahāṇe iti cedāha-etattad bhagavan ityādi | etaduktam-saṃvrtyā māyopamaṃ yallakṡaṇaṃ yatsvarūpaṃ yannimittaṃ yaddhetukaṃ rūpādi jānāti tattvato'nutpannatvāt, ānimitte ca dharmadhātau parijayaṃ karoti, evaṃ paramārthena prahāṇaṃ saṃvrtyā ca aprahāṇam | idamupāyakauśalagāmbhīryamiti | tadevamacintyavimokṡamukhalābhāt, parasparaviruddhārthānuṡṭhānenotpādādyaṡṭavidha- gāmbhīryamadhigamānurūpavyavahārapravartanāt, ṡoḍaśakṡaṇa- vat bhāvanāmārgasthāvaivartikalakṡaṇaṃ grāhyam | tathā coktam- utpāde ca nirodhe ca tathatāyāṃ gabhīratā | jñeye dāne ca caryāyāmadvayopāyakauśale ca ||59|| iti || avaivartikalakṡaṇakathanena śaikṡo bodhisattvasaṃgho'bhihita: | tadanu saṃkleśavyavadāna- vikalpaprahāṇena tadubhayasamatādhigamādaśaikṡo bhavati, pareṇa śikṡitavyābhāvāt | ato'śaikṡa- saṃghalakṡaṇaparidīpanāya saṃsāranirvāṇasamatā vaktavyetyāha-ya āyuṡman subhūte bodhisattva: ityādi | apinuśabda: kiṃśabdārthe praśne vartate | kiṃ prajñāpāramitā vivardhate ? vrddhimupa- yātītyartha: | naiva vivardhata ityāha-sacet ityādi | atra saṃsāravyavadānāvikalpajñānaṃ yathā- kramaṃ svapnadivasābhisaṃdhinoktam | abhiprāyastvevaṃ lakṡyate-yadi vipakṡapratipakṡavikalpaprahāṇa- madhikrtya tadubhayasamatāvagamādyathā divasagatasya bhāvanāvrddhi:, tadā tathā svapnāntaragatasyāpi vivardheta yāvatā yathā divase na vivardheta tathā svapne'pīti | etadeva spaṡṭayituṃ tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-avikalpo hi ityādi | yadi divase carata: prajñāpāramitā vivardheta, tadā abhyāsasāmarthyāt svapne'pi vipulatā syāt | yāvatā naiva, yasmāt sāṃsārikavaiyavadā- nikadharmāṇāṃ pratibhāsamātrasvabhāvasvapnasadrśatvenāvagamāt saṃsāranirvāṇayo: svapnadivasasvabhāva- yornānātvena vipakṡapratipakṡavikalpābhyāṃ vikalpayitumaśakyatvāt svapnaśca divasaścāvikalpa: samatātmaka ityukto bhagavateti yāvat | tathā coktam- svapnopamatvāddharmāṇāṃ bhavaśāntyorakalpanā | iti || nanu sarvadharmāṇāṃ svapnasadrśatve sati daśākuśalādīnāmabhāva: svapnāvasthāyāmiva jāgraddaśāyāmapi syādityāha-yatpunarāyuṡman subhūte strī vā ityādi | kimiti kṡepābhidhā- @492 yitvānnaiva ityartha: | svarūpopacayādācaya:, kāryajananasāmarthyādupacaya: | tadvat svapnatulyatvena prayogādīnāmabhāvāddivase'pi śubhāśubhakarmaṇo'bhāva: syāditi bhāva: | paramārthato naivācayopa- cayāvityāha-yathā svapnopamā ityādi | saṃvrtyā tu karmaphalasaṃbandhasyābhīṡṭatvāt middhenopahataṃ cittaṃ svapne tenāsamaṃ phalam | iti drṡṭāntāsiddhi: syādityāha-atha punarāyuṡman ityādi | tasya karmaṇa iti svapnāvasthābhāvina: | etadeva spaṡṭayannāha-kathaṃ ca ityādi | tatra prayogādiniṡpādanāt kāyavākcittopaghātādvā "aho hata:, sādhu hata:, suṡṭhu hata:, sarvatrātmavyāpāropalambhānmayā hata:" ityarthabhedo vācya: | etaduktam-yathā bāhyārthanaye kṡaṇikatayā nirhetukavināśe "karmajaṃ lokavaicitryam" iti siddhāntācca paramārthato na kaścinna kenaciddhato nāpi kasyaciddravyaṃ kenacidgrhītamityādyupagame pravrttasaṃtānaviruddhapadārthotpādanāt māraṇādyadhyavasāyadvāreṇa ayoniśomanaskārādimato'kuśalādivat prāṇātipātādayo divase vyavasthāpyante, tathā svapne api upacitakuśalākuśalasya prabuddhāvasthāyām | aho hata ityādivikalpena prayogāvasthādyabhi- niveśaparipuṡṭyā paripoṡaprāpterbahirarthanayenāpi svapnāvasthāyāmiveti drṡṭāntāsiddhi: | ato madhyamakanayena jāgradavasthāyāmapi svapnasadrśe vastuni tadanurūpārthe bhāvādyabhiniveśena akhaṇḍitasakalaviparyāsabandhanānāṃ kuśalādayo vyavasthāpyante | kiṃ tu middhādikabhrānti- kāraṇatvena aspaṡṭākuśalapratipattyā svapne nyūnaṃ phalaṃ jāgradavasthāyāṃ tu middhādikabhrānti- kāraṇavigamāt spaṡṭānākulapratibhāsatvena adhikaṃ phalam | svapnāvasthāyāmapi karmaphala- sadbhāvasyābhimatatvāt abhikṡutvādidoṡo nodbhāvanīya: | śikṡādātrkavat saṃvarāsaṃvaratvasya bhagavatprajñaptivaśādeva avasthāpyamānatvāditi | vikalpabalādyadi karmaṇa: paripoṡa:, tadā pratipakṡavirodhe'pi vikalpānuvrttyā tathāgatasyāpi syādityāha-sacedāyuṡman subhūte ityādi | vikalpayan kṡayasaṃjñāmutpādayati iti-kṡīṇā me saṃsāriṇa: skandhā: ityādi kṡayasaṃjñāṃ karoti | tasyāpi karmaṇa: iti kleśaprahāṇakāriṇo manaskārasya karmaṇa: svarūpopacayā- dācaya:, kāryajananasāmarthyādupacaya: syāt | tataścopacitasya karmaṇa: prāptavyaphalaviśeṡa- sadbhāvādapariniṡpanna eva tathāgata: syāditi bhāva: | vineyānurodhena tathāgatasya kṡīṇā me jāti: ityādivikalpo vyavasthāpita:, na tu tattvata ityāha-no hīdam iti | etadeva samarthayituṃ tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvakalpavikalpaṃ ityādi | sarvakalpā rūpādaya: svasāmānyalakṡaṇātmakā nirvikalpasavikalpajñānālambanasthānīyā:, teṡu vikalpastadupalambha: tena prahīṇo rahito nirvikalpadharmatādhigamādityartha: | ālambanopalambhamantareṇa mānasaṃ karma cittaṃ ca anyeṡāṃ kasmānna pravartate iti cedāha-evameva ityādi | dharmataiṡā pratītya- samutpādadharmatayā yasmādanālambanaṃ karma cittaṃ ca notpadyate, tasmāt sālambanamevotpadyate iti | etadeva spaṡṭayannāha-drṡṭaśruta^ ityādi | tatra- tadatadrūpiṇo bhāvāstadatadrūpahetujā: | -pramāṇavārtika-3.251 @493 iti nyāyena kācidbuddhi: saṃkleśālambanā saṃkleśaṃ parigrhṇāti, kācidbuddhirvyavadānā- lambanā vyavadānaṃ parigrhṇāti | cetanā iti buddhirityeke | "cetanā mānasaṃ karma" iti vacanāt karmaivaṃ paryāyeṇoktamityapare | upasaṃharannāha-tasmāttarhi āyuṡman ityādi | atītānā- gatasyāsattvena ālambanabhāvānupapatte:, vartamānasya cārthasya sākārajñānādibhirgrahītumaśakyatvena sarvālambanaśūnyatve sālambanāpi cetanā kathamutpadyate ityāha-yadāyuṡman subhūte ityādi | viviktāni iti ālambanabhāvarahitatvena śūnyāni | saṃvrtyā abhūtaparikalpālambanādutpadyate ityāha-nimittīkrtya ityādi | rūpādigatamasādhāraṇaṃ cihnaṃ tattvenānimittamapi yathādarśanaṃ nimittīkrtya | āropya iti yāvat | yāvat ityanena vijñānapratyayaṃ nāmarūpamityādiparigraha: | lokavyavahāramupādāya iti saṃvrtimadhikrtya | utpadyate ityanantaram ucyate iti śeṡa: | svapne'pi karmaphalasaṃbandhāstitve pratipādite punaraupalambhikajanānurodhena āśaṅkayannāha- yadāyuṡman subhūte ityādi | parihrte'pyarthe punarāśaṅkāyāmānantyena ka: sacetā: pariharatītya- bhiprāyādāha-ayamāyuṡman śāriputra maitreya ityādi | kāyasākṡī iti arhattvapratipannako- 'nāgāmī nirodhalābhī kāyasākṡī | tadvat buddhatvapratipannakatvenāryamaitreya: kāyasākṡī | enamartham iti svapne pariṇāmitam | kiṃ taddānamiti praśnam | subhūtivacanādeva āryamaitreyamāmantra- yannāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | pratipādite'pyarthe pratyekavineyabhedena puna: punarāśaṅkāyāṃ bhūyo bhūya: parihārābhidhāne'pi na sarveṡāmekabuddhotpādakāla eva viparyāsāpanayanaṃ śakyaṃ kartuṃ bhavyānāmevārthakaraṇāt, ityetatpraśna visarjanādhikāreṇaivānāgatabuddhaparaṃparotpatti: ityapari- samāptinirdeśo'yaṃ praśna: | tatparisamāptau satyāṃ kartavyābhāvādanāgatabuddhotpādavaiyarthyaprasaṅga- ścetyabhiprāyavān parihartukāmatvenāha-yadāyuṡmān subhūtirevamāha ityādi | saṃbhavamadhikrtya vikalpayannāha-kiṃ punarāyuṡman subhūte yadetannāmadheyam ityādi | tatra tāvanna śūnyatā visarja- yatītyāha-yā khalu puna: ityādi | na sā pratibalā iti avidyamānatvānna sā samarthā | rūpādayo'pi na śaktā ityāha-tamapyaham ityādi | kartrkarmakriyānupalambhabhedena yo dharmo visarjayet, yo dharmo visarjayitavya:, yena dharmeṇa visarjayedityupādānamātmānaṃ viṡayī- krtyoktam-yo dharmo vyākrta: iti | sarvadharmānupalambho na ghaṭate ityāha-kaccitpuna: ityādi | kaccit iti yadi | etaduktam-yadi tvayā ete rūpādayo dharmā evaṃ sākṡātkrtā: yathainān dharmān vācā bhāṡase, tadā vikalpārthopalambhavadadhigatārthopalambhasadbhāve visarjaka- bhāvena kathaṃ sarvadharmānupalambha iti | naivamadhigata ityāha-na mayā āyuṡman ityādi | prayo- gādyavasthāsu na vedmītyādi yojyam | kathaṃ tarhītyāha-api tu khalu puna: ityādi | eta- duktam-sarvadharmānupalambharūpeṇa nirvikalpakajñānena evaṃsvabhāvā: sarvadharmā māyopamatvenā- svabhāvatvāt sākṡātkrtā:, yathā adhigamāvasthāyāṃ vikalpāsamudācārānna kāyena sprśyeta, na vācā bhāṡyeta, na manasā samanvāhniyeta | yasmādvikalpānugame viparyāsasamudbhavādadhigamo na syāt, tataśca adhigamottarakālamudbhāvanāsaṃvrtyā vyavahāra iti | śrāvakāgocaro @494 nirvikalpakajñānādhigama ityāha-gambhīraprajña: ityādi | śrāvakāṇāmīdrśa evādhigama ityāha- kutaste śāriputra ityādi | nirvikalpajñānamātreṇādhigamasya tulyatvādgambhīraprajño'yamiti naivaṃ cittamutpādanīyamityartha: | tulyatvameva kathayannāha-samanupaśyasi tvam ityādi | taṃ dharmaṃ kṡayānutpādajñānalakṡaṇamarhattvaṃ vikalpajñānena adhigamakāle kiṃ tvaṃ samanupaśyasi ? upalabhase iti yāvat | viparyastatvena adhigamavirodhitvānnaivetyāha-na hyetat iti | bodhisattvānāmīdrśa eva adhigamakāle nyāya ityāha-evameva śāriputra ityādi | tadevaṃ karmābhāvādi- codyānāṃ yathoktā eva pratisamādhayo grāhyā: | tathā coktam- karmābhāvādicodyānāṃ parihārā yathoditā: ||60|| iti || saṃsāranirvāṇasamatāmupasaṃhartuṃ taddeśanāyāstādātvikaṃ prayojanamadhikrtyāha-sa carannottra- syati ityādi | anupalambhacaryāyāṃ labdhaśaktitvānnāhaṃ nābhisaṃbhotsye, api tu niyatamabhi- saṃbhotsye ityevamayaṃ yogamāpadyate | vibhāvitobhayasamato buddho bhavati | svabuddhakṡetre ityantaraṃ sattvabhājanalokabhedena dvividhabuddhakṡetraviśuddhiṃ nirdiśannāha-punaraparaṃ śāriputra ityādi | tatra sattvalokasyāśuddhiryā jighatsādikā, tasyā: pratipakṡeṇa divyopabhogādi- śuddhyupasaṃhārata:, tathā bhājanalokasya aśuddhiryā sthāṇukaṇṭakādikā, tasyā: pratipakṡeṇa samapāṇitalajātādiśuddhyupasaṃhārato yathākramaṃ dvividhabuddhakṡetraviśuddhirityabhisaṃkṡepata: | tathā coktam- sattvalokasya yā śuddhistasyā: śuddhyupahārata: | tathā bhājanalokasya buddhakṡetrasya śuddhatā ||61|| iti || vistarastu yathāsūtraṃ subodham | tatra kiṃciducyate | tathaiva tatkasya heto: ityā- śaṅkyāha-tathā hi tena sarvam ityādi | etadeva spaṡṭayannāha-tenaivaṃ cittam ityādi | tatra sarveṇa varṇasaṃsthānavasturūpeṇa, sarvaṃ tajjātibhedabhinnaṃ vastu, sarvathā tadekaikajātiprakārabhedena, sarvatra yathāsaṃbhavaprakāraṃ svarūpavirahānna bhaviṡyanti | tatkrtacihnābhāvānna prajñāsyante | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvasvaparityāgakuśalābhiratā hi ityādi | etadeva vistārayannāha-tenaivaṃ cittam ityādi | vyāpādakrodharoṡā iti | vyāpāda: sattvavidveṡa: | krodha: sattvāsattvayorāghāta: | roṡo vairānubandha: | cittaviśeṡotpādāt tathā ca kariṡyāmi | pratipattyā saṃpādanāt tathā ca pratipatsye | atiśayavīryakaraṇāt vyāpatsye | pānīyābhāvāt pānīyakāntāraṃ tadbhayam | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-asaṃtrasta^ ityādi | aṡṭāṅgopetapānīyaṃ sugandhi svādu śītalam | laghvacchaṃ śuci pātuśca kukṡikaṇṭhau na bādhate || ityudakalābhādaṡṭāṅgopetapānīyalābhina: | mrdumadhyādhimātrabhedena sukhitā: sukhasamaṅgina: sarvasukhasamarpitā: | darśanapathaprāptatvena prādurbhaviṡyati | upabhogayogyatvenotpatsyate | sthitihetutvādannādayo jīvitapariṡkārā: | cireṇetyatidīrghakālena | pūrvavat tatkasya heto: @495 ityāśaṅkyāha-yo hi cittakṡaṇe ityādi | yasmādyaścittakṡaṇastattvato'nutpanna: saṃvrtyā, saiṡā cirakālavatī prathamakāraṇarahitatvādanādirapūrvā koṭi: | paryanto bhāgo buddhatvāvasthā- śūnyatāsvabhāvatvādyaduta akoṭi:, tasmāccireṇābhisaṃbodhāduttrāsādi na kartavyam | duṡkarasaṃjñā ca notpādayitavyā ityartha: | bhayabhairavebhya: iti | bāhyaṃ vyālādi bhayam | adhyātmaṃ jvarādi bhairavam || yathoktabuddhakṡetrapariśodhane'śakyānuṡṭhānatvānna kaścit pravartate iti cedāha-atha khalu tatra parṡadi ityādi | atra sthāne iti abhyāsayogena śakyatvā- nnirdiṡṭabuddhakṡetrapariśodhane | tadāśayasaṃpattibalādvyākaraṇanimittaṃ jātamityāha-atha khalu bhagavān ityādi | mūrdhanyantaradhīyata iti | dharmataiṡā yadā tathāgatena vyākaraṇaṃ kartavyam, tadā uṡṇīṡasaṃdhau raśmayo'ntarlīnā: | nimittadarśanāt saṃjātātiśayatvena āryagaṅgadevā vihitapūjetyāha-samanantaraprāduṡkrte ca ityādi | bahudhā grhītasaṃbandhatvena smitaprayojanaṃ praśnayannāha-atha khalvāyuṡmānānanda: ityādi | svarūpamāvedayannāha-iyamānanda ityādi | samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate iti vyākaraṇena pārṡadānāmevaṃvidhabuddhakṡetraviśuddhilābhasaṃpratyaye sākṡibhāva: sūcita: iti kecit | abhisaṃbodhyavasthāta: prāgapi vyākurvannāha-seyamānanda ityādi | vyākrtānāmeva tatrotpādādvismaya ityāha-atha khalvāyuṡmata ityādi | sādhūkta- tvādāha-evametad ityādi | tatra kleśāvaraṇaprahāṇāduttīrṇapaṅkā: | mūrdhābhisamaye'vasthitatvā- dbodhipariniṡpattyupagatā: | śrāvakasaṃghamapi vyākurvannāha-tasya khalu puna: ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tāvanta ityādi | krtapuṇyānāṃ niṡpannapraṇidhānatvenāha-tena khalu puna: ityādi | upasaṃharannāha-suvarṇapuṡpasya ityādi | atyāścaryaṃ śrutvā pūrvayogaṃ praśnayannāha-anayā bhagavan ityādi | svarūpamāvedayannāha-anayā ānanda ityādi | praṇidhānānurūpamevedaṃ sarvaprakāravyākaraṇamityāha-krtaparikarmā ityādi | tatra prāptadarśanamārga- tvāt krtaparikarmā | viditabhāvanāpathasvabhāvatvāt krtaparyantā | tathaiva svahastayannāha- evametad ityādi || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ gaṅgadevābhaginīparivarto nāmaikonaviṃśatitama: || @496 20 upāyakauśalyamīmāṃsāparivarto viṃśa: | niṡpāditabuddhakṡetraviśuddhinopāyakauśalena saṃbhāraṃ paripūrya paścādyathābhavyatayā buddhakrtyaṃ svabuddhakṡetre karaṇīyamityupāyakauśalaṃ vaktavyam | tatrāsya viṡayaṃ pratipādayituṃ praśnayannāha- prajñāpāramitāyām ityādi | parihārārthamāha-iha subhūte ityādi | rūpamiti tāṃ dharmatāṃ dharmatayeti, tāṃ dharmatāṃ śūnyatāṃ dharmatayā śūnyatayā rūpaṃ vastviti pratyavekṡamāṇo yathā na samanupaśyecchūnyatāṃ śūnyatāsvabhāvena, astīti yathā nopalabheta, tathā pratyavekṡitavyamiti yāvat | etaduktam-māyopama: śūnyatādirupāyakauśalaviṡaya: iti | kathaṃ punarabhyāse'pi nādhigacchatītyāha-yadbhagavān ityādi | asya parihāreṇopāyakauśalaprayogaṃ nirdiśannāha- yata: subhūte ityādi | sarvākāravaropetām iti dānādyavikalām | asamāhita eva iti | prajñāpāramitā ca mahopāyakauśalātmikā mayā parigrhītā bhaviṡyati, na ca śūnyatā sākṡā- tkrtā, ityabhiprāyādatanniṡṭha eva śūnyatāsamādhau cittaṃ dhārayati | atra ca madhye jinajananī- sāmarthyānna parihīyate bodhipakṡairdharmai:, na cāsravakṡayaṃ kāmabhavāsravaprahāṇaṃ saṃcintya sattvārthaṃ pratijanmaparigrahāt karoti | śūnyatāsamādhyālambanādāsravakṡaye ca parijayaṃ karotītyartha: | etadeva spaṡṭayannāha-yasmin samaye ityādi | kathamabhyāse'pi na sākṡātkartavyamiti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evāmārūḍhakuśalā ityādi | bhūtakoṭiṃ na sākṡātkaroti iti | etaduktam-sarvākārabhāvanāparijayapratyavekṡā sākṡātkaraṇakālākālajñānaprayogasāmarthyāttasmin samādhau sthito'pi na śūnyatāmadhigacchediti | upāya: punardaśavidho bhavati | tatra tāvat pratibandhasamatikramaṇena āntarāyikadharmasamatikramaṇopāyārthamāha-tadyathāpi nāma ityādi | tatra śauryarūpaguṇairmrdumadhyādhimātrai: yathākramamupetatvāt paramaśūraśca bhavedityādi nava padāni vācyāni | granthārthagrahaṇasamarthatvānmedhāvī | karaṇapāṭavādvacanasamartha: | praśnaparihārakauśalāt prativacana- samartha: | stambhitatvābhāvāt pratibhānasaṃpanna: | svīkārārthasaṃpādanāt pratipattisaṃpanna: | heyopāde- yatvena kālādīnāṃ parijñānāt kālajña: | deśajña: sthānajña: | mukhyato dhanuṡi suśikṡitatvādiṡvastre ca paramagatiṃ gata: | bahūnāṃ drḍhānāṃ ca praharaṇānāṃ nivārakatvādbahupraharaṇāvaraṇo drḍhapraharaṇā- varaṇa: | parāvarjanakarā: kāyādivikārā: kalā: | citrakarmādīni śilpasthānāni | smrtimān ityādi sugamam | nirvartanasāmarthyānnistaraṇasamartha: | kenacideva kāraṇasāmagrīyogena amitrā- dyupanipātena | cittavākkāyavikārāpādanādyathākramaṃ mahāpratibhayaṃ bhīṡaṇaṃ romaharṡaṇam | sarvopa- dravarahitatvena śāntyā kṡemeṇa apakramayiṡyāmi | śarīrasausthityāt puṡṭyā svastinā parimocayi- ṡyāmi | ekadravyābhilāṡādvairānubandhena pratyarthikā: | amitrapakṡapatitā: pratyamitrā: | dayālu- tvādatisnigdha: | dākṡiṇyayogāt sānukrośa: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi bhagavan | ityādi | kāyacittapīḍārahitatvādakṡato'nupahata: | drṡṭāntamevaṃ nirdiśya dārṡṭānti- kārthamāha-evameva subhūte bodhisattva: ityādi | tatra sattveṡu sukhasaṃyogadu:khaviyogasukhāviśleṡa- hitakaraṇāśayasamrddhau saparivārā: samādhayo yathākramaṃ maitrīkaruṇāmuditopekṡā: | tathaiva tatkasya @497 heto: ityāśaṅkyāha-tathā hyasya ityādi | etadeva spaṡṭayannāha-yasmin samaye ityādi | mārapakṡaṃ cātikramya ityanena āntarāyikadharmasamatikramaṇopāya: sūcita: syāt | upasaṃhara- nnāha-yasmin ityādi | vibhāvitasarvasamatvena apratiṡṭhitavihāropāyaṃ kathayannāha-tadyathāpi nāma subhūte pakṡī ityādi | na ca tatrāpi niśrito na ca pratiṡṭhita: iti ākāśasyā- sattvānna tatra buddhyā niśrito nāpi kāyena sthita: | atha ca tasminneva ca viharati ityapratiṡṭhitavihāropāyo jñāpita: syāt | dārṡṭāntikārthamāha-evameva subhūte bodhisattva: ityādi | praṇidhānasamrddhyā pūrvapraṇidhānānuvrttyupāyaṃ nirdiśannāha-tadyathāpi nāma subhūte balavān ityādi | yāvannākāṅkṡet ityanena praṇidhānāvedhamupādāyānuvrttirjñāpitā | prakrtārthaṃ bodhisattve niyojayannāha-evameva subhūte ityādi | bhāvanāviśeṡamārgābhyāṃ yathākramaṃ paripakvāni suparipakvāni | upasaṃharannāha-tasmāttarhi subhūte ityādi | svabhyastasarvaduṡkaratvenāsādhāraṇopāyaṃ pratipādayannāha-duṡkarakārako bhagavan ityādi | śrutacintābhāvanābhiryathākramaṃ śūnyatāyāṃ caratītyādi yojyam | sādhūktatvenānuvadannāha-evametad ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | amumevārthaṃ samarthayannāha-yadā bodhisattva: ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hyasya ityādi | na sākṡātkaroti iti sarva- sattvāparityāgāśayasāmarthyena bhūtakoṭeranadhigamādasādhāraṇopāyo jñāpita: syāt | sarvadharmā- nupalambhādasaktyupāyaṃ vaktumāha-punaraparaṃ subhūte yadā bodhisattva: ityādi | sattvasaṃjñayā iti bhāvābhiniveśena | na ca parihīyate iti āsvādanopalambhena parihāṇisaṃbhavā- nmaitryādisarvakuśaladharmāparihāṇivacanādanāsvā- danopāya: sūcita: syāt | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-upāyakauśalyaparigrhīto hi ityādi | śūnyatāvimokṡamukhatvenānupa- lambhopāyārthamāha-punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṃ bhavati | dīrgharātramamī sattvā upalambhe caranti ityādi | śūnyatāsamādhivimokṡamukhaṃ samāpadyate iti śūnyatā- mādhivimokṡamukhabhāvanāparipūrigamanādanupalambhopāya: paridīpita: | nimittānupalambhādani- mittopāyārthamāha-punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṃ bhavati | dīrgharātramamī sattvā nimittasaṃjñayā ityādi | ānimittaṃ samādhivimokṡamukhaṃ samāpadyate iti | animitta- samādhivimokṡamukhabhāvanāparipūrigamanenānimittopāyo gadita: | praṇidhānānupalambhenāpraṇi- dhānopāyārthamāha-punaraparaṃ subhūte bodhisattvasya mahāsattvasyaivaṃ bhavati-dīrgharātramamī sattvā nityasaṃjñayā ityādi | apraṇihitaṃ samādhivimokṡam iti apraṇihitasamādhivimokṡamukha- bhāvanāparipūrigamanena apraṇidhānopāya: sūcita: | śūnyatādīnāṃ śrāvakādisādhāraṇatve'pi tadupāyaviśeṡaṇārthamāha-yo hi kaścit subhūte bodhisattva: ityādi | tatra śūnyatāditri- vimokṡamukhaviparyayeṇopalambhe caritāvina: ityādi tridhoktam | tasyaiva ca vyākhyānaṃ piṇḍa- saṃjñāyāmityādinā yathākramaṃ krtam | śūnyatāta: ityādāvadvyāditvena saptamyantāttasi: | etaduktam-krpādiyogādevaṃ jñānadharmasamanvāgato bodhisattva: śūnyatādau patedityasthānameta- @498 diti | praśnapūrvakāvaivartikadharmakathanenāvaivartikali- ṅgopāyārthaṃ praśnaṃ kartuṃ śikṡayannāha-evaṃ hi subhūte bodhisattva: ityādi | vyatirekamukhena nirdiśannāha-sacet ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yo hyasau ityādi | tatra āveṇiko dharma: sarvasattvāparityāga:, taṃ śrutacintābhāvanāmayajñānotpādanārthaṃ yathākramaṃ na sūcayati, na prabhāvayati, nopadarśayati, yato na prajānāti, pariprṡṭo na vyākaroti, na visarjayatīti yathāsaṃkhyaṃ yojyam | tāṃ bhūmimityupāyakauśalyam | anvayamukhena pratipādayituṃ kākvā praśnayannāha-syātpunarbhagavana ityādi | tathaiva pariharannāha-syātsubhūte ityādi | evaṃ pratipadyeta iti upāyakauśalyaṃ sarvasattvāparityāgaścābhyasanīya ityavagacchet | evaṃ visarjayet iti parai: prṡṭasya avaivartikā- dhigamānurūpavyākaraṇāvyākaraṇābhyāmavaivartikā- navaivartikabhāvadhāraṇena avaivartikaliṅgopāya: sūcita: syāt | sarvaviṡayajñānatvena apramāṇaviṡayopāyārthaṃ cāha-tena hi bhagavan ityādi | asaṃhāryā iti teṡāṃ bodhisattvānāmasaṃhāryatvenopāyasya viṡayāpramāṇatā jñāpitā bhavet | tadevaṃ viṡayaprayogābhyāṃ samanvāgataṃ yathoktameva daśavidhamupāyakauśalaṃ grāhyam | tathā coktam- viṡayo'sya prayogaśca śātravāṇāmatikrama: | apratiṡṭho yathāvedhamasādhāraṇalakṡaṇa: ||62|| asakto'nupalambhaśca nimittapraṇidhikṡata: | talliṅgaścāpramāṇaśca daśadhopāyakauśalam ||63|| iti || ka: punastrisarvajñatāyā: sarvākārābhisaṃbodhasya ca viśeṡa: ? pratiniyatākāraviṡayā- stisra: sarvajñatā: yathoktenākārapratiniyamena | samastākāraviṡayastu sarvākārābhisaṃbodha iti kecit | lākṡaṇikaṃ trisarvajñatāvyavasthānam | prāyogikastu sarvākārābhisaṃbodha ityanye | vipakṡapratipakṡavyavasthānaprabhāvita: sarvākārābhisaṃbodha:, trisarvajñatāstu na caivam, prakrti- śāntākāratvādityapare || samāpta: sarvākārābhisaṃbodha: || prāptasarvākārābhisaṃbodhasya idānīṃ prakarṡaparyanto'dhigama iti mūrdhābhisamayo vaktavya: | tatra liṅgaṃ tāvadasyābhidhānīyaṃ yenāsau liṅgyate | tata: svapnāvasthāyāmapyatyabhyāsāt svapna- sadrśasarvadharmekṡaṇaṃ prathamaṃ liṅgaṃ vaktumāha-sacet puna: subhūte bodhisattvo mahāsattva: svapnā- ntaragato'pi ityādi | etaduktam-evaṃ prajñopāyaparigrhītā bodhisattvasya yogadharmabhāvanā mūrdhaprāptā, yā svapnāntare'pyasyā yogavidarśanāmanaskārāstathā- bhūtadharmāsākṡātkaraṇena sattvadhātu- sāpekṡā eva pravartante iti | dvitīyaśrāvakādibhūmisprhācittānutpādanaliṅgā- rthamāha-punaraparaṃ subhūte ityādi | tatrāpūrvaprāptyabhilāṡa: sprhā | prāptāviyogecchā anuśaṃsācittam | trtīya- tathāgatādidarśanaliṅgārthamāha-anekaśatāyā: parṡada: ityādi | caturthabuddharddhivikurvitopalabdhi- liṅgārthamāha-vaihāyasamabhyudgamya ityādi | pañcamasvapnopamadharmadeśanācittotpādaliṅgārthamāha- @499 bodhisattvo mahāsattvo nottrasyati ityādi | ṡaṡṭhasvabuddhakṡetrāpāyaprahāṇānusmaraṇali- ṅgārthamāha- nairayikān sattvān ityādi | kimidamupāyaviśuddhilakṡaṇaṃ nāmeti praśnayannāha-tatra subhūte katham ityādi | pariharannāha-sacet subhūte bodhisattva: ityādi | saptamanagarādidāhapraśa- manasatyādhiṡṭhānasamrddhiliṅgārthamanvayamukhenāha- nagaradāhe vā ityādi | mrdumadhyādhimātrabhedena apagamādyathākramamupaśāmyatu śītībhavatu astaṃ gacchatviti yojyam | vyatirekamukhenāpi kathayannāha-sacennopaśāmyati ityādi | ubhayathāpi nirdiśannāha-sacetpuna: ityādi | karma vipacyate iti saddharmapratyākhyānam | drṡṭadharmasaṃvartanīyameva karma satyādhiṡṭhānāniṡpatterdaurmanasyā- dinā anubhūyate | tata eva iti janmāntarasaṃgrhītāt | aṡṭamayakṡādyamanuṡyāpagamasatyavākya- niṡpattiliṅgārthaṃ vyatirekamukhenāha-punaraparaṃ subhūte yairākārai: ityādi | tatra svayaṃpraveśā- dgrhīta: | sāmarthyādhānena kāyādivikārāpādanādāviṡṭa: | sarvākārajñatādipañcavidhābhisamayena sarvapadārthāvagamādyathākramamajñātamityādīni pañca padāni neti pūrveṇa yojyāni | anvayamukhenāpi kathayannāha-sacet puna: subhūte ityādi | abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyām upāyakauśalyamīmāṃsāparivarto nāma viṃśatitama: || @500 21 mārakarmaparivarta ekaviṃśa: | mārādhiṡṭhānenāpakramaṇe sati nedamaṡṭamaṃ liṅgamityāha-tatra khalu puna: ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-māro hi ityādi | acirayānasaṃprasthitasya iti mūrdhābhi- samaye'dhunā pravrttasya svarūpamahattvādbalavattaram, kāryanirvartakatvāttejovattaram, gauravākāraṇā- davamaṃsyate, hāsyasthānīyatvāduccagghayiṡyati, atiśayoktyabhidhānādullāpayiṡyati, nindā- kāraṇāt kutsayiṡyati, vairūpyaniścāraṇāt paṃsayiṡyati, mānasyotpādanaviśeṡādhānāt mānaṃ janayiṡyati, mānaṃ saṃjanayiṡyati | tathaiva atimānamānātimānābhimāna bhedena padaṡaṭkam- mānaṃ vardhayiṡyati, mānaṃ saṃvardhayiṡyati, mānaṃ stambhayiṡyati, mānamupastambhayiṡyati, mānaṃ brṃhayiṡyati, mānamupabrṃhayiṡyati, iti yathākramaṃ yojyam | mithyāmānakaraṇāt mānamutpāda- yiṡyati | sa tena mānena ityādi | hīnādahaṃ śreyān, sadrśena vā sadrśa iti cittonnati- rmāna: | sadrśādahaṃ śreyān, śreyasā vā sadrśa ityatimāna: | śreyasa: śreyānahamiti mānātimāna: | aprāptādhigame prāptyabhiprāyādabhimāna:| aguṇavato'pi guṇavānahamiti mithyāmāna: | dūrīkariṡyati sarvajñatām ityādi | etaduktam-mānena dūrīkariṡyati sarvajñatāṃ trisarvajñatātmikām | atimānamānātimānābhimānairyathākramaṃ dūrīkariṡyatyanuttaraṃ buddhajñānaṃ sarvākārābhisaṃbodham, svayaṃbhūjñānaṃ mūrdhābhisamayam, sarvajñajñānamanupūrvābhisamayam | mithyāmānena ca dūrīkariṡyatyanuttarāṃ samyaksaṃbodhimekakṡaṇābhisaṃbodhapūrvakaṃ dharmakāyābhi- samayamiti | na seviṡyate ityādipadatrayaṃ śrutādijñānotpādanārtham, kalpitaparatantrapariniṡpanna- svarūpaparijñānārthaṃ vā yathāsaṃkhyaṃ yojyam | prasaṅgānmārakarmaprabhedaṃ nirdiśan mrdumārakarmārthamāha- punaraparam ityādi | nāmāpadeśena iti tannāmakathanena | nāmādhiṡṭhānena iti mātrādināma- vyapadeśena | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tava hīdaṃ nāmadheyam ityādi | tatra grāmaṃ parityajya krośamātreṇāvasthānādāraṇyaka: | grhītapiṇḍapātasamādānatvāt paiṇḍapātika: | rathyākarpaṭacīvaratvena pāṃśukūlika: | samastaṃ bhaktādikamādāya bhojanātpaścātkhalubhaktika: | ekāśanopaveśena yatheṡṭaṃ paribhogādekāśanika: | yathāsaṃstīrṇakarpaṭādau śayanādyāthāsaṃstarika: | saṃghāṭyāditricīvaramātratvāt traicīvaraka: | śmaśāne sthitatvena śmāśānika: | tathā vrkṡamūlika: | niṡadyayā rātrau sthānāt naiṡadyika: | uparyāvaraṇābhāvena ābhyavakāśika: | dhrtorṇācīvarāditvena nāmatika: | adhikābhilāṡābhāvādalpeccha: | tāvanmātreṇa saṃtoṡāt saṃtuṡṭa: | āpattirahitatvena pravivikta: | alpecchatvādapagatapādamrakṡaṇa: | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | madhyamārakarmārthamāha-taṃ ca māra: ityādi | tathaiva @501 tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi tava ityādi | adhimātramārakarmārthamāha-tasya khalu puna: ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | sadbhūtatve kathaṃ punaridaṃ mārakarme- tyāśaṅkyāha-ye khalu puna: ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ye hi ityādi | pradhāna- buddhatvāvasthānāmavyākaraṇena mārakarmārthamāha-punaraparam ityādi | tatra prayogādyavasthāsu yathākrama- manuvartitamanuvitarkitamanuvicāritam | śrutamayādijñānena veti kecit | tadubhayaṃ tulayitvā iti | yattena vicintitam, yacca māreṇa nirdiṡṭaṃ nāmadheyam, tadetadubhayaṃ sameti tulyameti (saṃgacchate) iti nirūpya maṃsyate iti saṃbandha: | tathaiva satyatve kathaṃ mārakarmetyāśaṅkyāha- yāni ca mayā ityādi | evaṃ nāmāpadeśena bodhisattvānāṃ tiraskāriṇo durlabhā bodhirityāha- sacetpuna: ityādi | saṃdhāvya saṃsrtyeti pāpadeśanayā ātmānaṃ nirmalīkrtya | nirabhimānatāṃ prāpyetyartha: | etadeva spaṡṭayannāha-yadi cāsau ityādi | tatra vidūṡaṇāpratipakṡeṇa vigarhi- ṡyati | samudācārapratipakṡeṇa vāntīkariṡyati | svaparāpekṡalajjayā jugupsiṡyati | āśraya- balāt pratini:srakṡyati | pratyāpattibalāt pratideśayiṡyati | dīrghakālalabhyatvena durlabhā | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tāvadgurutaraṃ hi ityādi | parāpamānasamutthatvena yasmānmana- nāpattisthānaṃ tāvadgurutaram, yena bodhirdurlabhā bhavati, na tvasaṃbhavinītyartha: | tathā hi ye pratipakṡasaṃnidhāvapacayadharmāṇaste saṃbhavadatyantonmūlanadakṡapratipakṡā:, tadyathā kanakamalādaya: | yathoktadharmāṇaśca sarva eva saddharmāvaraṇādaya iti nyāyānni:śeṡaṃ kṡayaṃ yātyeva mananāpatti- sthānam | yatpuna: "na praṇaśyanti" ityādi vacanam, tadasatyāṃ pratipakṡabhāvanāyāmiti jñeyam | anyathā yuktivirodho bahutarasūtrāntavirodhaśca syāt | niyatavacanamapyetenaiva vyākhyātam | aniyatavacanaṃ punarasatyāmapi pratipakṡabhāvanāyāṃ kādācitkaphalatvādityavasātavyam | mananā- pattisthānasya gurutvameva drṡṭāntena spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | catasro mūlāpattaya iti vadhasteyamaithunānrtasaṃjñitā: pradhānāpattaya: | bhikṡusaṃvarabhraṃśādabhikṡu: | śrāmaṇeratvābhāvā- daśramaṇa: | upāsakabhāvaviyogādaśākyaputrīya: | janmāntare'pyadhigamābhavyatvādgurutarāpattiriyaṃ mananāpatti: | atigurutvamāvedayannāha-tiṡṭhantu ityādi | pañcabhya: iti tathāgataduṡṭacitta- rudhirotpādādibhya: | gurutara: iti mānasahagatacittotpādanasaṃkhyāvacchinnanarakavā- sānubhavanāt | nāmāpadeśena evaṃ mārakarma nirdiśya vivekaguṇenāpi mrdumārakarmārthamāha-punaraparam ityādi | tatra vanaprastho vanaviśeṡa: | paścādvipratisāritvena yāvatsamādheranadhigamādapariśuddhakāyavāṅmana- skarmānta: | tadviparyayāt pariśuddhakāyavāṅmanaskarmānta: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- tathā hi ityādi | madhyamārakarmārthamāha-kiṃcāpi ityādi | imaṃ vivekam iti prajñāpāra- mitopāyakauśalyātmakam | niśrita: ityādi | mrdumadhyādhimātrāvagrahabhedāttatra viveke @502 araṇyavāsādau yathākramaṃ niśrita: ālīno'dhyavasita:, tenaivātmotkarṡādadhyavasāyamāpanna: | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ya: subhūte ityādi | tena vivekena iti tenāraṇyavāsā- dinā vivekena viharan asmin bodhisattvaviveke mahopāyakauśalādau na saṃdrśyate | adhi- mātramārakarmārthamāha-tamevam ityādi | saṃkīrṇavihāreṇa iti śrāvakādimanaskāropetatvāt | ākīrṇavihāreṇa iti mahāyānādbahirgatavihāratvāt | anyairbodhisattvairasprśyatvādbodhisattva- caṇḍāla: | svaparabodhicittadūṡaṇādbodhisattvadūṡī | vāṅmātreṇa bodhisattvacaryābhyupagamādvodhisattva- pratirūpaka: | bodhisattvadharmaviyogādbodhisattvaprativarṇika: | bodhisattvasaṃghasasyopaghātādbodhi- sattvakāraṇḍavaka: | akalpikaparibhogāccaura: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-abhimāna- patitā hi ityādi | pāpadharmayogādaviśuddhadharmāṇa: | kalyāṇamitravirahādanācāryā: | anyathā- vāditvādanāryadharmāṇa: | navamasvayamabhijñāparākramakalyāṇamitra sevanaliṅgārthamāha-yasya khalu puna: ityādi || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ mārakarmaparivarto nāmaikaviṃśatitama: || @503 22 kalyāṇamitraparivarto dvāviṃśa: | navamameva liṅgaṃ kathayannāha-atha khalu bhagavān ityādi | tatra phalāvasthā: ṡaṭ pāramitā: śāstā, prathamādhigamamārgasaṃdarśanāllabdhālokāvasthā mārga:, adhikālokarūpatvāt vrddhālokāvasthā āloka:, grāhyagrāhakābhāvatattvaikadeśapraviṡṭatvāt tattvārthaikadeśaprasrtāvasthā ulkā, anantaratattvajñānodayādānantaryasamādhyavasthā avabhāsa:, sarvopadravanivāraṇāt prathamāyāṃ bhūmau trāṇam, tadāśayaprayogāvandhyatvapadasthānena dvitīyāyāṃ śaraṇam, niravadyarativastutvāt trtīyāyāṃ layanam, paramāryatvāgamanapadasthānena caturthyāṃ parāyaṇam, traidhātukaparicchinnatvāt pañcamyāṃ dvīpa:, prajñāpāramitāsvabhāvatvāt ṡaṡṭhyāṃ mātā, upāyarūpatvāt saptamyāṃ pitā, praṇidhānātmakatvāt aṡṭamyāṃ jñānāya, balapāramitālakṡaṇatvāt navamyāṃ bodhāya, jñānapāra- mitātiriktatvena daśamyāmanuttarāyai samyaksaṃbodhaye saṃvartante ityarthabheda: | anuccalanakāraṇa- bhogāgārasaktipratipakṡeṇa yathākramaṃ dānaśīlapāramite | nivrttikāraṇasāṃsārikasattvaviprati- pattija du:khadīrghakālikaśuklapakṡaprayogaparikhedapratipakṡeṇa yathāsaṃkhyaṃ kṡāntivīryapāramite | vipraṇāśakāraṇavikṡepadauṡprajñyapratipakṡeṇa tathaiva dhyānaprajñāpāramite ca, ityevaṃ vipakṡapratipakṡa- vyavasthānata: ṡaṭ, iti saṃkhyāvyavasthānam | tathā {1 ##B## catasrbhi: ##for## tābhi:.}ca tābhi: pāramitābhiravikṡepakāraṇai: ekā pāramitā | avikṡepa: saṃpadyate, yamavikṡepaṃ niśritya yathāvat dharmatattvāvabodhāt buddhadharmā: samudāgacchanti, ityevaṃ sarvabuddhadharmasamudāgamapadasthānata: saṃkhyāvyavasthānam | tathā dānapāramitayā sattvānugrahāt, śīlapāramitayā anupaghātāt, kṡāntipāramitayā upaghātamarṡaṇāt, vīryapāramitayā krtyavyāpāragamanāt, sattvān paripācane yogyān krtvā vikṡiptacittānāṃ samādhānāya dhyānapāramitayā, samāhitacittānāṃ vimokṡāya prajñāpāramitayā, avavādanāt paripāka:, ityevaṃ sattvaparipācanānukūlyato'pi saṃkhyāvyava- sthānamavaseyam | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-atra hi ityādi | kalyāṇamitrārthameva spaṡṭayannāha-ye'pi te subhūte ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-āsu hi ityādi | yāvāṃśca kaścit buddhadharma ityasya sarvākārajñatādyaṡṭābhisamayakrameṇa vibhajanāt buddhajñānamityaṡṭa padāni | upasaṃharannāha-tasmāt tarhi ityādi || daśamasarvaprakāraprajñāpāramitāśikṡaṇaliṅgārthamāha- āsu khalu puna: ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-eṡā hi ityādi | darśanabhāvanāviśeṡāśaikṡamārgaprāpaṇāt yathākramaṃ nāyiketyādi padacatuṡṭayam | ādau utpādanāt janayitrī | paścāt saṃvardhanāt dhātrī | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-prajñāpāramitā ityādi || ekādaśasarvānabhiniveśaliṅgārthamāha-kiṃlakṡaṇā ityādi | asaṅgalakṡaṇā iti anabhiniveśasvabhāvā | padaparamatvādāha-syādbhagavan ityādi | nyāyasya tulyatvādāha- @504 evametat ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvadharmā hi ityādi | tatra hetuphalabhāvarahitatvāt yathāsaṃkhyaṃ viviktā: śūnyā iti kecit | śūnyatve saṃkleśādyabhāva ityāha-yadi bhagavan ityādi | sa dharmo nopalabhyate iti | śūnyatvādeveti bhāva: | asya bhāṡitasya iti saṃkleśādyanupapattau viviktaśūnyatādeśanāyā: | pratipraśnena parihartumāha- tatkiṃ manyase ityādi | saṃkleśo vyavadānaṃ ca prajñāyate iti etaduktam-śūnyatve'pi sarvadharmāṇāṃ saṃvrtyā karmaphalasaṃbandhasya vidyamānatvāt yathā abhiniveśastathā saṃkleśa:, yathā ca anabhiniveśastathā vyavadānaṃ ca prajñāyate iti | dvādaśabuddhabodhyāsannībhavanaliṅgārthamāha- evaṃ ca bhagavan caran bodhisattva: ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-anabhi- bhūtam ityādi | ādarśādijñānacatuṡṭayabhedena buddhatvamityādi padacatuṡṭayam | tathaivānuvada- nnāha-evametat ityādi | etāvantyeva liṅgānyavasātavyāni | tathā coktam- svapnāntare'pi svapnābhasarvadharmekṡaṇādikam | mūrdhaprāptasya yogasya liṅgaṃ dvādaśadhā matam ||1|| iti || liṅgenaivaṃ lakṡitasya katiprakārā vivrddhiriti jambūdvīpakādisattvatathāgatasatkārādi- puṇyādikāṃ prathamāṃ vivrddhiṃ vaktumāha-sacet puna: subhūte ye jambūdvīpe sattvā: ityādi | jambūdvīpasyopalakṡaṇatvāt trisāhasramahāsāhasralokadhātavīyasattvānāmapyatra grahaṇam, pañca- viṃśatisāhasrikāyāṃ tathābhidhānāt | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yathā yathā hi ityādi | dakṡiṇīyatāṃ gacchati iti puṇyakṡetratāṃ pratipadyate | etadeva kuta iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi ityādi | sthāpayitvā iti parityajya | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-apratipudgalā hi ityādi | pratyakṡānumānāgamārthānāmadhigamādaprati- pudgalā: ityādi padatrayam, daiśikatvāt ityapare | prakārāntareṇāpi puṇyābhibhavatvaṃ vaktumāha- kathaṃ ca ityādi | vadhyagatāniva iti maraṇārhāniva | kṡaṇāṃśca virāgayata: iti | pāpā- nuṡṭhānena manuṡyādibhāvānnāśayata: | dāyakānām iti samādāyakānām | dānapatīnām iti sākṡāddātr#ṇām | [dakṡiṇāṃ] viśodhayanti iti samyak phalavatīṃ kurvantītyartha: | anena manasikāreṇa iti sattvānāṃ mārgopadeśādisvabhāvena | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- yo hyenān ityādi | sa eva iti mahopāyakauśalāyā māturālambane sa eva sattvopakāra- manaskāra: | yathāyam iti maitryādisvabhāvo manaskāra: | kṡapayet ityatikrāmayet || dvitīyaviśiṡṭaprajñāpāramitāmanaskārasvabhā- vavivrddhyarthamāha-tadyathāpi nāma subhūte kenacideva ityādi | maṇiratnajñāne vartamānena iti tatparīkṡāśāstraparijñānāt | maṇiratna- jātijñena iti lakṡaṇaparijayāt | yāvat sā vā anyā vā pratilabdhā bhavati iti | sā vā prajñāpāramitā anyā vā samādhirājādisūtrāntadharmatā prāptā bhavati | pustakāpekṡayā sā vā anyā vā, iti kecit | śūnyatvādivirahitatvaṃ na ghaṭate ityāha-yatpuna: ityādi | pariharannāha-sacet ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-prajñā ityādi | etaduktam- @505 yasmāt prajñāpāramitā śūnyā, tattvato vivrddhiparihāṇirahitā, tasmāt śūnyā: sarvadharmā:, ityālambanāt manaskārasyāpi śūnyatvādhimokṡe sati aviparyastatvāt prajñāpāramitāmanaskārā- virahitā iti || trtīyātiśayānutpattikakṡāntilābhasvarūpavi- vrddhyarthaṃ praśnayannāha-sacet bhagavan ityādi | pariharannāha-na khalu puna: ityādi | bodhaye samudāgacchati ityādi | etaduktam-yata: prajñāpāramitāyā hānivrddhipratiṡedhavat bodhisattvasya paramārthato hānivrddhipratiṡedha:, tato māyopamabhāvanayā saṃvrtyā puṇyajñānasaṃbhāraṃ samudānayati, anuttarāṃ ca samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate, anyathā tattvato hānivrddhisaṃbhave viparyāso'sanneveti | etadeva tattvamityāha-sacet subhūte bodhisattva: ityādi | caratyayaṃ bodhisattva: ityanena kaścittāttviko dharma: samākṡipta ityabhiprāyādāha-kiṃ punarbhagavan prajñāpāramitā carati ityādi | kathaṃ puna: ityādi | yadi yathoktaprakārapratiniṡedhena sarvatra no hīdam ityucyate bhagavatā, kathaṃ puna: prakāntareṇa carati, yena caratyayaṃ bodhisattva: iti prāguktamityartha: | saṃvrtyā taduktamityāha-kiṃ puna: subhūte samanupaśyasi ityādi | tattvata: iti bhāva: | upasaṃharannāha-evaṃ khalu ityādi | sarvadharmānupalambhādeva paramārtha- dvāreṇānupapattau māyopamabhāvanayā saṃvrtyā caraṇādanutpattikeṡu dharmeṡu viśiṡṭādhimuktirbhavati | vaiśāradyapratipadādibhi: sarvopalambhabhayābhāvānnirbhīkrtā pratipat | śrutamayādijñānotpādāya evaṃ caran ityādi padatrayam | ādarśādijñānabhedena ca anuttaraṃ buddhajñānam ityādi padacatuṡṭayaṃ yojyam || caturthabodhyabodhakadharmānupalambhalakṡaṇavivr- ddhyarthamāha-yā bhagavan sarvadharmāṇām ityādi | saṃvrtyā vyākaraṇam iti pratipraśnenāha-kiṃ puna: subhūte ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvadharmeṡu ityādi | na me evaṃ bhavati iti | anena avikalpā mūrdhābhisamaye prajñāpāramitā iti krtvā bodhisattvasyaivaṃ vikalpābhāvaṃ svavyājenāha || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ kalyāṇamitraparivarto nāma dvāviṃśatitama: || @506 23 śakraparivartastrayoviṃśa: | pañcamaviśiṡṭakuśalamūlasamanvāgamātmakavrddhya- rthamāha-tena khalu puna: ityādi | bāla- janottrāsakaratvāt ākāśagambhīratayā gambhīrā | hetubhāvarahitatvena yathākramaṃ viviktatvā- hurdrśā, śūnyatvādduranubodhā | darśanabhāvanāviśeṡamārgotpādanārthaṃ yathāsaṃkhyaṃ śikṡiṡyante, pratipatsyante, yogamāpatsyante iti vācyam | saṃvarasattvārthakriyākuśaladharmasaṃgrāhakatrividha- śīlaskandhānāṃ vipakṡadharmarahitatvāt akhaṇḍena ityādi padatrayam | teṡāmevānukūladharma- sadbhāvāt paripūrṇena ityādyaparaṃ padatrayamiti kecit | kāyikavācikamānasāvadyābhāvāt akhaṇḍo'cchidro'kalmaṡa: | śrutacintābhāvanājñānasaṃpannatvāt paripūrṇa: pariśuddho'śabala: śīlaskandha ityapare | kṡāntisaṃpannā: ityādi padatrayaṃ du:khavāsanāditrividhakṡāntibhedāt | ālabdhavīryā ityādi padacatuṡṭayam ārambhaparikarmapratyavekṡāpratipattivīryabhedāt | dhyānā- rāmā: ityādi ṡaṭ padāni anāgamyadhyānāntaraprathamadvitricaturtha- dhyānādhigamayogāt | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yo hi bodhisattva: ityādi | ṡaṡṭhasarvadevanikāyopasaṃkramasvabhāva- vivrddhyarthamāha-evaṃ śikṡamāṇaṃ ca prajñāpāramitāyām ityādi | ahamapi iti śakra: | notpatsyante iti tathāgatādyadhiṡṭhānāditi bhāva: || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ śakraparivarto nāma trayoviṃśatitama: || @507 24 abhimānaparivartaścaturviṃśa: | saptamasarvamārābhibhavena svarūpavivrddhyarthamāha-atha khalu bhagavān ityādi | śikṡate ityādi padatrayaṃ prayogānantaryavimuktimārgabhedāduktam | śokaśalyaviddhā: iti svagocarāti- krameṇa vaimanasyaprāptā: | caratyasamāhitena cittena, yogamāpadyate samāhitena | na hyevamatra yujyamānam iti | yathā anyeṡu sūtrānteṡu bhāṡitam, tathā naivātra ghaṭamānavastu nirdiṡṭam, ato'sya bhāṡitasya śrutacintāmayajñānena boddhumaśakyatvāt yathākramam āgādhamāsvādaṃ ca na prāpnuyāmityartha: | mudumadhyādhimātrasukhodayena tuṡṭa udagra āttamanā: | tathaiva trividhasaumanasyo- tpādāt pramudita: prītisaumanasyajāta: | prayogādiṡu vighnakaraṇasāmarthyāt saṃharṡajāto harṡitacitta: prītiprāmodyajāta: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-dūrīkaroti ityādi | udgatā ityutsadā:, adhyākrāntā: ityabhibhūtā: | aniṡṭatvāya ityādi padacatuṡṭayaṃ naraka- tiryakpretāsuragatisaṃvartanīyatvāditi kecit | tatra svasthāne vākyasārambhāt kalahāyati | rājakulādau vivadanāt vivadati | daṇḍādigrahaṇāt vigrhṇīte | du:khaṃ prati samājñānāt ākrośati | prahāraniyamanāt paribhāṡate | dveṡopanipātāt vyāpadyate | krodhotpādāt doṡamutpādayati | saṃnāha: saṃnahya: iti | yadi sarvajñatā parityaktā, tadā kalahādisamuttha- pāpāpanayanārthaṃ cittotpādasaṃkhyāvacchinnakalpapramāṇaṃ vīryaṃ karaṇīyamityartha: | gurutaratvāt pāpasya ni:saraṇamasaṃbhāvayan praśnārthamāha-asti bhagavan ityādi | saṃbhavapratipattipakṡatvena sarveṡāmeva saṃpratikakarmako dharma iti vyāptamāvedayannāha-sanisaraṇa: ityādi | etaduktam- śrāvakayānikādīnāṃ svayāne saṃghādiśeṡādyāpatte: pratikriyādeśanayā saṃpratikadharmako dharma- deśika: tathā mahāyānikānāṃ bodhisattvapiṭakādau deśita iti | prādhānyāt bodhisattvā- nārabhya spaṡṭayannāha-tatra ānanda yo'yam ityādi | krtapāpadeśanāt na deśayati | akaraṇa- saṃvarākaraṇāt nāyatyāṃ saṃvarāya pratipadyate | utsārayitavyā: ityādi padatrayaṃ mrdumadhyādhi- mātravigrahādyapanayanāt | durlabdhā: iti | yo'haṃ jalpite sati parasmin pratijalpāmi amī kalahādayo'praśastatvena durlabdhā ityevaṃ cittamutpādayatītyartha: | paruṡaṃ vā karkaśaṃ vā iti | śrotrāsukhakāritvāt paruṡam, vaimanasyakaratvāt karkaśam | duruktāni ityādi paiśunyapāruṡyasaṃbhinnapralāpabhedāduktam | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na mayā adhyā- sayata ityādi | kṡobha: saṃrambha: | bhrukuṭi: lalāṭasaṃkoca: | sarvasattvānāmantike sthātavyam iti yathoktakrameṇa mārakarmaṇāmabhibhavanāt sattvaviṡaye vartitavyam || aṡṭamaśāstrsadrśajanasamānāvasthālakṡaṇavivr- ddhyarthamāha-kathaṃ ca ānanda ityādi | tatra ekayānasamārūḍhā: tulyasaṃnāhapratipattyā | ekamārgasamārūḍhā: sadrśaprasthānapratipattyā | samānābhiprāyā: saṃbhārapratipatterekatvena | samayānasaṃprasthitā: niryāṇapratipattestulyatvena | yatra iti dānādau | yathā ityanupalambhayogena || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyām abhimānaparivarto nāma caturviṃśatitama: || @508 25 śikṡāparivarta: pañcaviṃśa: | navamopāyakauśalapariśuddhaśikṡāsvarūpavivrddhyarthaṃ praśnayannāha-ka puna: ityādi | kṡayādau śikṡamāṇo buddhatve śikṡate ityāvedayannāha-sacet ityādi | tathataiva vyāvrttibhedāt yathā kṡayānutpādādibhirvyapadiśyate tathā vyākhyātā | kathamanyatra śikṡāyāmanyatra śikṡā vidhīyate iti prcchannāha-kiṃ kāraṇam ityādi | yatsubhūte ityādinā tadvacanamanūdya prati- praśnena pariharannāha-tat kiṃ manyase ityādi | tathatā iti sarvajñatā | buddhatvamiti yāvat | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-akṡayo hi bhagavan kṡaya: iti | kṡīyante'smin sarvavikalpā iti buddhatvaṃ kṡaya:, dharmadhātu: vināśarahitatvādakṡaya iti | tādātmyasaṃbandhena kṡayādisvabhāvā sarvajñatetyartha: | utpadyate ityādyanutpādādiviparyayeṇāvagantavyam | pariśuddhaśikṡatvena praśaṃsārtha- māha-tasmāttarhi ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvasattvasārā hi ityādi | tatra pakṡighātakā: śākunikā:, māṃsavikrayakāriṇo niṡādā: | kaivartā dhīvarā: | mrgādi- ghātanādaurabhrikā: | cakṡu:śrotravijñānābhāvāt andhabadhirau | ekākṡivaikalyāt kāṇa: | hastādicchedāt kuṇṭha: | vakraprṡṭhatvāt kubja: | kūrparopari hrasvaparvatvāt kuṇi: | visadrśa- jaṅghorutvāt laṅga: | skhaladgatitvāt khañja: | sahasā vaktumasamarthatvāt jaḍa: | kvacit jaḍḍa iti pāṭha: | tatrāpyayamevārtha iti kecit | laula iti uccāryavacanāt lola: | gurulakāra- muccāryābhidhānāt lalla: | uccai:śravaṇāt kalla: | hastapādādyalpapramāṇatvena hīnāṅga: | nyūnā- tirekāṅgo vikalāṅga: | vairūpyāt vikrtāṅga: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-asti hi tasya ityādi | prakrtipariśuddhitvena balādiviśuddhyādhigamo nopapadyate ityāha-yadā bhagavan ityādi | saṃvrtyadhigamādāha-evametat ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityā- śaṅkyāha-sarvadharmā hi ityādi | etaduktam-prakrtipariśuddhatve'pi sarvadharmāṇāṃ svabhāvaśuddha- dharmāparijñānavatāṃ sattvānāṃ tathābhūtajñānotpādanārthaṃ māyopamadharmabhāvanayā, saṃsīdanatvena saṃvrtyā balādipariśuddhiṃ prāpnotīti || daśamabuddhagotrībhavanalakṡaṇavivrddhyarthamāha- tadyathāpi subhūte alpakāste mahāprthivyām ityādi | kṡāraprācuryāt ūṡarā: | rūkṡatvāt ujjaṅgalā: | alpakāste bodhisattvā: ityanena buddhagotrāṇāṃ mūrdhābhisamaye vivrddhilābhayogyānāmalpīyastvaṃ jñāpitaṃ syāt || ekādaśamabuddhatvaphalaprāptinimittātmakavivrddhyarthaṃ mrdumadhyādhimātradrṡṭāntabhedena hāraka- trayamāha-punaraparaṃ subhūte tadyathāpi nāma ityādi | prajñāpāramitāmārgam iti tathāgataprāpti- nimittātmakaikādaśīṃ vivrddhimityartha: | dvādaśapāramitāvipakṡacittānutpādasvabhāvavivrddhyartha- māha-evaṃ hi subhūte prajñāpāramitāyām ityādi | tatra kalpitaparatantrapariniṡpannavastvabhi- niveśena yathākramaṃ saṃgrhītā: parigrhītā udgrhītā: | viparyāsarahitatvenāvabodhādanugatā: | caturdaśasarvapāramitāsaṃgrahajñānalakṡaṇavivr- ddhyarthamāha-tadyathāpi nāma subhūte satkāyadrṡṭau ityādi | dvāṡaṡṭidrṡṭayo brahmajālapariprcchādau draṡṭavyā: | granthaprācuryāt na likhyante | @509 25 śikṡāparivarta: pañcaviṃśa: | yathoktavivrddhimeva spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma subhūte puruṡasya ityādi | pañcadaśasarva- saṃpatpratilambhārthavivrddhyarthamāha-tasmāttarhi subhūte bodhisattvena ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-puṇyāgratvāt iti | amumevārthaṃ vistārayituṃ praśnayannāha-tatkiṃ manyase ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-evaṃ mahārthikā hi ityādi | tatra darśanādimārgacatu- ṡṭayādhigamādanuttaratāṃ gantukāmena ityādi padacatuṡṭayam | dharmasaṃbhoganirmāṇakāyatrayapratilambhāya buddhavikrīḍitam ityādi padatrayaṃ vācyam | sarvasaṃpatprāptau śrāvako'pi syādityāha-kiṃ puna: ityādi | anyārthatayā abhyasanāt naiva śrāvaka ityāha-śrāvakasaṃpattirapi ityādi | ṡoḍaśasamyaksaṃbodhau āsannībhāvasvabhāvavivrddhyarthamāha-evaṃ śikṡamāṇa: subhūte bodhisattvo mahāsattva: ityādi | tatrāpyabhiniveśo bandhanamityāha-sacet puna: ityādi | na caratīti bhāvopalambhaviparyāsāditi bhāva: | anabhiniveśa eva tattvamityāha-atha tāmapi ityādi | yathoktā eva vivrddhayo grāhyā: | tathā coktam- jambudvīpajaneyattābuddhapūjāśubhādikām | upamāṃ bahudhā krtvā vivrddhi: ṡoḍaśātmikā ||2|| iti || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ śikṡāparivarto nāma pañcaviṃśatitama: || @510 26 māyopamaparivarta: ṡaḍviṃśa: | vivrddhyā evaṃ vardhitasya mūrdhābhisamayasya ātmībhāvagamanaparyantalakṡaṇāṃ nirūḍhiṃ vaktuṃ praśaṃsayannāha-caranneva tāvat ityādi | sprhaṇīyāste iti anena mūrdhābhisamayalābhināṃ durlabhatāṃ kathayati | saṃjātaprasādātiśayatvāt iṡṭāśaṃsanāṃ kurvan adhunā nirūḍhimāvedayannāha- yairbodhisattvayānikai: ityādi | uhyamānān iti preryamāṇān | sarvadoṡavaiṡamyābhāvāt same | pārime tīre nirvāṇe | buddhatve iti yāvat | svaparobhayārthasaṃpatsaṃpādakatvena yathākramam abhīpsitā: paricintitā: parigrhītā iti kecit | trisarvajñatāniṡpādakatvena ityanye | buddhadharmāṇām ityuddeśapadam | sarvajñatāpratisaṃyuktadharmāṇāṃ svayaṃbhūdharmāṇām asaṃhāryadharmāṇāma iti sarvākārajñatāditrisarvajñatābhedena nirdiṡṭam | tadevaṃ trisarvajñatādharmāṇāmanuttarā paripūri: kathitā syāt | sā ca aparityaktasattvārthanirūḍhirityāha-na me bhagavan ityādi | mahākaruṇayā samanvāgatā: iti | evaṃbhūtādhigamāvasthāyāmapi nirvāṇapātaparihārārthaṃ mahākaruṇāsaṃmukhīkaraṇāt sattvāvatāraṇādicittotpādācca mahākaruṇayā yuktā: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tayā mahākaruṇayā ityādi | darśanabhāvanāviśeṡāśaikṡamārgādhi- gamabhedāt yathākramaṃ vayaṃ tīrṇā ityādi padacatuṡṭayam | etaduktam-samyagupāyakauśalabalena evaṃ nirvikalpādhigamāvasthāyāṃ mahākaruṇādisaṃmukhīkaraṇabhāvena aparityaktasattvārthalakṡaṇā yathoktasarvākārajñatāditrisarvajñatādharmāṇāmanuttarā paripūrirnirūḍhiriti | tathā coktam- trisarvajñatvadharmāṇāṃ paripūriranuttarā | aparityaktasattvārthā nirūḍhirabhidhīyate ||3|| iti || nirūḍhyā evaṃ nirūḍhasya sthirībhāvalakṡaṇāṃ cittasaṃsthitiṃ pratipādayituṃ praśnayannāha- yasteṡāṃ bhagavan ityādi | yo'numodate kiyat sa puṇyaṃ prasavatīti saṃbandha: | prathamayānasaṃprasthi- tānāṃ caryāpratipannānāmanivartanīyānāmekajātipratibaddhānām ityanena yathāsaṃbhavaṃ pūrvoktacatu- rvikalpapratipakṡayo: darśanabhāvanāmārgayo: caturvidhādhigantrvyapadeśāt cāturvidhyaṃ khyāpita- mityeke | liṅgavivrddhinirūḍhicittasaṃsthitisvarūpāva- bodhabhedādityanye | adhimukticaryābhūmau prathamayānasaṃprasthitā: | pramuditādisaptabhūmiṡu caryāpratipannā: | acalādibhūmidvitaye'vini- vartanīyā: | daśamyāṃ bhūmau ekajātipratibaddhā ityapare | cittasaṃsthitimāvedayan praśnaparihārārtha- māha-syāt khalu puna: ityādi | palāgreṇa iti palapramāṇena | etaduktam-saṃbhavatpramāṇasya vastuno yogibhi: iyattayā palapramāṇena parimāṇaṃ pramātuṃ śakyate iti nyāyāt caturdvīpādi- trisāhasralokadhātupramāṇaṃ grhyate, na tu anumodanāpuṇyapramāṇam, ityarthāntaravyājena pramāṇātikrāntapuṇyasvarūpā samādhilakṡaṇā cittasaṃsthiti: kathiteti | tathā coktam- caturdvīpakasāhasradvitrisāhasrakopama: | krtvā puṇyabahutvena samādhi: parikīrtita: ||4|| iti || @511 etāni ca liṅgādīni yathākramam ūṡmādicaturnivedhabhāgīyasvarūpāṇi mūrdhābhisamaye veditavyāni || nirvedhabhāgīyānantaraṃ darśanamārga: | tatra caturvidho vipakṡo grāhyagrāhakavikalpa: sapratipakṡo vaktavya ityādau tāvat sakalapravrttipakṡādhiṡṭhānaṃ prathamaṃ grāhyavikalpamāvedayannāha- mārādhiṡṭhitāste bhagavan ityādi | mārādhiṡṭhitā mārapākṡikā mārabhavanacyutā iti mrdumadhyādhimātranindābhidhānāt padatrayam | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-mārabhavana- vidhvaṃsanakarā hi ityādi | vyatirekamukhena nirdiśya anvayamukhena tameva vikalpaṃ kathaya- nnāha-anumoditavyā bhagavan ityādi | māyopamabhāvanayā dvayādvayasaṃjñāvigatānāṃ bodhi- sattvānāmevaṃvidhacittotpādānumodanādau pravrtti: kāryetyartha: | sādhūktatvādanuvadannāha- evametat kauśika ityādi | dvitīyaṃ nivrttipakṡādhiṡṭhānaṃ grāhyavikalpaṃ kathayannāha-yai: kauśika kulaputrai: ityādi | na virāgayiṡyanti iti heye vastuni | nivrttigrāhyavikalpa- balāditi bhāva: | tathaiva aviparītatvena praśaṃsayannāha-evametat bhagavan ityādi | etaduktam-anupalambhopalambhasvabhāvau pravrttinivrttipakṡau yathākramamādānasaṃtyāgākāreṇa grāhyau iti pravrttinivrttipakṡādhiṡṭhānau grāhyavikalpau vastunyapratibaddhavrttitvena vitathapratibhāsitvāt ayathāviṡayasvarūpau vakṡyamāṇaviṡayabhedena pratyekaṃ navaprakārau vibandhakatvāt kleśavat vipakṡau jñeyāviti | tathā coktam- pravrttau ca nivrttau ca pratyekaṃ tau navātmakau | grāhyau vikalpau vijñeyāvayathāviṡayātmakau ||5|| iti || evaṃ grāhyavikalpadvayaṃ nirdiśya grāhakavikalpadvayaṃ vaktavyam iti prathamaṃ dravyasatprtha- gjanapuruṡādhiṡṭhānaṃ grāhakavikalpaṃ kathayannāha-evaṃ tairanumodanāsahagatai: ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi tai: ityādi | dravyasanneva ātmā grāhaka iti vikalpābhiniveśena prthagjanairanumoditāni kuśalamūlāni, yatastasmāt satkārādikaṃ phala- muktam, na tvanyat buddhatvādikamityartha: | nanu ca anātmāna: sarvadharmā ityapi prthagjanā: pratipadyante, ityavyāpinī prathamagrāhakavikalpavyavasthā | adhimuktimanaskāra: sa teṡām, tattvamanaskāraśceha vivakṡita ityasāram | dvitīyaṃ prajñaptisadāryapudgalādhiṡṭhānaṃ grāhakavikalpaṃ vaktumāha-yairapi bhagavan chandamutpādya ityādi | samyaksaṃbodherāhārakā bhaviṡyanti iti prajñaptisannevātmā grāhaka iti vikalpābhiniveśena āryāṇāmanumodanācittotpādāt vivardha- mānā bodheranuttarāyā: samutpādakā mukhyato bhaviṡyantītyartha: | dharmatāviruddhatvādanuvadannāha- evametat kauśika ityādi | mrdumadhyādhimātrānumodanābhedādanumoditāni ityādi padatrayaṃ vācyam | nanu ca āryasyāpyevaṃ bhavati, aśrauṡamahaṃ bhikṡavo rātryā: pratyūṡasamaye śrgālasya prāṇino vāśitaśabdam, tathāhaṃ sa tasmin samaye'nandito nāma mrgarājo'bhūvam, ityavyāpinī dvitīyagrāhakavikalpavyavasthā | sāṃvyavahārikamāryāṇāmevaṃvidhaṃ vacanaṃ na @512 pāramārthikamityasāram | etaduktam-prthagjanāryapudgalayoryathākramaṃ dravyaprajñaptisatpuruṡādhiṡṭhānau grāhakau, iti dvāvetau grāhakavikalpau | yadā tadviṡayabhāvāpannagrāhyāvarthau na tathā grāhyarūpeṇa bhavata:, tadā na kasyacit tau grāhakāviti | grāhakarūpeṇa anayorviviktaṃ rūpamiti vitathapratibhāsitvāt ayathāviṡayasvarūpau vakṡyamāṇaviṡayabhedena pratyekaṃ navaprakārau vibandha- katvāt vipakṡāviti | tathā coktam- dravyaprajñaptisatsattvavikalpau grāhakau matau | prthagjanāryabhedena pratyekaṃ tau navātmakau ||6|| grāhyau cenna tathā sto'rthau kasya tau grāhakau matau | iti grāhakabhāvena śūnyatālakṡaṇaṃ tayo: ||7|| iti || tatra kathaṃ viṡayabhedena prathamo grāhyavikalpo navadheti prathamavikalpārthamāha-kathaṃ bhagavan ityādi | kathamiti kena prakāreṇa | na māyopamaṃ cittaṃ na māyā nāpyanyo dharmastattvena kathaṃcidabhisaṃbudhyate iti pratipraśnena pratipādayannāha-tatkiṃ manyase ityādi | yaścātyantavivikto dharma: iti | yo dharma: svabhāvaśūnya:, so'nutpannatvāt astitāṃ na pratipadyate | na ca nirviṡaya: sādhu: prayogo vidyate naña: | vikalpāpāśrayatve vā sāṃvrta: syānna tāttvika: || iti nyāyāt nāstitāṃ ca na pratipadyate ityartha: | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- na hi bhagavan ityādi | viviktatvādeva sarvadharmāṇāṃ na hetuphalabhāva ityāha-yaśca dharmo'tyantavivikta: ityādi | āvāhako vā nirvāhako vā iti utpādako vā nāśako vetyartha: | amumevārthaṃ vistārayannāha-kathaṃ ca bhagavan ityādi | tattvato naiva bodhyabodhakamityupasaṃharannāha-yadā bhagavan ityādi | subhāṡitatvāt svahastayannāha-sādhu sādhu ityādi | kiṃ tu saṃvrtyā suviśuddhāt kāraṇāt suviśuddhaṃ phalamityāha-yata eva subhūte ityādi | māyopamatvena kāryakāraṇayoraviparyastatvāditi bhāva: | viviktatā ityapyabhi- niveśo na kārya: ityāha-sacet subhūte bodhisattva: ityādi | śūnyatā sarvadrṡṭīnāṃ proktā ni:saraṇaṃ jinai: | yeṡāṃ tu śūnyatā drṡṭistānasādhyān babhāṡire || madhyamakaśāstra-13.8 iti nyāyāt viviktatābhiniveśasyāpi viparyāsarūpatvāt naiva prajñāpāramitā syāt | kathaṃ tarhi tāmāgamya abhisaṃbudhyate iti cedāha-evaṃ khalu subhūte ityādi | evamavicāraika- ramyatvena saṃvrtirūpatayā iti yāvat | ata eva paramārthamadhikrtyāha-nāpi subhūte prajñāpāramitām ityādi | saṃvrtyā upasaṃharannāha-abhisaṃbudhyate ca ityādi | bhāṡitasya iti nābhisaṃbudhyate'bhi- saṃbudhyate ca, ityasya | tathaivānuvadannāha-evametat ityādi | duṡkarakāraka: iti saṃvrtisatyā- @513 śrayeṇeti bhāva: | ata eva paramārthasatyamadhikrtyāha-yathāhaṃ bhagavan ityādi | bhāṡitasya iti duṡkarakāraka ityasya | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi bhagavan ityādi | kartrkarma- kriyānupalambhadeśanāyāmanavasādādinā svabhāvavikalpavirahāt samyakpravrttatvena jinajananyāṃ caratītyāha-sacet bhagavan ityādi | dvitīyavikalpārthamāha-tadyathāpi nāma bhagavan ityādi | avikalpatvādbhagavan ityanena gotravikalpanirāso jñāpita: | trtīyavikalpārthamāha- māyāpuruṡasya ityādi | naivaṃ bhavatyanuttarā ityanena pratipattau samudāgamavikalpaniṡedha: krta: | caturthavikalpārthamāha-pratibhāsasya ityādi | pratibhāsadrṡṭāntena ālambanavikalpāpoho darśita: | pañcamavikalpārthamāha-tathāgatasya kaścit priyo vā ityādi | avikalpatvādeva bhagavan ityanena bodhisattvasyāpi tathāgatapriyāpriyāsaṃvidyamānadrṡṭāntena pratipakṡavipakṡa- vikalpāpoho darśita: | ṡaṡṭhavikalpārthamāha-yathaiva hi bhagavan ityādi | sarvakalpa- vikalpaprahīṇa: iti svādhigamavikalpānupalambho darśita: | saptamavikalpārthamāha-tathāgatenārhatā ityādi | tathāgatanirmitodāharaṇena nirmāṇānvayakartrvikalpāpoho darśita: | aṡṭamavikalpārtha- māha-sa nirmitako yasya ityādi | anena ca drṡṭāntena kāritravikalpaviveko nivedita: | navamavikalpārthamāha-dakṡiṇena palagaṇḍena ityādi | sa ca dārusaṃghāto'vikalpa ityanena kriyāsāphalyavikalpaviraho nigadita: | etaduktam-viviktena viviktānavabodhasvabhāve acalādibhūmipraveśena niyatabuddhagotre māyopamapratipattyā darśanādimārgasamudāgame pratibhāsa- mātreṇa abhrāntajñānālambane guṇadoṡadarśanapūrvakopādeyaheyatvena pratipakṡavipakṡe sarvatragāditvena svādhigame hīnāpraṇītatvena śrāvakādibhūmidūrīkaraṇe yathāśayānurūpanirmāṇena sattvārthavyāpāre samyagupāyakauśalabalena sarvajananirvāṇapratiṡṭhāpanakriyāphale ca nirdoṡatayā sarvathā upādeya- tvena pravrtti: kāryā, ityevaṃ pravrttipakṡādhiṡṭhāna: prathamo grāhyavikalpo navaprakāro mūrdhābhi- samaye darśanamārgaprayogāvasthāyāṃ bodhisattvānāṃ praheya: tattatpratipakṡāvasthāpratipādanena vyatirekamukhena pratipādita iti | tathā coktam- eṡa svabhāve gotre ca pratipatsamudāgame | jñānasyālambanābhrāntau pratipakṡavipakṡayo: ||8|| svasminnadhigame kartrtatkāritrakriyāphale | pravrttipakṡādhiṡṭhāno vikalpo navadhā mata: ||9|| iti || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ māyopamaparivarto nāma ṡaḍviṃśatitama: || @514 27 sāraparivarta: saptaviṃśa: | kathaṃ nivrttipakṡādhiṡṭhāno dvitīyo grāhyavikalpo navadhā; iti prathamavikalpārthamāha- sāre batāyam ityādi | prajñākaruṇayo: saṃsāranirvāṇāpātakāritratvena sakalādhigamādhipatyād ya: prajñāpāramitāyāṃ carati, sa sāre pradhāne carati ityanena nyūnatādhigamavikalpo niṡiddha: | kiṃ tu tatrāpi sāratvābhiniveśo na kārya ityāha-asāre batāyam ityādi | sāratvāva- grahābhāvādasāra: | dvitīyavikalpārthamāha-namaskartavyāste ityādi | kalyāṇamitrādisaṃpari- graheṇa yuktā ye prajñāpāramitāyāṃ caranti, te namaskaraṇīyā ityanena saṃparigrahābhāvavikalpo nirasta: | trtīyavikalpārthamāha-ye ceha gambhīrāyāṃ prajñāpāramitāyām ityādi | na ca tāṃ dharmatāṃ sākṡātkurvanti ityanena pratipattiviśeṡajñāpanāt pratipattivaikalyavikalpābhāvo darśita: | caturthavikalpārthamāha-atha khalvāyuṡmān ityādi | na sākṡātkurvanti iti yat bodhisattvānāṃ bhūtakoṭerasākṡātkaraṇam, naitadduṡkaram, adhigame svātantryalābhāditi bhāva: | ata: parapratyayagāmitvavikalpo nirasta: | pañcamavikalpārthamāha-idaṃ tu devaputrā: ityādi | sattvān vineṡyāma: iti māyopamatve'pi sarvadharmāṇāṃ sattvavinayārthamavyāvrttigamanayogena anyayānagamanābhāvena ca anuttarabodhyadhigamaprasthānāt sarvākārajñatoddeśāparibhraṃśena uddeśa- nivrttivikalpaviraha: sūcita: | ṡaṡṭhavikalpārthamāha-ākāśaṃ sa devaputrā: ityādi | tathaiva tatkasya hetorityāśaṅkyāha-ākāśaviviktatayā ityādi | sattvānāṃ krtaśa: saṃnāhaṃ saṃna- hyante iti ākāśopamanikhilasattvadhātuvinayanārthaṃ saṃnahanena apradeśikamārgavyāpārakathanāt prādeśikakāritravikalpaviveko'rthāt kathita: | saptamavikalpārthamāha-ākāśena sa ityādi | sattvānāmākāśasvabhāvopagamanajñāpanāt anenādhigamanānātvavikalpābhāvo darśita: | aṡṭama- vikalpārthamāha-ayaṃ ca saṃnāha: ityādi | sattvānāmarthāya saṃnahanena prekṡāpūrvakāritvāt sthānagamanājñānavikalpāsaṃśleṡo darśita: | navamavikalpārthamāha-sā ca atyantatayā ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sattvaviviktatayā ityādi | pāramārthikadravyānupalambhāt rūpādīnāṃ māyopamatā anugantavyā | yāvat ityanena dvādaśāyatanādiparigraha: | tathāgatā- dyadhigamadharmāṇāmapi śūnyatvāt sarvadharmaviviktatā | upasaṃharannāha-evaṃ devaputrā: sarvadharma- viviktatā draṡṭavyā iti | evamanupalambhadeśanāyāmanavasādāt caraṇam ityāha | evaṃ devaputrā: sarvadharmaviviktatāyām ityādi | anuttrāse ko heturityāha-kiṃ kāraṇam ityādi | kartrkarmakriyānupalambhāt pariharati-viviktatvāt iti | upasaṃharannāha-anena bhagavan ityādi | etaduktam-śūnyatvādeva bhettrbhītibhettavyānāmabhāvāt yato na saṃsīdati, tataścarati mukhyato niryāṇasvabhāvāyāṃ prajñāpāramitāyām | evaṃ ca prṡṭhato niryāṇavikalpā- poho darśita: syāt | etaduktam-saṃsāranirvāṇānyataraprapātitvena nyūnatādhigame kalyāṇa- mitropāyakauśalavikalpatvena saṃparigrahābhāve samastajñeyāvaraṇāpratipakṡatvena pratipadvaikalye tathāgatādyupadeśasāpekṡatvena parapratyayagāmitve sarvasattvāgratāmahattvādyapravrttatvena uddeśanivrttau @515 kleśāvaraṇapratipakṡatvena prādeśikamārgavyāpāre sopalambhatve prathamaphalādyadhigamanānātve sarvāvidyānuśayāprahīṇatvena sthānagamanājñāne mahāyānasarvasaṃgrāhakatvena sarvākārajñatā- sarvanirvāṇapaścādanugamane ca sadoṡatayā grāhyatvena vinivrtti: kāryā | ityevaṃ nivrtti- pakṡādhiṡṭhāna: śrāvakapratyekabuddhasaṃtānopādeyatvasamudbhavo dvitīyo grāhyavikalpo bodhi- sattvānāṃ darśanamārge cittacaittapravrttyavasthāyāṃ praheya: tattatpratipakṡāvasthāpratipādanena vyati- rekamukhena pratipādita iti | tathā coktam- bhavaśāntiprapātitvānnyūnatve'dhigamasya ca | parigrahasyābhāve ca vaikalye pratipadgate ||10|| parapratyayagāmitve samuddeśanivartane | prādeśikatve nānātve sthānaprasthānamohayo: ||11|| prṡṭhato gamane ceti vikalpo'yaṃ navātmaka: | nivrttipakṡādhiṡṭhāna: śrāvakādimanobhava: ||12|| iti || kathaṃ dravyasatprthagjanapuruṡādhiṡṭhāna: prathamo grāhakavikalpo navadhā iti prathamavikalpārtha- māha-nāpi bhagavan kaścit ityādi | grahaṇamokṡaṇavikalpābhāvāditi bhāva: | etadeva spaṡṭayannāha-tatkasya heto: ityādi | dvitīyavikalpārthamāha-api tu khalu puna: ityādi | evaṃ carati carati prajñāpāramitāyām iti sarvadharmānupalambhadeśanāyām evamanavasādādinā yaścarati sa manasikāravikalpābhāvāt samyak carati jinajananyāmityartha: | trtīyavikalpārtha- māha-evaṃ carantaṃ bodhisattvam ityādi | evaṃ carantaṃ namasyanti iti traidhātukaśleṡavikalpa- virahānmahānubhāvatvaprāptyā namaskurvanti | caturthavikalpārthamāha-ye'pi te subhūte aprameyeṡu ityādi | buddhacakṡuṡā paśyanti iti sthānavikalpavivekāt viśiṡṭārthotpādanābhiprāyeṇa nirūpa- yanti | kāryaniṡpādanādanugrhṇanti | bhavyatārūpeṇāvadhāraṇāt samanvāharanti | tathāgatānugrahā- deva praśnayannāha-ye ca khalu puna: ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ye subhūte ityādi | etadeva vistārayannāha-tiṡṭhantu ityādi | pañcamavikalpārthamāha-dvābhyām ityādi | aparityaktā bhavanti ityanena abhāvābhiniveśavikalpo niṡiddha: | sarvadharmāścānena śūnyatāto vyavalokitā bhavanti, ityanena bhāvābhiniveśavikalpaśca pratikṡipta: | ṡaṡṭhavika- lpārthamāha-aparābhyāṃ subhūte dvābhyām ityādi | dharmavastuprajñaptivikalpo mayā prahātavya ityuktārthasya niṡpādanāt yathāvādī tathākārī ca bhavati | ata eva ca samanvāhriyate | saptamavikalpārthamāha-evaṃ carata: subhūte ityādi | yaduta prajñāpāramitāvihāreṇa iti | saktivikalpaprahāṇakāritvādasya vihārasyeti bhāva: | etadeva spaṡṭayannāha-tatkasya heto: ityādi | samāhitāsamāhitabhedāt viharan evaṃ caran iti boddhavyam | pramuditāṃ bhūmimārabhya yāvat samantaprabhābuddhabhūmyadhigamalābhāt yathākramaṃ nātho bhaviṡyasītyādyekādaśapadāni vācyāni | upasaṃharannāha-evaṃ te devaputrā: ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- @516 etena hi subhūte ityādi | yasmāt yathoktavihāreṇa viharato bodhisattvasya buddhā bhagavanto nāmādikīrtanadharmadeśanāpūrvakamudānamudīrayanti, tasmādutsāhaṃ vardhayiṡyantītyartha: | etadeva drṡṭāntena spaṡṭayannāha-tadyathāpi nāma ityādi | sarvabodhisattvānāmānantyāt nāmagrahaṇā- śakyatvāt atidiśannāha-apareṡām ityādi | śākyamunitathāgatabuddhakṡetre praśaṃsanārhā bodhisattvā na vidyante iti cet, āha-evameva subhūte ityādi | etaduktam-yathāhaṃ svabuddhakṡetrāvasthitabodhisattvotsāhanāya aparatathāgatakṡetrāvasthitabodhisattvānāṃ nāmādikīrtana- paro dharmaṃ deśayāmi, evameva te'kṡobhyādayo'pi tathāgatā madbuddhakṡetrāvasthitabodhisattvānāṃ nāmādikīrtanaparā dharmaṃ deśayantīti | aṡṭamavikalpārthamāha-kiṃ sarveṡāmeva ityādi | no hīdam iti parihāravacanaṃ vivrṇvannāha-na subhūte ityādi | kiṃ tarhi subhūte ye te'vinivarta- nīyā: iti | pratipakṡavikalpavigamāt ye'ṡṭamyādibhūmau avinivartanīyatāṃ prāptā ityartha: | navamavikalpārthamāha-santi bhagavan avinivartanīyān ityādi | vidyante ityāha-santi subhūte ityādi | etadeva te puna: katama ityāśaṅkya pratipādayannāha-ye etarhi ityādi | akṡobhyasyeti vacanaṃ bāhulyena tadbuddhakṡetre pariśuddhasaṃtatīnāmutpādāt | anyānapyatidiśa- nnāha-ye'pi te subhūte ityādi | ratnaketubodhisattvagrahaṇaṃ tatsamānajātīyabodhisattvopalakṡaṇaparaṃ jñeyam | prativiśiṡṭakalyāṇamitrādiparigrahabalena acalāyā bhūmerapi prāk kathaṃcit yatheccha- gamanavyāghātavilpavirahāt rddhivaśitāṃ prāptā ye'kṡobhyādibuddhakṡetre bodhisattvā viharanti, te'vinivartanīyān sthāpayitvā nāmādikīrtanaviṡayā vidyante ityartha: | etaduktam-yathāvat saṃvrtyā grahaṇamokṡaṇe tattvato'manaskāreṇa manaskaraṇe, dharmatayā traidhātukopaśleṡaṇe, śūnyatāna- vasthānena anavasthāne, anabhiniveśena sarvābhiniveśe, dravyasadbhāvena sarvadharmaprajñāptau, tattva- jñānāsaktyā a{1 ##W## abhiniveśa^.}nabhiniveśapūrvakasaktau, samatābhāvanāpratipakṡatayā pratipakṡe, samyagavijñāta- prajñāpāramitatvena yathecchagamanavyāghāte ca pāramārthikabhāvābhiniveśena dravyasanneva ātmā grāhaka: pravartate, ityevaṃ prthagjanasaṃbandhī prathamo grāhakavikalpo navaprakāro bodhisattvānāṃ darśanamārgaprayogāvasthāyāṃ praheya:, tatpratipakṡāvasthāpratipādanena vyatirekamukhena pratipādita iti | tathā coktam- grāhaka: prathamo jñeyo grahaṇapratimokṡaṇe | manaskriyāyāṃ dhātūnāmupaśleṡe trayasya ca ||13|| sthāne cābhiniveśe ca prajñaptau dharmavastuna: | saktau ca pratipakṡe ca yathecchaṃ ca gatikṡatau ||14|| iti || kathaṃ prajñaptisatpuruṡādhiṡṭhāno dvitīyo grāhakavikalpo navadheti prathamavikalpārthamāha- punaraparaṃ subhūte ityādi | adhimuñcanti iti sarvasattvāgratādyuddeśagamanābhiprāyeṇa anutpa- ttikā: | śāntā iti vā | sarvadharmān manasi kurvanti | na ca tāvat prakarṡavatīmanutpa- @517 ttikadharmakṡāntimavinivartanīyavaśitāprāptiṃ ca adhigatā bhavanti, ityevamuddeśāniryāṇavikalpā- bhāvo darśita: | dvitīyavikalpārthamāha-yeṡāṃ khalu puna: ityādi | prahīṇā teṡāṃ śrāvakabhūmi: pratyekabuddhabhūmiśca ityanena mārgāmārgāvadhāraṇavikalpābhāvamāha | buddhabhūmireva teṡāṃ prati- kāṅkṡitavyā ityanenāpi svamārgāvadhāraṇavikalpaviraho darśita:, anyathā viparyāsasadbhāvena buddhabhūmerasaṃbhavāt | trtīyavikalpārthamāha-te'pi vyākariṡyante'nuttarāyām ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yeṡāṃ hi subhūte ityādi | evaṃ prajñāpāramitāyāṃ caratām iti utpādanirodhavikalpavivekena anutiṡṭhatāmityartha: | caturthavikalpārthamāha-punaraparaṃ subhūte ityādi | avinivartanīyatāyāṃ sthāsyanti iti ye bodhisattvā: kāṅkṡādikamakrtvā vistareṇa śravaṇādikaṃ kariṡyanti, teṡāṃ cāntike brahmacaryacaraṇādikamanuṡṭhāsyanti, te'pi saṃyogaviyoga- vikalpavirahāt avinivartanīyatve sthāsyantītyartha: | pañcamavikalpārthamāha-ka: punarvādo ya enām ityādi | rūpādisthāna vikalpānupalambhena ye tvadhimucya prajñāpāramitāṃ tathatvāya ca sthitvā buddhatvanimittaṃ sattvebhyo dharmaṃ deśayiṡyanti, te nitarāmavinivartanīyatve sthāsyantīti pūrveṇa saṃbandha: | ṡaṡṭhavikalpārthamāha-yadā bhagavan tathatā ityādi | yatsubhūte ityādinā tadvacanamanūdya pariharannāha-na subhūte tathatāvinirmukto'nya: ityādi | dharmadhātusvabhāvatvāt sarvadharmāṇāṃ tathatāvyatiriktānyadharmānupalambhe sati naiva kaścit paramārthatastathatāyāṃ sthāsyati, saṃvrtyā punargotravipraṇāśavikalpavirahāt sthāsyatīti bhāva: | paramārthamevādhikrtya spaṡṭayannāha- tathataiva tāvat ityādi | saptamavikalpārthamāha-na subhūte tathatā anuttarām ityādi | tattvato na tathatā, nānyo vā dharmo bodhimabhisaṃbudhyate | kiṃ tu saṃvrtyā prārthanābhāvavikalpavirahāt prārthayitavyavastūpalambhena abhisaṃbudhyate iti mati: | aṡṭamavikalpārthamāha-na subhūte tathatā dharmaṃ deśayati iti | tattvato na tathatā dharmaṃ deśayati, api tu saṃvrtyā hetvabhāva- vikalpavirahāt hetusadbhāvena deśayatītyabhiprāya: | navamavikalpārthamāha-so'pi subhūte nopalabhyate yo dharmo deśyeta iti | pratyarthikadharmopalambhavikalpābhāvena deśyamānadharmānupalambha ityartha: | etaduktam-śrāvakādiniyārṇatvena yathoktoddeśāniryāṇe hitāhitaprāptiparihāratvena mārgāmārgāvadhāraṇe saṃvrtikāryakāraṇabhāvena utpādanirodhe nirantaretarapratibhāsatvena samasta- vastusaṃyogaviyoge vyomāvasthitaśakunisadrśatvena rūpādisthāne, bodhicittotpādādidvāreṇa śrāvakādigotravināśe tathatāprativiśiṡṭadharmatābhāvena abhilāṡābhāve paramārthasatyāśrayeṇa hetva- bhāve abhyastamātsaryadharmatayā pratyarthikamārādivastūpalambhe ca tāttvikabhāvābhiniveśena prajñapti- sanneva ātmā grāhaka: pravartate, ityevamāryāṇāṃ saṃbandhī dvitīyo grāhakavikalpo navaprakāro darśanamārgacittacaittapravrttyavasthāyāṃ bodhisattvānāṃ praheya: tattatpratipakṡāvasthāpratipādanena vyatirekamukhenokto bhavati | tathā coktam- yathoddeśamaniryāṇe mārgāmārgāvadhāraṇe | sanirodhe samutpāde vastuyogaviyogayo: ||15|| @518 sthāne gotrasya nāśe ca prārthanāhetvabhāvayo: | pratyarthikopalambhe ca vikalpo grāhako'para: ||16|| iti || syāt-grāhyavikalpo na grāhakavikalpa iti catuṡkoṭikam | tatra prathamā koṭi: {1. ##B## yat ##for## ṡaḍ^.}ṡaḍviṡayapratibhāsā grāhyākārā vijñapti: | dvitīyā tu ekakṡaṇikī grāhakākārā | trtīyā saiva kṡaṇāntare | caturthī tadākāravinirmuktā prajñāpāramiteti | syāt-gotrameva na gotravikalpa iti paścātpādaka: | yastāvadgotravikalpo gotramapi tat, tadyathā pratipakṡasamudāgamakāle gotram | syāt-gotrameva na gotravikalpa:, tadyathā samudāgacchadgotramiti | syāt-samudāgama- vikalpo nālambanavikalpa iti pūrvapādaka: | yastāvat samudāgamavikalpa: ālambana- vikalpo'pi sa:, tadyathā samudāgacchata: samyagālambane prayoga: | syāt-ālambana- vikalpa eva na samudāgamavikalpa:, tadyathā apariniṡpannamālambanamiti | anayā diśā śeṡo'bhyūhya: | darśanamārgo vipakṡaṃ sapratipakṡamevaṃ nirdiśya yat mahābodhiniṡpattaye darśanamārgo yena trividhakāraṇena sahita iṡyate, tadidānīṃ vaktavyamiti mahābodhau darśanādimārgasaṃdarśanena anyeṡāṃ pratiṡṭhāpanaṃ prathamaṃ kāraṇaṃ kathayannāha-gambhīrā bhagavan ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na ca nāma bhagavan ityādi | sarvadharmānutpāde'pyavalayanādikamakrtvā ye anuttarāṃ bodhiṃ saṃvrtyā boddhukāmā:, te duṡkarakārakā ityutsāhapravedanāt bodhau darśanādimārgasaṃdarśanā anyeṡāṃ pratipāditā syāt | paramārthasamāśrayaṇe na kiṃcidduṡkaramityāha- yat kauśika evam ityādi | subhāṡitatvena praśaṃsayannāha-yadyadeva āryasubhūti: ityādi | na kvacit sajjati iti na kvacidabhiniviśate | svoktārthaṃ draḍhayannāha-kaccidaham ityādi | dharmasya ca anudharmamiti yathāpraṇihitasya śūnyatādharmasya pratipattim | sādhūktamityāha- yatkhalu tvam ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-yadyadeva hi ityādi | etadeva kuta: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-subhūtirhi kauśika ityādi | kāmādidhātutraye pratyekaṃ mrdumadhyādhimātrakleśaprahāṇakāriṇo darśanamārgasya śūnyatārūpeṇa darśitatvāt yathākramaṃ prajñāpāramitāmapi tāvannopalabhate ityārabhya yāvaddharmameva tāvannopalabhate iti nava padāni vācyāni | sāmānyena sarvadharmāṇāṃ kāryakāraṇayoranupalambhāt yathāsaṃkhyaṃ sarvadharmaviviktavihāra:, sarvadharmānupalambhavihāraśca grāhya: | yadyevaṃ bodhisattvai: samāna eva śrāvakāṇāṃ vihāra iti cet, āha-ya: khalu puna: ityādi | teṡām iti tathāgatavihāravyatiriktānāmanyeṡām | anena vihāreṇa vihartavyam iti bodhisattvavihārānuśaṃsakathanenaiva mahābodhau darśanādi- mārgasaṃdarśanā anyeṡāṃ nigaditā syāt || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ sāraparivarto nāma saptaviṃśatitama: || @519 28 avakīrṇakusumaparivarto'ṡṭāviṃśa: | yathoktabodhisarśanādimārgasaṃdarśanayā saṃpannahetukairdarśanamārgādhigamāt bhikṡubhi: krtā pūjetyāha-atha khalu ityādi | grhītamāndāravapuṡpadevaputrasaṃnipāto bhikṡūṇāṃ puṡpaprāptaye pūrvapraṇidhānabalāt ityavagantavyam | adhigamasaṃpratyayalābhāt uttarottarābhivrddhyarthaṃ praṇidhānaṃ ca krtavanta ityāha-evaṃ ca vācamabhāṡanta ityādi | atha khalu bhagavan ityādi vyākhyātam | viṃśatikalpasahasrāṇi iti aparimitāyuṡo manuṡyānārabhya yāvat daśavarṡāyuṡo jāyante ayaṃ śastrarogābhyāṃ durbhikṡeṇa ca nirgamādapakarṡa: prathamo'ntarakalpa: | tebhyo daśavarṡāyuṡkebhya: krameṇo- tkarṡaṃ gacchanto'śītivarṡasahasrāyuṡo bhavanti | punaśca tathaiva āyurapakarṡaṃ pratipadyamānā daśavarṡā- yuṡa:, ityevamutkarṡāpakarṡabhedena aṡṭādaśāntarakalpā:, tato'pi daśavarṡāyuṡkebhya eva utkarṡaṃ prāpnuvanta: aśītivarṡasahasrāyuṡa: ityayamutkarṡo viṃśatitamo'ntarakalpa: | tathā yāvāneva anyeṡā- mutkarṡaṇāpakarṡaṇakāla:, tāvāneva prathamasyāntarakalpasyāpakarṡakāla:, paścimasyotkarṡakāla iti samānakālā: sarve bhavanti | evamekenāntarakalpena bhājanānāṃ dhvaṃsāt ekonaviṃśatyā śūnyībhavanāt viṃśatimantarakalpān loka: saṃvartate, viṃśatimantarakalpān saṃvrtastiṡṭhati | tathā ekenāntarakalpena bhājanābhinirvartanāt ekonaviṃśatyā vāsanāt viṃśatimantarakalpān loko vivartate, viṃśatimantarakalpān vivrttastiṡṭhati, evamaśītyantarakalpasaṃkhyāvacchinno mahā- kalpo'yam, bhadrakalpāditārakopamastu kalpo naivaṃ praṇidhānakuśalamūlādhipateyatvena atidīrgha- tvāt | ato'pakarṡa eva kāle yathoktāntarakalpapramāṇena kālasya paricchedāt viṃśatikalpa_ sahasrāṇītyucyate | bodhinimittārthamevānyeṡāṃ samyak granthārthādidvāreṇa prajñāpāramitāpratyarpaṇaṃ dvitīyaṃ kāraṇaṃ vaktumupoddhātayannāha-ye hi kecit ānanda ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tathā hi manuṡyeṡu ityādi | na pratikrośanti ityādi sapta padāni yathākramaṃ sarvākārajñatādisaptābhisamayavilomanāditi vācyāni | na visaṃvādayiṡyati praṇidhānam iti anuttarabodhiviṡaye pravrttapraṇidhānam | yadyanyathāpraṇidhikaraṇāt na visaṃvādayiṡyati, evaṃ tatkuśalamūlaṃ śrāvakapratyekabuddhatvāya na dāsyati vipākamityartha: | upoddhātaṃ krtvā idānīṃ tathāgatasaṃbandhena mrduparīndanārthamāha-tasmāt tarhi ityādi | parīndāmi pratyarpayāmi | anu- parīndāmi punarapi pratyarpayāmi | udgrahaṇādyarthaṃ pratyarpaṇādeva āryānando'syā mātu: saṃgītikāra iti kecit | dhāraṇādyarthameva pratyarpaṇāt mahāvajradhara eva saṃgītakāra ityapare | tatra vipra- ṇāśanam anyathākaraṇam | utsarjanaṃ sarvathā pratyākhyānam | vismaraṇam amanasikaraṇam | padasāmantaka: padaikadeśa: | kāyatrayaprāpaṇāt yathākramaṃ mātā jananī janayitrī | tasmādeva sarvajñatāyā: samutpādanāt āhārikā | madhyaparīndanārthamāha-udgrahītavyeyam ityādi | adhi- mātraparīndanārthamāha-yathā tat ityādi | tattaditi kartavyaṃ vā ityādinā saṃbandha: | tayā hitaiṡitayā iti tathāgatahitaiṡitayā | bodhisattvasaṃbandhenāpi mrduparīndanārthamāha-ye'pi te ityādi | madhyaparīndanārthamāha-ye'pi kecit ityādi | adhimātraparīndanārthamāha-eṡā hi @520 ānanda ityādi | bodhiprāptaye ca avyavahitaṃ svata: pracurataraprajñāpāramitā bhāvanādipuṇyalakṡaṇaṃ trtīyaṃ kāraṇaṃ kathayannāha-sacet tvamānanda śrāvakayānikānām ityādi | ekakṡaṇalava- muhūrtamapi iti kṡaṇādigrahaṇaṃ yathākramaṃ tīkṡṇamadhyamrdvindriyapudgalajñāpanārtham | tatrādhvaparyanta: kṡaṇa: | viṃśatkṡaṇaśataṃ punarastatkṡaṇa: | te puna: ṡaṡṭirlava: | triṃśallavā muhūrta: | sarvāntyo'pi hi varṇātmā nimeṡatulitasthiti: | ti nyāyāt kathaṃ kṡaṇenaikena dharmaṃ deśayatīti cet, ucyate | deśakabodhisattvādhipatyāt śrotu: kṡaṇenaikena deśanādharmanirbhāsavata: pratyayasyotpādāt, tena tasya dharmo deśita iti vyapadiśyate | yathoktānyevaṃ trīṇi samyaksaṃbodhiprāptikāraṇānyavagantavyāni | tathā coktam- bodhau saṃdarśanānyeṡāṃ taddhetośca parīndanā | tatprāptyanantaro hetu: puṇyabāhulyalakṡaṇa: ||17|| iti || yathānirdiṡṭakāraṇasahitasyaiva darśanamārgasya vikalpāpratibhāsane sāmarthyamiti prati- pādayitumakṡobhyatathāgatasaṃdarśanānābhāsagama- nodāharaṇaṃ kathayannāha-atha khalu bhagavān ityādi | tatra sarvaguṇaratnākaratvāt sāgaropamā, gambhīradharmāvabodhāt gambhīrā, sarvamāra- viṡayātikrāntatvāt akṡobhyā | dārṡṭāntikamarthaṃ vaktumāha-evamānanda sarvadharmā: iti | caturvidhagrāhyagrāhakavikalpānāṃ darśanamārge'nābhāsasaṃdarśanārthaṃ sarvadharmā na cakṡuṡo'pyābhāsa- māgacchanti ityādi padacatuṡṭayam | etadeva samarthayitumāha-tatkasya heto: ityādi | etadeva kuta iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-nirīhakā hi ityādi | etaduktaṃ bhavati- kalpito dharmo'jānako yasmādākāśanirīhakatayā nirīhaka:, tathā paratantro'paśyako yato māyāpuruṡopamatvena acintya:, pariniṡpanno'pi na kāryasamartha: yasmādasadbhāvatvena avedaka iti | upasaṃharannāha-evaṃ caranta: ityādi | kā punariyaṃ mahābodhi: yadarthaṃ yathoktakāraṇatraya- sahāyo darśanamārgo'bhipreta iti mahābodhiṃ vaktumupoddhātayannāha-sarvaśikṡāparamapāramitāṃ mahābodhim ityādi | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-eṡā hi ityādi | utkṡipya punareva nikṡipeyu: ityūrdhvamunnīya punareva pātayeyurityartha: | na ca teṡāmityādi vineyajana- pratibhāsāpekṡayocyate | na tu bhagavatāṃ vikalpa: samudācarati | tatkasya heto: ityāśaṅkyāha- aprameyā ityādi | nirvikalpatvāditi bhāva: | nanu anyadānādiśikṡāsadbhāve kasmāt prajñāpāramitāśikṡā vidhīyate ityāha-yāvatya ānanda ityādi | sāmānyenopoddhātaṃ krtvā idānīṃ mahābodhisvarūpaṃ kathayannāha-akṡayā hi ityādi | kṡayābhāvāt akṡayajñānasvabhāvā mahābodhi: prajñāpāramitā | etadeva tatkasya heto: ityāśaṅkya kathayannāha-asattvāt iti | kṡayābhāvādityartha: | etadeva vistārayannāha-ākāśasya hi ityādi | tatra pratyakṡeṇa svarūpa- pariccheda: pramāṇam | anumānena viviktatāvabodha: kṡaya: | āgamena ubhābhyāṃ vā iyatāva- dhāraṇaṃ paryanta: | ayamabhiprāya:-yathā ākāśasya dravyābhāvamātrasvabhāvatvāt pramāṇādi @521 grahītuṃ na śakyate, tathā māturapīti | etadeva spaṡṭayannāha-tatkasya heto: ityādi | granthapramāṇakathanena pramāṇādikamākhyātamiti cet, āha-na mayā ānanda ityādi | prajñāpāramitāyāstattvarūpāyā iti bhāva: | kasyāstarhi pramāṇādikaṃ syādityāha- nāmakāyā: ityādi | tatra dharmāṇāṃ svabhāvādhivacanaṃ nāmakāyā:, teṡāmeva viśeṡādhivacanaṃ padakāyā:, tadubhayāśrayākṡarāṇi vyañjanakāyā: | nāmādisvabhāvā pramāṇabaddhā, sāpi na mukhyata: prajñāpāramitetyartha: | tadeva spaṡṭayitumāha-tatkasya heto: ityādi | etaduktam- paramārthatastāthāgataṃ jñānaṃ prajñāpāramitā, tatpratipādanāt upacāravrttyā granthātmikā prajñāpāramitā, na tattvata iti | ata eva tattvamadhikrtyāha-na hi pramāṇavatī- yam ityādi | tattvarūpāyā: pramāṇākathane kāraṇaṃ prcchannāha-kena puna: ityādi | parihārārthamāha-akṡayatvāt ityādi | viviktatvāt iti utpādābhāvena anutpādajñāna- svabhāvatvādityartha: | viviktasya iti anutpannasya bhāvasya śūnyatā nopalabhyate, dharmiṇo- 'sattvāditi bhāva: | aprameyatvāt iti kṡayotpādābhāvena pramātumaśakyatvāt | traiyadhvika- tathāgatānāṃ kṡayānutpādajñānaprabhāvitatvamityāha-ye'pi te ānanda ityādi | tatra kṡaṇikā- nityatayā kṡīṇā, prabandhānityatayā parikṡīṇā | upasaṃharannāha-tasmāt tarhi ityādi | etaduktam-kleśajñeyāvaraṇamalānāmutpannānutpannatvena kalpitānām- dharmadhātuvinirmukto yasmāddharmo na vidyate | iti dharmadhātusvabhāvānāmākāśasyeva nirodhotpādābhāvāt ekānekasvabhāvakāryakāraṇa- vicāraṇapramāṇādyupapannabhāvavaidhuryāt gaganakamalavad yathākramaṃ malānāṃ kṡayotpādābhāvāt akṡayānutpādajñānātmikā sarvadharmāviparītādhigatilakṡaṇā mahābodhiryathāvat prajñāpāramitā dharmakāyo'bhidhīyate iti | tathā coktam- kṡayānutpādayorjñāne malānāṃ bodhirucyate | kṡayābhāvādanutpādātte hi jñeye yathākramam ||18|| iti || evaṃ ca tattve nirdiṡṭe kecit bahulataropalambhābhiniveśena bhāvavināśābhisaṃdhinā kṡīṇe kṡīṇamiti jñānaṃ kṡayajñānam, anāgatabhāvānutpādābhisaṃdhinā ca anutpādajñānaṃ varṇayanti | iti mahābodhisvarūpaṃ vipratipattisthānatvena āhatya{1 ##W## satyaṃ ##for## āhatya.} pratipādayitumāha-gambhīramidam ityādi | tathaivānuvadannāha-akṡayā ityādi | ākāśākṡayatvāt sarvadharmānutpāda iti ākāśasyeva kṡayābhāvāt dharmāṇaṃ cotpādābhāvena kṡayānutpādajñānātmikā mahābodhi- rakṡayetyartha: | ādikarmikāvasthāyāmupalambhābhiniveśena bhāvanāyāṃ kasmādīdrśī prajñāpāramitā adhigamyate ityāha-kathaṃ bhagavan ityādi | naiṡa doṡa:, yasmāt prayogakālamevāramya vināśotpādavigatān māyopamān sarvadharmān bhāvayatītyāha-rūpākṡayatvena ityādi | prakārāntareṇāpi spaṡṭayannāha-evaṃ khalu subhūte ityādi | tatra pūrvajanmani kleśāvasthā iha @522 avidyā, tathā puṇyādikarmāvasthā: saṃskārā:, tathā iha janmani pratisaṃdhikṡaṇe pañca skandhā vijñānam | saṃdhicittāt pareṇa ṡaḍāyatanotpādāt pūrvaṃ nāmarūpam | tato yāvadindriya- viṡayavijñānatrikasaṃnipāto na bhavati, tāvat ṡaḍāyatanam | yāvat vedanātrayakāraṇa- paricchedasamartho na bhavati, tāvat trikasaṃnipātāt sparśa: | maithunarāgāt prāk sukhādyanu- bhavāvasthā vedanā | viṡayaparyeṡaṇāvasthāta: prāk kāmaguṇamaithunarāgasamudācārāvasthā trṡṇā | viṡayaparyeṡaṇāvasthā upādānam | viṡayaprāptihetuparidhāvanopārjitapaunarbhavikaṃ karma bhava: | tena karmaṇā āyatyāṃ puna: pratisaṃdhirjāti: | tata: pareṇa yāvadvedanāvasthā sā jarāmaraṇam | ityādyantayordve dve madhyasthau iti trikāṇḍo dvādaśāṅga: pratītyasamutpādo'sya kṡayābhāvā- dakṡayatveneti pūrvavat | śāśvatocchedarahitatvena antadvayavarjitā pratītyasamutpādavyavalokanā | anādyantamadhyaṃ tam iti māyopamatvena janmanāśasthitivirahitaṃ taṃ pratītyasamutpādaṃ vyavalokayati | itthaṃbhūta eva pratītyasamutpādo grāhya ityāha-evaṃ vyavalokayata: ityādi | tatra manasikāra: akṡayābhinirhāra: | upāyakauśalyaṃ pratītyasamutpādavicāraṇā | tadeva kathayannāha-kathaṃ prajñāpāramitāyām ityādi | saṃvrtestarhyuccheda iti cet, āha-evaṃ khalu puna: ityādi | ahetukamiti saṃvrtyā hetorvidyamānatvāt | nityam ityādi | tatrotpādahetorasattvāt nitya: | utpannasya vināśābhāvāt dhruva: | āvirbhāvatirobhāvarūpeṇa avivartanāt śāśvata: | avasthāntaraprāptivirahādavipariṇāmadharmaka: | kathaṃ punarupalabhyamāna- rūpādīn akṡayākāreṇa abhimukhīkuryāt ityāha-yasmin samaye subhūte ityādi | rūpādi- sarvadharmānupalambhena sarvātmadharmagrāhaprahāṇāt darśanamārgavyāpāro dyotita: syāt | yasmādevaṃ sarvadharmādarśanam, ato ye bhāvavināśābhisaṃdhinā kṡīṇe kṡīṇamiti jñānaṃ kṡayajñānaṃ bhāvānu- tpādābhisaṃdhinā ca anutpanne'nutpannamiti jñānamanutpādajñānaṃ varṇayanti, teṡāṃ kṡayānutpāda- vaikalyāt etajjñānaṃ na ghaṭate | tathā hi-utpannānutpannayoryathākramaṃ kṡayotpattivighātalakṡaṇa- nirodhena aniruddhāyāṃ paramārthatastathatārūpāyāṃ prakrtau satyāṃ kataradvikalpādirūpamutpannaṃ kṡīṇam, kataracca anutpannamanutpattidharmakaṃ jātaṃ darśanamārgabalena vitathabhāvābhiniveśināṃ vādinām ? yāvatā naiva kiṃcit | tasmādyathoktameva kṡayānutpādajñānaṃ pratipattavyam | tathā coktam- prakrtāvaniruddhāyāṃ darśanākhyena vartmanā | vikalpajātaṃ kiṃ kṡīṇaṃ kiṃ vānutpattimāgatam ||19|| iti || anyathā tāttvikadharmasattopagame bhagavata: sarvathā vikalpakleśajñeyāvaraṇaprahāṇaṃ durupapādaṃ syāt | tathā hi-udayavyayaśūnyatvāt nāstyātmeti vibhāvayan ātmābhiniveśaṃ parityajya tadviviktasva{1. ##B## ^svabhāvādikaṃ^}bhāvaṃ skandhādikaṃ pratītyasamutpannamudayavyadharmakaṃ samupalamya nīlataddhiyo: sahopa- lambhaniyamāt cittamātramevedaṃ na bāhyo'rtho'stīti manasikurvan aparityaktagrāhakākāra- @523 cittābhiniveśo bāhyārthābhiniveśaṃ tiraskrtya grāhyābhāve grāhakābhāva iti nidhyāyan tāmapi grāhakākāralakṡaṇāṃ vijñaptimātratāmavadhūya advayajñānameva kevalaṃ bhāvato bhāvarūpamiti niścitya tadapi pratītyasamutpannatvāt māyāvanni:svabhāvaṃ tattvato'pagataikāntabhāvābhāvādiparāmarśarūpa- miti bhāvayan bhāvanābalaniṡpattau keṡāṃcit maṇirūpyādijñānavadutsāritasakalabhrānti- nimittāyā māyopamātmapratibhāsadhiyo nirvikalpāyā: kathaṃcit pratyātmavedyāyā: samutpāde jñeyāvaraṇaṃ samyag yogī prajahyāt | anyathā parai: sarvadā ākāśasya dravyābhāvamātrarūpa- dhāraṇavat anādheyānapaneyasvarūpadhāraṇāddharmāṇāṃ kṡaṇikānāṃ jñānamātrarūpāṇāṃ jñeyalakṡaṇānāṃ ca yadi paramārthato vidyamānatā syāt, tadā pratipakṡabhāvanayā ākāśasyeva teṡāṃ na kiṃcit kriyate | ato bhāvābhiniveśaviparyāsāvinivrttyā yadbhagavata: sarvathā jñeyāvaraṇaprahāṇaṃ dharmāṇāṃ ca yat sattopagamyate tat parasparaviruddhārthābhyupagame vismayasthānīyaṃ bhavet tathā coktam- sattā ca nāma dharmāṇāṃ jñeye cāvaraṇakṡaya: | kathyate yatparai: śāsturatra vismīyate mayā ||20|| iti || yasmādevaṃ bhāvābhiniveśena mukteranutpatti:, ato'pavādasamāroparūpamapanayanaprakṡepaṃ kasyaciddharmasyākrtvā idameva pratītyasamutpannaṃ saṃvrtyā tathyarūpaṃ rūpādini:svabhāvādirūpato nirūpaṇīyam, evaṃ ca māyāgajenāparamāyāgajaparājayavat viparyāsanivrttyā tattvadarśī vimucyate iti pratipattavyam | tathā coktam- nāpaneyamata: kiṃcitprakṡeptavyaṃ na kiṃcana | draṡṭavyaṃ bhūtato bhūtaṃ bhūtadarśī vimucyate ||21|| iti || yathoktāviparyastatattvabhāvanayā sakalavipakṡadharmātikrama iti mārāṇāṃ vaimanasyaprati- pādanenāha-yasmin samaye subhūte ityādi | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-prajñāpāra- mitāvihāreṇa hi ityādi | upasaṃharannāha-tasmāttarhi ityādi | nanu mukhyato darśanamārgasya mahābodhikāraṇatvāt kathaṃ prajñāpāramitāyāṃ caritavyamityuktamiti tatkasya heto: ityāśaṅkya prakrtameva darśanamārgaṃ vistareṇa vaktumāha-prajñāpāramitāyāṃ hi ityādi | pratyekamevaṃ nirdiśya samudāyatvena vaktuṃ punarapyāha-prajñāpāramitāyām ityādi | "ṡaṭpāramitāpūrṇādhivacanametat yaduta prajñāpāramitā" iti prāgvacanāt prajñāpāramitācaryayaiva ṡaṭ pāramitā bhāvanāparipūriṃ gacchantītyartha: | iha tu granthasaṃkṡepasya abhi{1 ##W## vivakṡitatvāt.}pretatvādupalakṡaṇatvena pratyekaṃ dānādipāra- mitācaryayāpi ṡaḍeva pāramitā bhāvanāniṡpattiṃ pratipadyante ityavagantavyam | tathā coktaṃ pañcaviṃśatisāhasrikāyām-"iha subhūte bodhisattvasya dānaṃ dadata: sattveṡu maitraṃ kāyavāṅmana- skarma pratyupasthitaṃ bhavati, evaṃ śīlapāramitā | tasyaiva pratigrāhakāṇāmākrośaparibhāṡādi- kṡamaṇena kṡāntipāramitā | tasyaiva yācakākrośaparibhāṡādibhirdānotsāhāparityāgāt vīrya- @524 pāramitā | tasyaiva ca taddānaṃ sarvākārajñatāyāṃ pariṇāmayata: śrāvakapratyekabuddhabhūmivikṡepa- cittābhāvena dhyānapāramitā | tasyaiva dānaṃ dadato māyābuddhipratyupasthānena kasyacidupakārā- pakārādarśanāt prajñāpāramitā" iti | evaṃ śīlaṃ rakṡato yāvat prajñāṃ bhāvayata: pratyekaṃ ṡaṭpāramitāparipūrisaṃgraho yathāsūtraṃ vācya: | tasmādetaduktaṃ bhavati-dānādiṡaṭpāramitānāṃ pratyekamekaikabhāve dānādau ya: parasparaṃ sarvapāramitāsaṃgraha:, so'traikakṡaṇiko mūrdhābhisamaye du:khadharmajñānakṡāntisaṃgrhītastrimaṇḍalaviśu- ddhiprabhāvita: ṡaṭtriṃśadākāranirjāto darśanamārgo- 'vasātavya: iti | tathā coktam- ekaikasyaiva dānādau teṡāṃ ya: saṃgraho mitha: | sa ekakṡaṇika: kṡāntisaṃgrhīto'tra drkpathe ||22|| iti || evaṃvidhavikalpānāṃ prāgeva prahāṇasaṃbhavāt kathamasyāṃ prakarṡaparyantādhigamāvasthāyāṃ prahāṇaṃ nirdiśyate iti cet, nāyaṃ doṡa: | yasmāt sūkṡmaguhyānupraveśamahābhijñāvibandhaka- saṃmohau tadbījaṃ ca daśamyāṃ bhūmau prahīyate ityāryasaṃdhinirmocanādisūtre paṭhyate | tasmāt yathokta- savāsanāsaṃmohanidānasamucchedena nidānināmevaṃvidhagrāhyagrāhakacaturvikalpānāṃ prakarṡaparyantā- dhigamasvabhāvatvena daśamyāṃ bhūmau pratividdhe mūrdhābhisamaye niyamāt prahāṇaṃ pratipadyate | anyatra tu kādācitkaṃ prahāṇamiti pūrvācāryā: | mandabuddhīnāṃ vyutpādanādanugrahābhiprāyeṇa yathānirdiṡṭavikalpānāṃ viṡayabhedāt pratyekaṃ navadhā bheda: krta: | tīkṡṇabuddhīnāmavajñānirā- karaṇāya nātiprabheda:, tathā pratipakṡāṇāmityavagantavyam | ayaṃ punariha samāsārtha:- yathoditā grāhyagrāhakavikalpā: sarva eva viparyāsasamutthā: | sa ca viparyāso'nādikālīna- bhāvādyabhiniveśalakṡaṇa:, tasmāttadviparītālambanākāratayā tadvirodhinai:svābhāvyajñānātprahīyate eva | tasmin prahīṇe tanmūlā grāhyavikalpādaya: kathamavasthānaṃ labheranniti | asmiṃśca darśanamārge samutpanne kāmarūpārūpyadhātubhedena pratyekaṃ caturvikalpanavaprakāratayā aṡṭottara- śatagrāhyagrāhakavikalpaprahāṇena tatsaṃgrhītavikalpajanakavāsanākleśāṡṭottara- śataprahāṇaṃ pratītya- samutpādadharmatayopalabhya tatra vaśitvārthaṃ tāmeva puna: punarbhāvayatītyāha-sarvāṇi copāya- kauśalyāni ityādi | sa darśanamārgaprāpto yogī kleśajñeyāvaraṇabhayābhāvāt siṃhavijrmbhitaṃ nāma samādhiṃ samāpadya uttarakālamavidyāpratyayā: saṃskārā: ityādyanulomaṃ ityādyanulomaṃ jarāmaraṇanirodho jātinirodhāt ityādi pratilomaṃ pratītyasamutpādaṃ nirūpayati | idamatropāyakauśalaṃ pratipattavyam | tathā coktam- sa samādhiṃ samāpadya tata: siṃhavijrmbhitam | anulomaṃ vilomaṃ ca pratītyotpādamīkṡate ||23|| iti || darśanamārgamevamabhidhāya vipakṡaprahāṇādikamādhārapratipattipūrvakaṃ subodham ityādhāraṃ bhāvanāmārgaṃ vaktumāha-sarvopāyakauśalyāni subhūte ityādi | sarvopāyakauśalyamatra bhāvanāmārga: | sa punarnavānupūrvasamāpattisaṃgrhīta:, tā: punaravaskandasamāpattisaṃgrhītā ityavagantavyam | @525 tasmādetaduktaṃ bhavati-prathamadhyānamārabhya yāvannirodhaṃ gatvā tato nirodhamārabhya yāvatprathama- dhyānamāgamya evamanulomapratilomakramadvayena caturdhyānacaturārūpyanirodhalakṡaṇā nava samāpattī- rgatvā āgamya puna: prathamaṃ dhyānaṃ samāpadya tato vyutthāya nirodham, evaṃ yāvat naivasaṃjñānā- saṃjñāyatanānnirodhaṃ samāpadya, tato vyutthāya anantarasamāpattimālambya kāmāvacaraṃ vijñānaṃ maryādārūpeṇāvasthāpya upāyakauśalyabalena vyutthāya tadeva vijñānamasamāhitamāmukhīkrtya, tato nirodhaṃ tato'samāhitaṃ tato nirodhamekaṃ parityajya naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanaṃ tato'samāhitam, tato dvayaṃ parityajya ākiṃcanyāyatanaṃ tato'samāhitam, evaṃ yāvadaṡṭau parityajya prathamaṃ dhyānaṃ tato'samāhitam, ityekādiparityāgena anirodhaṃ yāvat visadrśadvāreṇa gacchati, ityatulyagā- mavaskandasamāpattiṃ vaśitvalakṡaṇāṃ bhāvanāmārgasvabhāvāṃ sarvopāyakauśalyātmikāṃ parigrahītu- kāmena prajñāpāramitāyāṃ caritavyamiti | tathā coktam- kāmāptamavadhīkrtya vijñānamasamāhitam | sanirodhā: samāpattīrgatvāgamya nava dvidhā ||24|| ekadvitricatu:pañcaṡaṭsaptāṡṭavyatikramāt | avaskandasamāpattirānirodhamatulyatā ||25|| iti || pañcaviṃśatisāhasrikāyāmamumevārthamadhikrtya vistareṇa "punariha subhūte bodhisattvo mahāsattvo viviktaṃ kāmairviviktaṃ pāpakairakuśalairdharmai: savitarkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ prītisukhaṃ prathamadhyānamupasaṃpadya viharati" ityādyabhidhānāt na saṃdeha: kārya: | yastvāha- gatvāgamya dvidhā bhūmīraṡṭau śliṡṭaikalaṅghitā: | vyutkrāntakasamāpattirvisabhāgatrtīyagā || iti vacanāt kathamevamavaskandasamāpattiriti | kiṃ khalu vāyasasya pāyasena sālakṡaṇyam ? anyadevedaṃ prasthānam | yasmāt itthaṃbhūtopāyakauśalavatāṃ bodhisattvānāmasaṃkhyeya- kalpakoṭiniyutaśatasahasraprasthānāparimitabu- ddhaparyupāsanena hetumahattvena bhāvanāmārgasya prati- viśiṡṭatā syāt ityadoṡa: | tathāgatānusmaraṇapūrvakaṃ bhāvanāmārgālocanaṃ vidheyamityāha- yasmin samaye subhūte ityādi | divasasyātyayena iti divasaikaparyavasānenāpyantaśo'cchaṭā- saṃghātamātrakamityartha: | bhāvanāmārgābhyāsasya pracuravicitrānuśaṃsaparidīpanārthamāha-yaśca subhūte aupalambhika: ityādi | prajñāpāramitāmabhinirharet iti bhāvanāmārgamutpādayet | gatipraśna- parihārabhedena punarapyanuśaṃsaṃ kathayannāha-tathāgatasamanvāhrtasya hi ityādi | kā gati: iti kīdrśī sabhāgatā ? nānyā gatiriti, api tu samyaksaṃbodhigati: | ime'pi subhūte guṇā iti, ime'pyanuśaṃsā iti bahupuṇyaprasavanādiguṇā:, tathāgatasamanvāhārādayo'nuśaṃsā: || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyām avakīrṇakusumaparivarto nāmāṡṭāviṃśatitama: || @526 29 anugamaparivarta ekonatriṃśa: | bhāvanāmārgamevamabhidhāya tatra praheyaścaturvidho grāhyagrāhakavikalpa: vipakṡapratipakṡa- pratipādanaparatvena vaktavya ityupoddhātayannāha-punaraparam ityādi | tatra ca prathamo grāhya- vikalpo viṡayabhedānnavadheti prathamavikalpārthamāha-sarvadharmāsaṅgata: prajñāpāramitānugantavyā iti | sarvadharmasaṃkṡepavikalpaprahāṇārthaṃ sarvadharmānabhiniveśāt bhāvanāmārgo bhāvayitavya: | evamuttaratra vikalpādhikāre prajñāpāramitārtho bhāvanāmārgārtha ityavagantavyam | dvitīyavikalpārtha- māha-sarvadharmāsaṃbhedata: iti | dharmavistaravikalpaprahāṇārthaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmadhāturūpeṇā- saṃbhedāt ekarūpatvāt | trtīyavikalpārthamāha-sarvadharmāsaṃbhavata: iti tathāgatasānāthyā- bhāvavikalpaprahāṇārthaṃ sarvadharmāṇāṃ tattvenānutpādāt | caturthavikalpārthamāha-sarvadharmā nirvi- kārasamā iti | prayogamārgaguṇābhāvavikalpaprahāṇārthaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmadhātunā nirvikāreṇa tulyatvāt | pañcamavikalpārthamāha- sarvadharmāṇāmanātmāvijñaptita: prajñānubodhanata: iti | darśanamārgaguṇābhāvavikalpaprahāṇārthaṃ sarvadharmāṇāmanātmarūpeṇa avijñaptirūpamiti prajñayā avabodhāt | ṡaṡṭhavikalpārthamāha-sarvadharmāśca nāmamātreṇa vyavahāramātreṇābhilapyante iti | bhāvanāmārgaguṇābhāvavikalpaprahāṇārthamanta- rjalpabahirjalpamātreṇa sarvadharmāṇāṃ saṃvrtyā abhi- lapanāt, bahirjalpe tu kasyacidabhiniveśa ityāha-vyavahāraśca ityādi | saptamavikalpārtha- māha-sarvadharmā avyavahārā: ityādi | prayogamārgavikalpaprahāṇārthaṃ sarvadharmāṇāṃ māyopamatvena śrutacintālaukikalokottarajñānairyathākramamabhila- pitumaśakyatvāt avyavahārā avyahārā avyava- hrtāvyāhrtatvena | aṡṭamavikalpārthamāha-sarvadharmāpramāṇata: iti | darśanamārgavikalpaprahāṇārthaṃ dharmadhāturūpeṇa sarvadharmāṇāmapramāṇatvāt | tadeva spaṡṭayannāha-rūpāpramāṇata: ityādi | navama- vikalpārthamāha-sarvadharmānimittata: iti | bhāvanāmārgavikalpaprahāṇārthaṃ sarvadharmāṇāṃ śūnyatvena animittatvāt | etaduktaṃ syāt-saṃkṡiptarucisattvānugraheṇa dharmasaṃkṡepe vistararucisattvānu- kampayā dharmavistare yathāvihitārthānanuṡṭhānena buddhasānāthyāparigrahe samutpannaniruddhatvena prayoga- mārgaguṇābhāve samyagutpattivaidhuryāt darśanamārgaguṇābhāve anāgatāsattvena bhāvanāmārgaguṇābhāve śāntatvādinā nirvāṇaprayogamārge śūnyatābhinirhāratvena darśanamārge nai:svābhāvyabhāvakatvena bhāvanāmārge ca māyopamatayā pravrttirmayā kāryā, ityevaṃ pravrttipakṡādhiṡṭhāna: prathamo grāhya- vikalpo navaprakāro bhāvanāmārgaprayogāvasthāyāṃ bodhisattvānāṃ praheya: tattatpratipakṡāvasthāprati- pādanena vyatirekamukhenokta iti | tathā coktam- saṃkṡepe vistare buddhai: sanāthyenāparigrahe | traikālike guṇābhāve śreyasastrividhe pathi ||26|| eko grāhyavikalpo'yaṃ prayogākāragocara: | iti || prathamamevaṃ nirdiśya dvitīyo grāhyavikalpo navaprakāro vaktavya iti prathamavikalpārtha- māha-sarvadharmanirvedhata: iti | bodhicittānutpādavikalpāpanodārthaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmadhātu- @527 rūpeṇādhigamāt | dvitīyavikalpārthamāha-sarvadharmaprakrtipariśuddhita: iti | bodhimaṇḍāmanasi- kāravikalpāpanodārthaṃ sarvardhamāṇāṃ svabhāvaviśuddhiparijñānāt | trtīyavikalpārthamāha-sarva- dharmāvacanata: iti | śrāvakayānamanasikāravikalpāpanodārthaṃ sarvadharmāṇāṃ vākpa{1 ##W## vākyārthātikrāntatvāt}thātikrāntatvāt caturthavikalpārthamāha-sarvadharmāṇāmanirodhata: prahāṇasamatayā iti | pratyekabuddhayānamanasikāra- vikalpāpānodārthaṃ sarvadharmāṇāmutpādābhāvenānirodhāt prahāṇatulyatvena | pañcamavikalpārthamāha- sarvadharmāṇāṃ nirvāṇaprāptita: iti | samyaksaṃbodheramanasikāravikalpāpanodārthaṃ tathatāsamatayā sarvadharmāṇāṃ nirvāṇādhigamāt | ṡaṡṭhavikalpārthamāha-sarvadharmā: ityādi | bhāvanāvikalpāpanodārtha- matītānāgatādhvanorasattvāt yathākramaṃ nāgacchanti na gacchanti, tasmādajānānā: santo dharmā vartamāne notpannā:, dharmadhāturivātyantānutpādāt | saptamavikalpārthamāha-ātmaparādarśanata: iti | abhāvanāvikalpāpanodārthaṃ svaparānupalambhāt | aṡṭamavikalpārthamāha-sarvadharmā: ityādi | naivabhāvanānābhāvanāvikalpāpanodārthamutpādādi doṡābhāvāt āryā:, bhāvanārhāt arhanto yasmāt māyopamatvena svabhāvaviśuddhatvāt | navamavikalpārthamāha-apahrtabhārā: iti | ayathā- rthavikalpāpanodārthaṃ kleśajñeyāvaraṇabhārābhāvāt apahrtabhāratvena | etaduktaṃ bhavati-kalyāṇa- mitrādivaikalyāt bodhicittānutpāde viśiṡṭabuddhālambanapuṇyābhāvāt bodhimaṇḍāmanaskāre śrāvakagotratvāt tadyānamanaskaraṇe pratyekabuddhagotratvāt tadyānāmukhīkaraṇe prajñāpāramitāprati- pattivaidhuryāt samyaksaṃbodhyamanaskaraṇe sopalambhatvena bhāvanāyāṃ nirupalambhavattvena abhāva- nāyāmanupalambhānanupalambhatvāt nabhāvanānābhāvane viparītābhiniveśāt, ayathārthatve ca bhāvādyabhiniveśāt duṡṭatvena nivrttirmayā kāryā, ityevaṃ nivrttipakṡādhiṡṭhāno dvitīyo grāhyavikalpo navaprakāro bhāvanāmārgacittacaittapravrttyavasthāyāṃ bodhisattvānāṃ praheya: tattatprati- pakṡāvasthāpratipādanena vyatirekamukhenokta iti | tathā coktam- dvitīyaścittacaittānāṃ pravrttiviṡayo mata: ||27|| anutpādastu cittasya bodhimaṇḍāmanaskriyā | hīnayānamanaskārau saṃbodheramanaskrti: ||28|| bhāvane'bhāvane caiva tadviparyaya eva ca | ayathārthaśca vijñeyo vikalpo bhāvanāpathe ||29|| iti || dvitīyamevaṃ grāhyavikalpaṃ nirdiśya prathamagrāhakavikalpo navaprakāro vaktavya iti prathamavikalpārthamāha-sarvadharmādeśāpradeśata: iti | sattvaprajñaptivikalpanirāsārthaṃ sarvadharmāṇāṃ prakrtyā dharmadhātusvabhāvatvena sāmānyaviśiṡṭadeśaviviktatvāt | tadeva spaṡṭayan tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpaṃ hi ityādi | prakrtisvabhāvata: iti śūnyatāprakrtitvena sāmānyaviśeṡa- deśaviviktasvabhāvatvāt | dvitīyavikalpārthamāha-sarvadharmanirodhaprahlādanatvāt iti dharmaprajñapti- vikalpanirāsārthaṃ sarvadharmāṇāṃ nirodhasya śūnyatorukaruṇādyapramāṇaguṇagarbhatvena harṡakaraṇāt | @528 trtīyavikalpārthamāha-aratyaviratita: iti | aśūnyatvavikalpanirāsārthaṃ sarvadharmeṡu māyopamatvena abhiniveśānabhiniveśaviyogāt | caturthavikalpārthamāha-araktāviraktatayā iti | sakti- vikalpanirāsārthaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmadhātusvabhāvatvena rāgārāgaviviktatvāt | tadeva kathayituṃ tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpaṃ hi ityādi | satattvena iti | tattvaparyāya eva satattva- śabdo draṡṭavya: | pañcamavikalpārthamāha-prakrtipariśuddhatvāt iti | dharmapravicayavikalpa- nirāsārthaṃ sarvadharmāṇāṃ svabhāvānutpannatvena pariśuddhatvāt | ṡaṡṭhavikalpārthamāha-sarvadharmā: ityādi | vastūddeśavikalpanirāsārthaṃ māyopamatvena saṅgāsaṅgavigamādasaktatvena sarvadharmāṇām | saptamavikalpārthamāha-bodhi: ityādi | yānatritayaniryāṇavikalpanirāsārtham- dharmadhātuvinirmukto yasmāddharmo na vidyate | iti buddhajñānāvabodhanatayā sarvadharmāṇāṃ bodhisvabhāvatvena | aṡṭamavikalpārthamāha-sarva- dharmaśūnyānimittata: ityādi | dakṡiṇāśuddhivikalpanirāsārtham | sarvadharmāṇāṃ trivimokṡa- mukhasvabhāvatvena | navamavikalpārthamāha-sarvadharmābhaiṡajyam ityādi caryāvikopanavikalpanirā- sārtham | maitrīsvarūpatayā dveṡādidoṡapraśamanena sarvadharmāṇāṃ bhaiṡajyasvābhāvyāt | etaduktam- dravyasadanupapattyā sattvaprajñaptau pratibhāsamātratvāt dharmaprajñaptau sarvatragatvāt sarvākārajñatādi- dharmāśūnyatve sarvathā abhiniveśāprahāṇāt dharmasaktau ni:svabhāvāvabodhena dharmapravicaye samuddeśākaraṇena vastūddeśakaraṇe rūpādyupalambhatvāt yānatrayaniryāṇe samyagapratipannatvena dakṡiṇāśuddhau dānādyupalambhapratipattyā caryāvikopane ca dravyasanneva ātmā grāhaka ityevaṃ dravyasatpuruṡādhiṡṭhāna: prathamo grāhakavikalpo navaprakāro bodhisattvānāṃ bhāvanāmārgaprayogā- vasthāyāṃ praheya: tattatpratipakṡāvasthāpratipādanena vyatirekamukhenokta iti | tathā coktam- grāhaka: prathamo jñeya: sattvaprajñaptigocara: | dharmaprajñaptyaśūnyatve saktipravicayātmaka: ||30|| krtena vastuno yānatritaye ca sa kīrtita: | dakṡiṇāyā aśuddhau ca caryāyāśca vikopane ||31|| iti || prathamamevaṃ grāhakavikalpaṃ nirdiśya dvitīyo grāhakavikalpo navaprakāro vaktavya iti prathamavikalpārthamāha-sarvadharmā maitrīvihāriṇa: ityādi | sarvākārajñatāvaraṇasaṃmohavikalpā- panayanārthaṃ sarvadharmāṇāṃ caturbrahmavihārasvābhāvyāt | dvitīyavikalpārthamāha-sarvadharmā brahmabhūtā: ityādi | mārgajñatāvaraṇasaṃmohavikalpāpanayanārthaṃ sarvadoṡāṇāmahetutvena anutpādakatvāt sarvadharmāṇāṃ nirvāṇarūpatvena | trtīyavikalpārthamāha-sarvadharmāṇām ityādi | sarvajñatāvaraṇa- saṃmohavikalpāpanayanārthaṃ sarvabhāvānāṃ prārthanāpratighaviviktatvena | caturthavikalpārthamāha- samudrāparyantatayā iti | sarvaśāntamārgasaṃmohavikalpāpanayanārthaṃ sarvadharmāṇāṃ daśabalādi- guṇaratnahetutvena samudrasamatvāt samudrāparyantatvena | pañcamavikalpārthamāha-gaganāparyantatayā iti | tathatādisaṃyogaviyogasaṃmohavikalpāpanayanārthaṃ sarvadharmāṇāṃ śūnyatvena gaganasamatvāt @529 gaganāparyantatayā | ṡaṡṭhavikalpārthamāha-meruvicitratayā iti | asamatvasaṃmohavikalpāpanaya- nārthaṃ sarvāniṡṭopanipātākṡobhyatvena merusamatvāt, sarvadharmāṇāṃ meruvicitratvāt | saptama- vikalpārthamāha-rūpāparyantatayā iti | du:khādisaṃmohavikalpāpanayanārthaṃ dharmadhātusvarūpatvāt rūpādīnāmaparyantatvena | aṡṭamavikalpārthamāha-sūryaraśmi^ ityādi | kleśaprakrtisaṃmohavikalpā- panayanārthaṃ prakrtiprabhāsvaratvena sūryamaṇḍalaraśmyutpādasamatvāt sarvadharmāṇāṃ suryaraśmimaṇḍalā- paryantāvabhāsanatayā | navamavikalpārthamāha-sarvaśabdāparyantatayā iti | advayasaṃmohavikalpā- panayanārthaṃ nāmamātrasvabhāvena sarvaśabdāparyantasamatvāt sarvadharmāṇāṃ sarvaśabdāparyantatayā prajñāpāramitā anugantavyā | etaduktam-sarvākārāparijñānena sarvākārajñatāvaraṇasaṃmohe, sarvamārgāparijñānena mārgajñatāvaraṇasaṃmohe, sarvavastvaparijñānena sarvajñatāvaraṇasaṃmohe prajñāpāra- mitāparijñānena sarvaśāntamārgasaṃmohe, tathatājñeyarūpādyaparijñānena tathatādisaṃyogaviyogasaṃmohe, mārādisvarūpāparijñānena asamatvasaṃmohe, yathārutārthagrāhitvena du:khādisatyasaṃmohe, rāgādi- svabhāvāparijñānena kleśaprakrtisaṃmohe, grāhyagrāhakalakṡaṇāparijñānena advayasaṃmohe ca sattva- prajñaptitadvyavasthāpanapratibhāsamānahetuviṡaya: prajñaptisannevātmā grāhaka iti prajñaptisatpuruṡā- dhiṡṭhāno dvitīyo grāhakavikalpo navaprakāro bhāvanāmārgacittacaittapravrttyavasthāyāṃ bodhisattvānāṃ praheya: tattatpratipakṡāvasthāpratipādanena vyatirekamukhenokta iti | tathā coktam- sattvaprajñaptitaddhetuviṡayo navadhāpara: | bhāvanāmārgasaṃbuddho vipakṡastadvighātata: ||32|| sarvajñatānāṃ tisr#ṇāṃ yathāsvaṃ trividhāvrtau | śāntimārge tathatādisaṃprayogaviyogayo: ||33|| asamatve ca du:khādau kleśānāṃ prakrtāvapi | dvayābhāve ca saṃmohe vikalpa: paścimo mata: ||34|| iti || yathoktabhāvanāmārge vipakṡamevaṃ sapratipakṡaṃ nirdiśya tadadhigamenaiva caturvikalpaprahāṇāt sarvaguṇasaṃpado bhavantītyāha-sarvabuddhadharmasamudāgamāparyantatayā iti | etaduktam-bhāvanā- mārgābhyāsāt āsāṃ caturvikalpajātīnāmupadravatvena itīnāṃ kṡaye sati saṃrodhavaikalyena saṃharṡocchvāsaprāptā iva sarvā: triyānasaṃgrihītā guṇasaṃpada: krpāpāratantryāt sarvaprakāra- jagatsaukhyotpādanadakṡā: sarvathābhimukhyāgamanaprakāreṇa prakarṡaparyantādhigamaphalai: prāptaśobhaṃ bhāvanāmārgasthaṃ bodhisattvamāśrayante mahāsamudramiva nadya:, ityevaṃ sarvabuddhadharmāṇāṃ samudāgamā- paryatantvena mahānuśaṃsāsvabhāvena bhāvanāmārgo'vasātavya iti | tathā coktam- āsāṃ kṡaye satītīnāṃ cirāyocchvasitā iva | sarvākārajagatsaukhyasādhanā guṇasaṃpada: ||35|| sarvā: sarvābhisāreṇa nikāmaphalaśālinam | bhajante taṃ mahāsattvaṃ mahodadhimivāpagā: ||36|| iti || @530 bhāvanāmārgānantaramānantaryamārga ityānantaryasamādhyarthamāha-sarvasattvadhātu^ ityādi | etaduktam-śrāvakapratyekabuddhabhūmau bodhisattvanyāmāvakrāntau ca trisāhasramahāsāhasraloka- dhātavīyasattvān pratiṡṭhāpya kaścit yatpuṇyaṃ prasavati, tadupamīkrtya tadviśiṡṭapuṇyabahutvena yā sarvākārajñatā tadbuddhatvam, iti buddhatvaprāpteravyavahito ya: pūrvasamanantara: samādhi:, so'tra ānantaryasamādhi: | tasyaivaṃ sarvasattvadhātupuṇyajñānasaṃbhārāt prativiśiṡṭatvena aparyantatayā prajñāpāramitā bhāvanīyeti | tathā coktam- trisāhasrajanaṃ śiṡyakhaḍgādhigamasaṃpadi | bodhisattvasya ca nyāme pratiṡṭhāpya śubhopamā: ||37|| krtvā puṇyabahutvena buddhatvāpteranantara: | ānantaryasamādhi: sa sarvākārajñatā ca tat ||38|| iti || asya ca ānantaryasamādhe: sarvadharmābhāva ālambanapratyaya:, smaraṇaṃ cādhipatipratyaya:, prakrtiśāntatā ca ākāro'rthādākṡipto veditavya: | anyathā ānantaryasamādheradhigantu- maśakyatvāt | tathā coktam- ālambanamabhāvo'sya smrtiścādhipatirmata: | ākāra: śāntatā cātra iti || atra ca sthāne duravagāhatvādaviditopāyakauśalānāṃ pravādināṃ nānācodyamukhaparaṃparā- prasarpiṇī vipratipattiridānīṃ nirākartavyeti prathamavipratipattyarthamāha-prthivīdhātvaparyantatayā iti | saṃskrtāsaṃskrtadhātvorabhāvatvena ālambanopapattau vipratipatternirākaraṇāya māyopamatayā sarvaguṇapratiṡṭhābhāvāt prthivīsamatvena saṃvrtyā sarvadharmāṇāmālambanasvābhāvyāt prthivīdhātva- paryantatayā ānantaryasamādhiranugantavya ityartha: | evamuttaratrāpyānantaryasamādhi: prajñāpāra- mitārtho'sminnadhikāre pratipattavya: | sarvathā nīrūpatvāt ālambanasvabhāvadhāraṇe dvitīya- vipratipattiṃ nirākartuṃ prakrtiviśuddhatvāt apsamatvena sarvadharmāṇāṃ tathaivālambanasvabhāva- vyavasthāpanāt abdhātvaparyantatayā | bhāvābhāvānupalambhena sarvākārajñatājñāne trtīyaviprati- pattinirācikīrṡayā prakrtiprabhāsvaratvāt teja:samatvena sarvadharmāṇāṃ pūrvavat sarvākāra- jñatājñānarūpatvāt tejodhātvaparyantatayā | tathatāsvabhāvatvena saṃvrtiparamārthasatyadvaye caturtha- vipratipattipatternirākaraṇāya anavasthitavrttitvāt vāyusamatvena sarvadharmāṇāṃ saṃvrtyā niścitasatyadvayarūpatvāt vāyudhātvaparyantatayā | dānādyanupalambhena prayoge pañcamavipratipattiṃ nirākartuṃ prajñaptisattvāt ākāśasamatvena sarvadharmāṇāṃ pūrvavat prayogasvabhāvaniścayāt ākāśa- dhātvaparyantatayā | boddhavyābhāvāt buddharatne ṡaṡṭhavipratipattinirācikīrṡayā vijñaptimātrātmaka- tvāt vijñānasamatvena sarvadharmāṇāṃ tathaiva tathāgatarūpatvāt vijñānadhātvaparyantatayā ca prajñāpāramitā anugantavyā ityāha-evamabdhātutejodhātu^ ityādi | saptamavipratipattyarthamāha- kuśalākuśala^ ityādi | nāmadheyamātratvāt dharmaratne vipratipatternirākaraṇāya tattvato'nutpanna @531 tvāt kuśalākuśaladharmasaṃcayavigatatvena sarvadharmāṇāṃ saṃvrtyā vyavasthāpitadharmarūpatvāt kuśalā- kuśaladharmasaṃcayāpramāṇatayā | aṡṭamavipratipattyarthamāha-sarvadharma^ ityādi | rūpādyālambanaprati- ṡedhāt saṃgharatne vipratipattiṃ nirākartuṃ māyopamatvāt sarvadharmasaṃcayavigatatvena sarvadharmāṇāṃ pūrvavat saṃgharūpatvāt, sarvadharmasaṃcayāpramāṇatayā | navamavipratipattyarthamāha-sarvadharmasamādhi^ ityādi | dānadyānupalambhenopāyakauśale vipratipatternirācikīrṡayā dharmadhāturūpatvāt sarvadharma- samādhyaparyantatāsamatvena sarvadharmāṇāṃ tathaivopāyakauśalasadbhāvāt sarvadharmasamādhyaparyantatā- pratilambhitayā | daśamavipratipattyarthamāha sarvabuddhadharmā ityādi | bhāvābhāvobhayarūpādhi- gamapratiṡedhāt tathāgatābhisamaye vipratipatternirākaraṇāya tathatārūpeṇa buddhadharmasvabhāvatvāt sarvadharmāṇāṃ yogisaṃvrtyā tathāgatābhisamayāvasthānāt sarvabudddhadharmāparyantatayā | ekādaśa- vipratipattyarthamāha-sarvadharmāparyantatayā iti | prapañcavyavasthāpitānityāditvena nityādi- viparyāse vipratipatternirācikīrṡayā dharmatārūpeṇa aparyantadharmatātmakatvāt sarvadharmāṇāṃ pūrvavat vyavasthāpitāmityādiviparyāsābhāvāt sarvadharmāparyantatayā | dvādaśavipratipattyarthamāha-śūnyatā- paryantatayā iti | vibhāvitamārgaphalāsākṡātkaraṇena mārge vipratipatternirākaraṇāya māyopama- tvena śūnyatāparyantadharmatvāt sarvadharmāṇāṃ sattvenādhigamābhāvāt śūnyatāparyantatayā | trayodaśa- caturdaśavipratipattidvayārthamāha-cittacaitasikāparyanta- tayā iti | hānopādānābhāvena vipakṡe pratipakṡe ca vipratipattiṃ nirākartumavidyodbhutapratibhāsāccittacaitasikāparya- ntatvena sarvadharmāṇāṃ saṃvrtyā vyavasthāpitavipakṡapratipakṡabhāvāt cittacaitasikāparyantatayā | pañcadaśavipratipattyartha- māha-cittacaritāparyantatayā iti | dharmyabhāvāt dharmalakṡaṇe vipratipatternirācikīrṡayā pratibhāsanibandhamātrapadārthāvasthānāt cittacaritotpattilakṡaṇatvena sarvadharmāṇaṃ tathaiva sthita- lakṡaṇabhāvāt cittacaritāparyantatayeti | ṡoḍaśavipratipattyarthamāha- kuśalākuśaladharmāparimāṇa- tayā iti | svasāmānyalakṡaṇānupapattyā bhāvanāyāṃ ca vipratipatternirākaraṇāya bhūtakoṭirūpeṇa kuśalākuśalānupalabdhisvabhāvatvāt sarvadharmāṇāṃ pūrvavat bhāvanāsadbhāvāt kuśalākuśaladharmā- parimāṇatayā prajñāpāramitāparimāṇatā anugantavyā | viṡayabhedena bhedādanantyo'pi viprati- pattīnāṃ saṃnihitavineyajanavipratipattinirācikīrṡayā yathoktā eva parasparaviruddhā bhāṡārthā- nuṡṭhānena anuyujyamānatayā saṃśayarūpā: ṡoḍaśa vipratipattī: yathānirdiṡṭaviṡayatvena sarvākāra- jñatādhiṡṭhānā: | sarveṡāmeva aviditabodhisattvopāyakauśalajanapravādināṃ yathāsaṃbhavamubhayasatyā- śritopāyakauśalena nirākrtya samyak sarvathā niścayamutpādya kalyāṇakāmairbodhisattvairānantarya- samādhiradhigamyate iti pratipattavyam | tathā coktam- jalpājalpipravādinām ||39|| ālambanopapattau ca tatsvabhāvāvadhāraṇe | sarvākārajñatājñāne paramārthe sasaṃvrtau ||40|| @532 prayoge triṡu ratneṡu sopāye samaye mune: | viparyāse samārge ca pratipakṡavipakṡayo: ||41|| lakṡaṇe bhāvanāyāṃ ca matā vipratipattaya: | sarvākārajñatādhārā ṡoḍhā daśa ca vādinām ||42|| iti || iti mūrdhābhisamayādhikāra: pañcama: | prāptamūrdhābhisamayo vyastasamastatvena adhigatānarthānanupūrvīkrtya sthirīkaraṇāya vibhāva- yati ityanupūrvābhisamayārthamāha-siṃhanādanadanatayā iti | etaduktam-trimaṇḍalaviśuddhi- prabhāvitadānādiṡaṭpāramitāsarvākāraparipūraṇena prajñāpāramitāntargatapāramitācatuṡṭayatvāt samyak daśabhūminiṡpādakena smrtyupasthānādinā saptabodhyaṅgākāreṇa āryāṡṭāṅgamārgatayā ca paramārthato'smaraṇalakṡaṇena trividhabuddhānusmaraṇena yathākramaṃ nirvedhabhāgīyadarśanabhāvanāmārgadyota- kena, tathaiva kuśalākuśalavyākrtadharmānusmaraṇena pūrvavat āryāvaivartikabodhisattvasaṃghasmaraṇena, tathaiva śīlatyāgadevatānāmanusmaraṇena rūpādisarvadharmābhāve svabhāvāvabuddhena ca yo'dhigama:, sā anupūrvakriyā matā ityevamaviparītārthapratipādanena siṃhanādasamatvāt sarvadharmāṇāṃ siṃha- nādanadanatayā anupūrvābhisamayo'nugantavya iti | tathā coktam- dānena prajñayā yāvadbuddhādau smrtibhiśca sā | dharmābhāvasvabhāvenetyanupūrvakriyā matā ||1|| iti || iti anupūrvābhisamayādhikāra: ṡaṡṭha: | vibhāvitānupūrvābhisamayasya teṡāmeva svabhyastīkaraṇāya teṡāmeva kṡaṇenaikenādhigama: ityekakṡaṇābhisaṃbodhārthamāha-sarvadharmākopyatayā iti | ekakṡaṇābhisaṃbodhaṃ prati anyathā- kartumaśakyatvena akopyatvāt rūpādīnāṃ sarvadharmākopyatayā prajñāpāramitā anugantavyetyava- yavārtha: | samudāyārtha: sūcyate-lakṡaṇenaikakṡaṇābhisaṃbodhaścaturvidha iti | prathamaṃ tāvadeko bhāva: sarvabhāvasvabhāva:, sarve bhāvā ekabhāvasvabhāvā: | eko bhāvastattvato yena drṡṭa: sarve bhāvāstattvatastena drṡṭā: | iti nyāyāt na kevalaṃ bahubhirekasya saṃgraha:, api tu ekakṡaṇadānādijñānena ālambya- mānena apagatapratiniyatavastugrahaṇaviparyayarūpeṇa anāsravadānādyaśītyanuvyañjanalakṡaṇānāṃ dharmāṇāṃ saṃgraheṇa bodhisattvasyāvabodhāt avipākānāsravasarvadharmaikakṡaṇalakṡaṇo bhavati ityeka- kṡaṇābhisaṃbodha: prathama: | tathā coktam- anāsravāṇāṃ sarveṡāmekaikenāpi saṃgrahāt | ekakṡaṇāvabodho'yaṃ jñeyo dānādinā mune: ||1|| iti || kimevaṃ punarekānāsravajñānālambane sarvānāsravasaṃgraha iti cet, ucyate | yathā ekāpi @533 padikā puruṡapreritā sakrt ekavāraṃ sarvamaraghaṭṭaṃ sacchilpipūrvaparikarmasāmarthyāt calayati, tathā pūrvapraṇidhānādhānāvedhadharmadhātusāmarthyāt ekasminneva kṡaṇe jñānamekamanāsravamālambyamānaṃ kāryakāraṇasaṃbandhabalāt sarvaṃ sajātīyamabhimukhīkārayatīti | tathā coktam- araghaṭṭaṃ yathaikāpi padikā puruṡeritā | sakrtsarvaṃ calayati jñānamekakṡaṇe tathā ||2|| iti || tadanu yadā bodhisattvasya pratipakṡabhāvanayā sarvavipakṡāpagamena sakalavyavadānapakṡa- vipākadharmatāvasthā sarvakalaṅkāpagamena śaradindujyotsnāvat śuklasvabhāvā jātā, tadā ekasminneva kṡaṇe vipākāvasthāprāptānāmanāsravasarvadharmāṇāṃ bodhāt jñānaṃ prajñāpāramitā, ityevaṃ vipākadharmatāvasthānāsravasarvadharmaikakṡaṇalakṡaṇo bhavati, ityekakṡaṇābhisaṃbodho dvitīya: | tathā coktam- vipākadharmatāvasthā sarvaśuklamayī yadā | prajñāpāramitā jātā jñānamekakṡaṇe tadā ||3|| iti || tadanu pūrvaṃ svapnopamasarvadharmābhyāsena saṃbhāradvayamanubhūya adhigamāvasthāyāṃ svapnasvabhāveṡu sarvadharmeṡu upādānaskandhādiṡu sthitvā dānādiṡaṭpāramitāpratipattyā dānādirūpanirūpaṇā- kāreṇa alakṡaṇā: sarvadharmā iti saṃkleśavyavadānarūpāṇāṃ dharmāṇāmekenaiva kṡaṇena alakṡaṇatvaṃ jānāti, ityevamalakṡaṇasarvadharmaikakṡaṇalakṡaṇo bhavatyekakṡaṇābhisaṃbodhastrtīya: | tathā coktam- svapnopameṡu dharmeṡu sthitvā dānādicaryayā | alakṡaṇatvaṃ dharmāṇāṃ kṡaṇenaikena vindati ||4|| iti || tadanu nirantaradīrghakāladvayapratibhāsaprahāṇābhyāsasātmī bhāvādunmūlitadvayapratibhāsa- vāsano yadā bodhisattvo grāhyagrāhakayogena svapnaṃ grāhyaṃ svapnadarśinaṃ grāhakaṃ nekṡate, tadā sarve'pyevaṃdharmāṇo dharmā iti dharmāṇāmadvayaṃ tattvamekenaiva kṡaṇena paśyati | ityevamadvayalakṡaṇa- sarvadharmaikakṡaṇalakṡaṇo bhavatyekakṡaṇābhisaṃbodhaścaturtha: | tathā coktam- svapnaṃ tadda{1. ##W## taddarśanaṃ.}rśinaṃ caiva dvayayogena nekṡate | dharmāṇāmadvayaṃ tattvaṃ kṡaṇenaikena paśyati ||5|| iti || || ekakṡaṇābhisaṃbodhaṃ prati hetuphalabhedena yathākramamavipākavipākadharmatāvasthānāsravasarva- dharmaikakṡaṇābhisaṃbodhadvayaṃ nirdiśya, evaṃ viśiṡṭādhigamāvasthāyāṃ dharmataikarasatvenāsaṃbhedāt svapnasvabhāvī bhūtasarvadharmāvagamārthaṃ trtīyamalakṡaṇasarvadharmaikakṡaṇābhisamayaṃ pratipādya, svapnāvasthāyā- mapi grāhyagrāhakayostattvenānupalambhādadvayapratipattyartha- madvayalakṡaṇasarvadharmaikakṡaṇādhigamo nirdiṡṭa: | ityevaṃlakṡaṇenaikakṡaṇābhisamaya: catu:prakāro'pi yogibhiradhigantavya ityeke | anye tu-yadi @534 nāma catu:prakāra: saṃnihitavineyajanānurodhena vyāvrttibhedāt kathaṃcidupātta:, tathāpyanyatama evaika: prakāro yoginā kenacit sākṡātkartavya: iti manyante || ityekakṡaṇābhisamayādhikāra: saptama: | kasmāt samudrāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā anugantavyetyucyate iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-rūpaṃ hi subhūte samudrasamam ityādi | yena sādharmyeṇa rūpādīnāṃ samudrā- dibhistulyatvaṃ tathā samudrāparyantatayetyādipadavyākhyāne prāgeva vyākhyātamiti na punarucyate | upasaṃharannāha-evaṃ hi subhūte ityādi | vibhāvitaikakṡaṇābhisaṃbodhasya dvitīye kṡaṇe dharmakāyābhi- saṃbodha iti tadarthamāha-yadāyaṃ subhūte bodhisattva: ityādi | yadā sarvamāyāvivarjitairmanasikārai- ryathoktakrameṇa prajñāpāramitāmenāṃ sarvadharmamāyopamatāṃ sarvākārajñatayā anugamiṡyati, mārgajñatayā vyavacārayiṡyati, sarvajñatayā avatariṡyati, sarvākārābhisaṃbodhenāvabhotsyate, mūrdhābhisamayena cintayiṡyati, anupūrvābhisamayena tulayiṡyati, ekakṡaṇābhisamayenopaparīkṡiṡyate, dharmakāyā- bhisaṃbodhena ca bhāvayiṡyati, tadā nāsya bodhisattvasya durlabhā sarvaguṇānāṃ dharmakāyasvabhāvānāṃ buddhakṡetrasya sāṃbhogikakāyalakṡaṇasya anuttarāṇāṃ ca buddhadharmāṇāṃ sakarmakanirmāṇakāyasvarūpāṇāṃ paripūrirityavayavārtha: | samudāyārthastūcyate-sa ca dharmakāyābhisaṃbodha: svābhāvikakāyādibhedena caturvidha iti | tatra prathamo ye smrtyupasthānādayo jñānātmakā lokottarā dharmadhāturūpatvāt anāsravāmalānāmāgantukatvena sarvaprakārāṃ viśuddhiṃ prakrtiviviktalakṡaṇāṃ prāptā:, teṡāṃ yā prakrti: svabhāvo'nutpādarūpa:, ayaṃ munerbuddhasya bhagavato lokottareṇa mārgeṇa prāpyate, na kriyate, itya- krtrimārthena māyopamavijñānasarvadharmapratipattyā adhigata: svābhāvika: kāya: | pariśiṡṭakāyatrayaṃ tathyasaṃvrtyā pratibhāsamānaṃ paramārthato dharmatārūpaṃ yathādhimokṡaprabhāvitaṃ buddhabodhisattvaśrāvakā- digocaratvena vyavasthāpitamiti kathanāya- viviktāvyatirekitvaṃ vivekasya yato matam | iti nyāyāt tadavyatireke'pi prthagvyavasthāpyate ityavasātavyam | tathā coktam- sarvākārāṃ viśuddhiṃ ye dharmā: prāptā nirāsravā: | svābhāviko mune: kāyasteṡāṃ prakrtilakṡaṇa: ||1|| iti || tadanu smrtyupasthānāryāṡṭāṅgamārgāntā bodhipakṡā: pūrvavadapramāṇāni maitryādicaturbrahma- vihārā: | adhyātmaṃ rūpyarūpī bahirdhā rūpāṇi paśyatīti dvau | śubhaṃ vimokṡaṃ kāyena sākṡātkrtvā upasaṃpadya viharatītyeka: | ākāśavijñānākiṃcanyanaivasaṃjñānā- saṃjñāyatanānīti catvāra: | saṃjñāveditanirodha ityeka: | ityaṡṭau vimokṡā: | rūpadhātucaturdhyānāni caturārūpya- samāpattayo nirodhasamāpattiriti nava samāpattaya: | prthivyaptejovāyunīlapītalohitāvadāta- vijñānākāśamiti krtsnaṃ daśavidham | adhyātmarūpārūpasaṃjñinau pratyekaṃ parīttādhimātrā- kārābhyāṃ bahirdhā rūpāṇi paśyatastānyabhibhūya jānīte iti catuṡṭayam | adhyātmārūpasaṃjñī @535 eva nīlapītalohitāvadātānabhibhūya paśyatīti catuṡṭayam, ityaṡṭavidhamabhibhvāyatanam | parasaṃtānagatakleśaraṇaprabandhonmūlanāt samādhi: ityaraṇā, samyagapagatasarvanimittasaṅgavyāghātaṃ saṃśayāpanayanakāripraṇidhānasamrddhayā āsaṃsāramasamāhitāvasthāyāṃ pravartate iti praṇidhānam, ṡaḍabhijñā:, catasraśca pratisaṃvida: pūrvoktā āśrayālambanacittajñānapariśuddhaya: iti catasra: śuddhaya: | āyuścittapariṡkārakarmopapattyadhimuktipraṇidhānarddhi- jñānadharmavaśitā iti daśa vaśitā: | balāni daśa | catvāri vaiśāradyāni pūrvamuktāni | pariśuddhakāyavāṅmana:samudācārastathāgata:, nāstyasya viparītasamudācāratā, yāṃ paraparijñānabhayāt pracchādayitavyāṃ manyeta ityarakṡaṇaṃ trividham | dharmadeśanāyāṃ śrotukāmāśrotukāmobhayakāmeṡu yathākramamanunayapratighobhayavivikta evopekṡaka: smrtimān viharatīti smrtyupasthānaṃ tridhā | sattvārthakriyākālānatikramalakṡaṇe- tyasaṃmoṡadharmatā | kleśajñeyāvaraṇānuśayarūpabījaprahāṇāt vāsanāyā: samuddhāta: sakalajana- hitāśayatā, mahatī karuṇā jane'ṡṭādaśāveṇikā: buddhadharmā: sarvākārajñatā ca iti | tathā mārgajñatādayo'pi prāguktā: | sarve ca āsrayaparāvrttyā parāvrttā bodhipakṡādayo niṡprapañca- jñānātmakā dharmakāyo dvitīyo'bhidhīyate iti kecit | tathā coktam- bodhipakṡāpramāṇāni vimokṡā anupūrvaśa: | navātmikā samāpatti: krtsnaṃ daśavidhātmikam ||2|| abhibhvāyatanānyaṡṭaprakārāṇi prabhedata: | araṇā praṇidhijñānamabhijñā: pratisaṃvida: ||3|| sarvākārāścatasno'tha śuddhayo vaśitā daśa | balāni daśa catvāri vaiśāradyānyarakṡaṇam ||4|| trividhaṃ smrtyupasthānaṃ tridhāsaṃmoṡadharmatā | vāsanāyā: samuddhāto mahatī karuṇā jane ||5|| āveṇikā munereva dharmā ye'ṡṭādaśeritā: | sarvākārajñatā ceti dharmakāyo'bhidhīyate ||6|| iti || anye tu- sarvākārāṃ viśuddhiṃ ye dharmā: prāptā nirāsravā: | svābhāviko mune: kāyasteṡāṃ prakrtilakṡaṇa: || iti yathārutatvena lokottarāneva anāsravān dharmānabhyupagamya teṡāṃ yā prakrtiranutpādatā tallakṡaṇa: svābhāvika: kāya: | sa eva ca dharmatākāyo dharmakāya: iti bhāvapratyayalopāt vyapadiśyate iti vyākhyāya, ke punaste'nāsravā dharmā yeṡāṃ prakrtilakṡaṇo dharmakāya ityāśaṅkya, bodhipakṡetyādikārikāmavatārayanti | teṡāṃ yogisaṃvrttyā viśiṡṭārthapratibhāsa- jananadvāreṇa āśrayaparāvrttyā parāvrttā dharmadeśanādyarthakriyākāriṇo'vaśyamadvayā- ścittacaittā: kathamabhyupagantavyā: ? saṃgrhītā ityapare || @536 ya: pratītyasamutpāda: śūnyatā saiva te matā | iti nyāyāt dharmatātmakakāyapratipādanādeva advayajñānātmako dharmakāya: pratipādita iti cet, evaṃ tarhi nyāyasya tulyatvāt sāṃbhogikanairmāṇikakāyadvayamapi pratipāditam, iti prthaṅnirderśo na kartavya: syāt | atha pravacane paṭhitatvāt yogisaṃvrtyā tannirdeśa iti matam, amunaiva nyāyena advayajñānātmako'pi dharmakāyastathaiva prthaṅnirdiśyatāmiti prāptam | kecit kāyacatuṡṭayavyākhyāne- svābhāvika: sasāṃbhogo nairmāṇiko'parastathā dharmakāya: sakāritraścaturdhā samudīrita: || iti kārikāyāṃ svābhāvikaśabdānantaraṃ dharmakāyaśabdasyāpāṭhāt kāyatrayameveti | anye tu upadarśitaprayojanasāmarthyāt kārikābandhānurodhena jñānasyaiva kāritreṇa saṃbandhārthaṃ caivamuktam, ato'viruddhaṃ sarvaṃ pradeśāntarābhihitaṃ kāyacatuṡṭayaṃ bhavatīti | syādetat-śrāvakā- dyaraṇāsamādhestathāgatasya ko viśeṡo'raṇāsamādheriti | mā asmaddarśanāt kasyacit kleśotpatti: syāt, iti manuṡyakleśotpattiparihāritā śrāvakādyaraṇāsamādhi: | tathāgatānāṃ tu sakalajana- kleśaprabandhonmūlanaṃ syāditi grāmādiṡu araṇāsamādhiviśeṡa: | tathā coktam- śrāvakasyāraṇādrṡṭernrkleśaparihāritā | tatkleśasrota ucchittyai grāmādiṡu jināraṇā ||7|| iti || śrāvakādipraṇidhijñānāt tathāgatapraṇidhijñānasya ko viśeṡa iti cet, ucyate | nirnimittatvena svarasapravrttaṃ vastvanabhiniveśāt rūpādisaṅgavigataṃ savāsanakleśajñeyāvaraṇa- prahāṇāt sarvajñeyāvyāghātam āsaṃsāramavasthānāt sadā sthitam, samyak pratisaṃvillābhāt praśnavisarjanakāri tāthāgataṃ praṇidhijñānamiti śrāvakādipraṇidhijñānādviśiṡṭamiṡṭam | tathā coktam- anābhogamanāsaṅgamavyāghātaṃ sadā sthitam | sarvapraśnāpanudbauddhaṃ praṇidhijñānamiṡyate ||8|| iti || savāsanāsusūkṡmakleśajñeyāvaraṇasaṃmohadvayaprahā ṇaprativiśiṡṭatvena sarveṡāmeva tathāgatasaṃtāna- vartibodhipakṡādidharmāṇāṃ niratiśayaviśeṡasadbhāvāt etadviśeṡaṇadvayamantaroditamupalakṡaṇatvena grāhyam | syādevam-nityaṃ mahākaruṇāmayadharmakāyāvasthāne kathaṃ sakalaprāṇabhrtāṃ sadā nārtha- kriyeti | kalyāṇamitrādisamavadhānāt buddhādyālambane paripoṡaṃ gate hetau pūrvāvaropitakuśala- mūlabīje sati, yasya sattvasya yasmin kāle dharmadeśanādikaṃ kriyāmāṇamāyatipathyaṃ bhavati, tadā tasyārthakaraṇāya pūrvapraṇidhānasamrddhyā tatpratibhāsānurūpeṇa arthakriyākārī bhagavāniti mahākaruṇāsvabhāvadharmakāyāvasthānena sarvadā cintāmaṇiriva upasthito'pi svakarmāparādha- janitahetuvaidhuryānna phaladāyaka: pratibhāsate | tato yathā devarāje varṡatyapi sati pūtībhāvādinā @537 abījībhūtaṃ bījaṃ tilādi na prādurbhavati, tadvat buddhānāṃ sakalamanorathaparipūraṇadakṡāṇāṃ samutpāde'pi abhavyo na bhadraṃ saddharmaśravaṇādikaṃ prāpnotītyavasātavyam | tathā coktam- paripākaṃ gate hetau yasya yasya yadā yadā | hitaṃ bhavati kartavyaṃ prathate tasya tasya sa: ||9|| varṡatyapi hi parjanye naiva bījaṃ prarohati | samutpāde'pi buddhānāṃ nābhavyo bhadramaśnute ||10|| iti || yathoktanyāyenaivaṃ sarvatra pratibhāsadvāreṇa arthakriyākaraṇavaipulyāt prabandhatayā āsaṃsāra- mavasthānena ca bhagavata: kṡayābhāvāt yathākramaṃ buddho vyā{1. ##B## avyayo ##For## vyāpī.}pī nitya ityabhidhīyate | tasmāt kathaṃ jñānātmako dharmakāya: pratiniyatayogisaṃtānādhāravartī pratikṡaṇamutpadyamāno vyāpī nitya ityāpi kathyate iti na mantavyam | tathā coktam- iti kāritravaipulyāt buddho vyāpī nirucyate | akṡayatvācca tasyaiva nitya ityapi kathyate ||11|| iti || tadanu daśabhūmipraviṡṭamahābodhisattvai: saha paramānavadyamahāyānadharmasaṃbhogaprītisukhopa- bhogāt sāṃbhogiko'yaṃ kāyo dvātriṃśallakṡaṇāśītyanuvyañjanavirājitagātro rūpakāyasvabhāva- strtīyo buddhasya bhagavato grāhya: | tathā coktam- dvātriṃśallakṡaṇāśītivyañjanātmā munerayam | sāṃbhogiko mata: kāyo mahāyānopabhogata: ||12|| iti || tāni punardvātriṃśallakṡaṇāni-yaduta (1) gurūṇāmanugamanapratyudgamanādinā cakrāṅka- hastapādatā | (2) drḍhasaṃvarasamādānatvāt kūrmavat supratiṡṭhitapādatā | (3) catu:saṃgraha- vastusevanāt rājahaṃsavat jālāvanaddhāṅgulipāṇipādatā | (4) praṇītakhādyabhojyādidānāt mrdutaruṇahastapādatā | (5) praṇītataralehyādidānena samucchritahastapādaskandhagrīvāpradeśa- tvāt saptocchrayatā | (6) vadhyamokṡaṇatvāt dīrghāṅgulitā | (7) jīvitānugrahakaraṇāt āyatapārṡṇitā | (8) prāṇātipātaviratyā brhadrjugātratā | (9) kuśaladharmasamādānāt ucchaṅkhapādatā | (10) grhītakuśalasamādānavardhanāt ūrdhvagaromatā | (11) satkrtya vidyāśilpādidānāt eṇeyajaṅghatā | (12) saṃvidyamānārthayācanakajanāpratyākhyānāt paṭūrubāhutā | (13) sarvajanabrahmacaryasamādāpanaguhyamantrārakṡaṇāt kośagatabastiguhyatā | (14) praṇītopāstaraṇadānāt suvarṇavarṇatā | (15) prāsādavaradānāt ślakṡṇacchavitā | (16) saṃgaṇikādiparivarjanāt pradakṡiṇāvartaikaikaromatā | (17) sarvagurujanayathāsthāna- niveśanāt ūrṇāṅkitamukhatā | (18) sarvathā mukharavacanānavasādanāt siṃhapūrvārdhakāyatā | (19) priyavāditvasubhāṡitānulomatvāt susaṃvrtaskandhatā | (20) bhaiṡajyādidānāt @538 citāntarāṃsatā | (21) glānajanopasthānāt rasarasāgratā | (22) vanārāmādikaraṇa- samādāpanāt nyagrodhaparimaṇḍalatā | (23) vihārādyabhyadhikapradānāduṡṇīṡaśiraskatā | (24) ślakṡṇādivacanāt prabhūtajihvatā | (25) sarvalokadhātusattvasaddharmavijñapanāt brahma- svaratā | (26) saṃbhinnapralāpaviratyā siṃhahanutā | (27) sarvajanasaṃmānādinā śukla- dantatā | (28) viśuddhājīvatvāt samadantatā | (29) satyavacanasamudācārāt avirala- dantatā | (30) piśunavacanānabhyāsāt samacatvāriṃśaddantatā | (31) sarvasattvaikaputra- darśanāt abhinīlanetratā | (32) pratighādivivekadarśanāt gopakṡmanetratā ceti | tathā coktam- cakrāṅkahasta: kramakūrmapādo jālāvanaddhāṅgulipāṇipāda: | karau sapādau taruṇau mrdū ca samutsadai: saptabhirāśrayo'sya ||13|| dīrghāṅgulirvyāyatapārṡṇigātraṃ prājyaṃ tvrjūcchaṅkhapadordhvaromā | eṇeyajaṅghaśca paṭūrubāhu: kośāvanaddhottamabastiguhya: ||14|| suvarṇavarṇa: pratanucchaviśca pradakṡiṇaikaikasujātaromā | ūrṇāṅkitāsyo haripūrvakāya: skandhau vrtāvasya citāntarāṃsa: ||15|| hīno rasa: khyāti rasottamo'sya nyagrodhavanmaṇḍalatulyamūrti: | uṡṇīṡamūrdhā prthucārujihvo brahmasvara: siṃhahanu: suśuklā: ||16|| tulyā: pramāṇe'viralāśca dantā anyūnasaṃkhyā daśikāścatasra: | nīlekṡaṇo govrṡapakṡmanetro dvātriṃśadetāni hi lakṡaṇāni ||17|| yasya yasyātra yo heturlakṡaṇasya prasādhaka: | tasya tasya prapūryāyaṃ samudāgamalakṡaṇa: ||18|| gurūṇāmanuyānādirdrḍhatā saṃvaraṃ prati | saṃgrahāsevanaṃ dānaṃ praṇītasya ca vastuna: ||19|| @539 vadhyamokṡasamādānaṃ vivrddhi: kuśalasya ca | ityādiko yathāsūtraṃ heturlakṡaṇasādhaka: ||20|| iti || aśītyanuvyañjanāni punaryaduta- (1) sarvasaṃskāraviraktatvena tāmranakhatā | (2) sarvasattvahitādhyāśayatvena snigdha- nakhatā | (3) śreṡṭhavaṃśaprasavatvena tuṅganakhatā | (4) vrttānavadyatvena vrttāṅgulitā | (5) samupacitakuśalamūlatvena citāṅgulitā | (6) samyaganupūrvapravrttatvena anupūrvāṅgulitā | (7) sunigūḍhakāyādikarmāntājīvatvena gūḍhaśiratā | (8) kleśagranthibhedakatvena nirgranthiśiratā | (9) sunigūḍhadharmamatitvena gūḍhagulphatā | (10) sarvadurgasthānajanottārakatvena aviṡamapādatā | (11) narābhibhavanakuśalatayā siṃhavikrāntagāmitā | (12) nāgābhibhavanakuśalatayā nāgavikrāntagāmitā | (13) vaihāyasaṃgamakuśalatayā haṃsavikrāntagāmitā | (14) puruṡa- vrṡabhakuśalatayā vrṡabhavikrāntagāmitā | (15) pradakṡiṇamārgānuyātatayā pradakṡiṇagāmitā | (16) prāsādikakuśalatayā cārugāmitā | (17) nityamavakracittatayā avakragāmitā | (18) viśuddhaguṇākhyāpakatayā vrttagātratā | (19) pramrṡṭapāpadharmatayā mrṡṭagātratā | (20) vineyānurūpadharmadeśakatayā anupūrvagātratā | (21) kāyādiśucisamudācāratvāt śucigātratā | (22) karuṇācittatvāt mrdugātratā | (23) viśuddhacittatvāt viśuddha- gātratā | (24) paripūrṇadharmavinayatvāt paripūrṇavyañjanatā | (25) prthucāruguṇākhyānāt prthucārumaṇḍalagātratā | (26) sarvatra samacittatvāt samakramatā | (27) suviśuddha- dharmadeśanāt viśuddhanetratā | (28) sugamadharmadeśanāt sukumāragātratā | (29) nitya- madīnacittatvāt adīnagātratā | (30) samudgamanakuśalatvāt utsadagātratā | (31) kṡīṇapunarbhavatvena susaṃhatagātratā | (32) suvibhaktapratītyasamutpādadeśakatvena suvibhaktāṅga- pratyaṅgatā | (33) suviśuddhapadārthadarśanāt vitimiraśuddhālokatā | (34) vrttasaṃpanna- śiṡyasaṃvartanīyatvena vrttakukṡitā | (35) pramrṡṭasaṃsāradoṡatvena mrṡṭakukṡitā | (36) bhagna- mānaśrṅgatvena abhagnakukṡitā | (37) dharmakṡayavinivartakatvena akṡāmakukṡitā | (38) pratividdhadharmagambhīratvena gambhīranābhitā | (39) pradakṡiṇagrāhiśiṡyasaṃvartanīyatvena pradakṡiṇāvartanābhitā | (40) samantaprāsādikaparivārasaṃvartanīyatvena samantaprāsādikatā | (41) śucicittatvena śucisamudācāratā | (42) vyapagatākāladharmavinayatvena vyapagatatilakālakagātratā | (43) kāyādilāghavaprāpakadharmadeśakatvena tūlasadrśasukumāra- pāṇitā | (44) pratilabdhasnigdhamahāśramaṇatvena snigdhapāṇilekhatā | (45) gambhīra- dharmasthānatvena gambhīrapāṇilekhatā | (46) samyagāyatipariśuddhadharmadeśakatvena āyata- pāṇilekhatā | (47) pracurataraśikṡādeśakatvena nātyāyatavacanatā | (48) pratibimbavat viditasarvalokatvena bimbapratibimbopamauṡṭhatā | (49) mrduvacanavinayatvena mrdujihvatā | (50) prabhūtaguṇopapannatvena tanujihvatā | (51) raktabālajanaduravagāhadharmavinayatvena @540 raktajihvatā | (52) sarvatrāsāpagatatvena meghagarjitadoṡatā | (53) madhurādyālāpatvena madhuracārumañjusvaratā | (54) nivrttabhavasaṃyojanatvena vrttadaṃṡṭratā | (55) durdāntajana- damakatvena tīkṡṇadaṃṡṭratā | (56) paramaśukladharmavinayatvena śukladaṃṡṭratā | (57) samabhūmi- pratiṡṭhitatvena samadaṃṡṭratā | (58) samyaganupūrvābhisamayaprakāśatvena anupūrvadaṃṡṭratā | (59) prajñāprakarṡasthāpakatvena taṅganāsatā | (60) śucijanasaṃpannatvena śucināsatā | (61) paramodāradharmatvena viśālanayanatā | (62) samupacitasattvarāśitvena cita- pakṡmatā | (63) sarvayuvatijanābhinanditvena sitāsitakamaladalanayanatā | (64) nitya- māyatidarśitvena āyatabhrūkatā | (65) ślakṡṇadharmavinayakuśalatvena ślakṡṇabhrūkatā | (66) kuśalasnigdhasaṃtānatvena susnigdhabhrūkatā | (67) samantadoṡadarśitvena samaroma- bhrūkatā | (68) paramapīḍānivartakatvena pīnāyatabhujatā | (69) vijitarāgādi- samaratvena samakarṇatā | (70) sarvasattvānupahatasaṃtānatvena anupahatakarṇendriyatā | (71) sarvadrṡṭikrtānyathāvipariṇāmatvena aparimlānalalāṭatā | (72) sarvavādi- pramathanatvena prthulalāṭatā | (73) paripūrṇottamapraṇidhānatvena supūrṇottamāṅgatā | (74) viṡayarativyāvartakatvena bhramarasadrśakeśatā | (75) prahīṇadarśanabhāvanāprahātavyānuśayatvena citakeśatā | (76) ślakṡṇabuddhiparijñātaśāsanatvena ślakṡṇakeśatā | (77) rāgādya- saṃluṭhitacetanatvena asaṃluṭhitakeśatā | (78) nityamaparuṡavacanatvena aparuṡakeśatā | (79) bodhyaṅgakusumāvakīrṇatvena surabhikeśatā | (80) sarvathā śobhāsaṃvartanīyatvena śrīvatsasvastikanandyāvartalalitapāṇipādatalatā ceti | tathā coktam- tāmrā: snigdhāśca tuṅgāśca nakhā aṅgulayo mune: | vrttāścitānupūrvāśca gūḍhā nirgranthaya: śirā: ||21|| gūḍhau gulphau samau pādau siṃhebhadvijagopate: | vikrāntaṃ dakṡiṇaṃ cārugamanamrjuvrttatā ||22|| mrṡṭānupūrvate medhyamrdutve śuddhagātratā | pūrṇavyañjanatā cāruprthumaṇḍalagātratā ||23|| samakramatvaṃ śuddhatvaṃ netrayo: sukumāratā | adīnossadagātratve susaṃhatanagātratā ||24|| suvibhaktāṅgatā dhvāntapradhvastālokaśuddhatā | vrttamrṡṭākṡatākṡāmakukṡitāśca gabhīratā ||25|| dakṡiṇāvartatā nābhe: samantāddarśanīyatā | samācāra: śuci: kālatilakāpagatā tanu: ||26|| karau tūlamrdū snigdhagambhīrāyatalekhatā | nātyāyataṃ vaco bimbapratibimbopamauṡṭhatā ||27|| @541 mrdvī tanvī ca raktā ca jihvā jīmūtaghoṡatā | cārumañjusvaro daṃṡṭrā vrttāstīkṡṇā: sitā: samā: ||28|| anupūrvī gatāstuṅgā nāsikā paramaṃ śuci: | viśāle nayane pakṡmacitaṃ padmadalākṡitā ||29|| āyataślakṡṇasusnigdhasamaromnau bhruvau bhujau | pīnāyatau samau karṇāvupaghātavivarjitau ||30|| lalāṭamaparimlānaṃ prthupūrṇottamāṅgatā | bhramarābhāścitā: ślakṡṇā asaṃlulitamūrtaya: ||31|| keśā aparuṡā: puṃsāṃ saurabhyānyapahāriṇa: | śrīvatsa: svastikaṃ ceti buddhānuvyañjanaṃ matam ||32|| iti || tadanu yena śākyamunitathāgatādirūpeṇa āsaṃsāraṃ sarvalokadhātuṡu sattvānāṃ samī- hitamarthaṃ samaṃ karoti, asau kāya: prabandhatayā anuparato nairmāṇiko buddhasya bhagavata: sarvabālajanasādhāraṇaścaturtho'vasātavya: | tathā coktam- karoti yena citrāṇi hitāni jagata: samam | ā bhavātso'nupacchinna: kāyo nairmāṇiko mune: ||33|| iti || tatra prathamaṃ praśastāprastagatyanabhiniveśāvasthānalakṡaṇaṃ gatipraśamanaṃ karma krtvā, dānādicatu:saṃgrahavastuni pratiṡṭhāpya, śrutamayādijñānena vipakṡapratipakṡaheyopādeyadvāreṇa bodhayitvā, māyākāra iva anunayādiviviktatayā maitryādilakṡaṇe parārthe sa sattvārthayāthātmye pratiṡṭhāpya, tadanu svārthe trimaṇḍalaviśuddhiprabhāvitaṡaṭpāramitābhyāse, tadanantaraṃ svaparārthalakṡaṇe daśakuśalakarmapathe buddhamārge, tata: sarvadharmaprakrtiśūnyatābhyāse, tadanu dānapāramitādhiṡṭhānena prathamāyāṃ bhūmau sarvatragadharmadhātuprativedhalakṡaṇe'dvayadharme, tato dvitīyādibhūmau saṃbhāraparipūri- hetubhūte śīlādipāramitāsarvadharmasāṃketikajñāne niveśayati | evamanukrameṇa prajñāpāramitā- dhiṡṭhānena ṡaṡṭhyāṃ bhūmau jñānajñeyabhāvānabhiniveśalakṡaṇe sarvadharmānupalambhe, tadanantaraṃ saptamyāmupāyapāramitābalena sattvaparipāke, tato balapāramitābalena aṡṭamyāṃ śrāvakā- dyasādhāraṇe bodhisattvamārge, punastatraiva sarvabhāvābhiniveśaprahāṇe, tadanu navamyāṃ praṇidhāna- pāramitāsāmarthyāt bodhiprāptau, tadanantaraṃ jñānapāramitābalāddaśamyāṃ bhūmau vividhabuddha- kṡetraviśuddhau pratiṡṭhāpya, punastatraiva ekajātipratibaddhasvarūpe samyaksaṃbodhipratiniyame daśadiglokadhātavīyasattvārthe sarvalokadhātubuddhopasaṃkramaṇādiguṇe ca niveśayati | eva- manukrameṇa punastatraiva viśeṡamārgasvarūpe samastabodhyāvāhakadharmalakṡaṇe bodhyaṅge, karmaphala saṃbandhāvipraṇāśe, yathābhūtasarvapadārthādhigame, sarvaviparyāsaprahāṇe, nirvastukaviparyāsaprahāṇe jñāne, prakrtipariśuddhilakṡaṇe bodhisattvavyavadāne, sarvakalaṅkāpagatavyavadānahetau saṃbhāre, śūnyatāsvabhāvena saṃskrtāsaṃskrtāvyatibhedaparijñāne ca pratiṡṭhāpya tāthāgatyāṃ bhūmau nirvāṇe @542 niveśayati | ityevaṃ dharmakāyavat asya āsaṃsāraṃ saptaviṃśatiprakāraṃ karma vineyajanaprati- bhāsabhāk tadādhipatyāśrayeṇāyātaṃ saṃvrtyā eva sāṃbhogikakāyādi pratibhāsotpādadvāreṇa arthakriyākārīti dharmakāyasyeṡyate iti kāritramavasātavyam | tathā coktam- tathā karmāpyanucchinnamasyāsaṃsāramiṡyate | gatīnāṃ śamanaṃ karma saṃgrahe ca caturvidhe ||34|| niveśanaṃ sasaṃkleśe vyavadānāvabodhane | sattvānāmarthayāthātmye ṡaṭsu pāramitāsu ca ||35|| buddhamārge prakrtyaiva śūnyatāyāṃ dvayakṡaye | saṃkete'nupalambhe ca paripāke ca dehinām ||36|| bodhisattvasya mārge'bhiniveśasya nivāraṇe | bodhiprāptau jinakṡetraviśuddhau niyatiṃ prati ||37|| aprameye ca sattvārthe buddhasevādike guṇe | bodheraṅgeṡvanāśe ca karmaṇāṃ satyadarśane ||38|| viparyāsaprahāṇe ca tadavastukatānaye | vyavadāne sasaṃbhāre saṃskrtāsaṃskrte prati ||39|| vyatibhedāparijñāne nirvāṇe ca niveśanam | dharmakāyasya karmedaṃ saptaviṃśatidhā matam ||40|| iti || evameva kārikāśāstraprāmāṇyāt bhāvādhyāhārādipadādibhirabhisamayakramānurūpo granthārtho vācya: | tataśca kenacidabhisamayālaṃkārakārikāpāṭhaṃ bāhulyena anyathā krtvā "pratibhātu te subhūte" ityādi vākyamārabhya asyā māturyadasaṃbaddhaṃ samyaksamudāyāvayavārthā- nabhidhānādvyā{1 ##W## vyākhyānaṃ krtam ##for## vyākhyātam.}khyātam, tatsanta eva jñātumarhantīti nopanyasya nirākrtam || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyām anugamaparivarto nāmaikonatriṃśa: || @543 30 sadāpraruditaparivartastriṃśa: | yathoktāṡṭābhisamayasvabhāvaprajñāpāramitāvigamaṃ prati pūrvayogakathāmukhena ādikarmikā- vasthāmārabhya paryeṡamāṇakramamāvedayannāha-punaraparam ityādi | sadāpraruditastu bodhicittasamā- dānadānādiśubhasaṃcayavān | ghoṡānugatvādupalambhaprahāṇārthikatvācca saṃbhārabhūmau sthitastadu- ttarottaranirvedhāṅgādyavavādaparyeṡaṇaparastadeti lakṡyate | adhunā tu daśabhūmīśvara eva kāye'na- rthikena iti asthimajjādidānāśayāt | jīvitanirapekṡeṇa iti hrdayadānaṃ prati utsāhitatvāt | lābhasatkāraślokeṡu iti | tatra lābho dravyasaṃpat | satkāro bahumānatā | śloko digantara- vyāpinī kīrti: | prathamaṃ saṃbhārabhūmau | dharmasrotasi buddhebhyo'vavādaṃ labhate tadā | iti vacanāt, aprāptadharmasrota:samādhitvena antarīkṡānnirghoṡa: śruto'bhūt | mā vāmena iti vāmapārśvena | mā dakṡiṇena iti dakṡiṇapārśvenāvalokayan mā gamiṡyasītyartha: | mā pūrveṇa ityādi mā pūrvādidigbhāgena | yathā nātmato na satkāyataścalasi ityādi | ātmā- dīnāmapratibhāsamānānāṃ vidyamānatvenānavagamāt, rūpādīnāṃ darśanapathārūḍhānāṃ nirātmakānā- mavidyamānatvenāvabodhāt yathā tebhyo na calasi, tathā gacchetyartha: | vitiṡṭhate iti vinivartate | etaduktaṃ bhavati-sarveṇaitena samādhivibandhakakāyaklamathādyutpādaniṡedhenopala- kṡaṇatayā sarvasyaiva samādhe: kausīdyamālambanasaṃpramoṡo layauddhatye tathā anābhoga: punarābhoga: iti ṡaḍdoṡāṇāṃ pratipakṡeṇa aṡṭābhi: prahāṇasaṃskārai: samanvāgatena samādhinā prajñāpāramitāṃ manasi kurvan pūrvāṃ diśaṃ gaccha, evaṃ śroṡyasītyavavādo datta: syāt | tathā hi-samādhiguṇeṡvabhisaṃpratyaya- lakṡaṇayā yogina: śraddhayā chanda: samutpadyate | tata: chandabalādvīryamārabhate | tato vīryabalena kāyacittaprasrabdhimāsādayati | tata: prasrabdhakāyacetasa: kausīdyaṃ vyāvartate | tasmācchraddhādayaścatvāra: kausīdyaprahāṇāya bhavanti | smrti: ālambanasaṃpramoṡasya pratipakṡa:, tayā samyagālambanopasthāpanāt | saṃprajanyaṃ layauddhatyayo: pratipakṡa: | tena prāmodyavastu- buddhādiguṇamanasikārāllayasya, saṃvegavastvanityatādimanasikārādauddhatyasya prahāṇāt | layauddhatyāpraśamanakāle tvanābhogadoṡa: | tatpratipakṡeṇa cetanā abhyasanīyā | layauddhatyapraśame sati yadā cittamālambane niṡprakampyamanabhisaṃskāravāhi pravrttaṃ bhavati, tadā punarābhoga- doṡa:, tena cittavikṡepāt | atastatpratipakṡeṇopekṡā bhāvanīyeti | samyagavavādalābhādabhyupa- gamārthamāha-evaṃ vai kariṡyāmi iti | niryuktika evāyamabhyupagama: iti tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-ahaṃ hi sarvasattvānāmālokaṃ kartukāma: ityādi | sugama: | pudgalanairātmya- mukhenānuśāsya dharmanairātmyadvāreṇānuśāsayannāha-punarapi śabdamaśrauṡīt ityādi | parijñāyai prahāṇāya puna: sākṡātkriyāṃ prati | śūnyatādisamādhīnāṃ tridhārtha: parikīrtita: || @544 iti vacanāt yenākāreṇa pratibhāsate, sa ghaṭādyākāra: kalpitasvabhāva: | tasya parijñānārthaṃ śūnyatāsamādhirukta: | kalpito hi svabhāva: parijñeyo bhrāntikhyātimātreṇa sattvāt | sarvadharmābhiniveśaviviktamāyopamajñānasya sākṡākriyārthamānimitta: samādhi: | yogisaṃvrtyā tathārūpasya pariniṡpannasyādhigantavyasvabhāvatvāt pudgaladharmābhiniveśasya paratantrasya prahāṇārthamapraṇihita: samādhi: | grāhyagrāhakābhiniveśasya viparyāsaprabhavatvena praheyatvāt | śrutacintābhāvanāmayajñānotpādakāleṡu māyāpuruṡeṇeva ācaritavyamiti pratipādanārthaṃ nimitta- parivarjitena ityādi padatrayamityeke | śūnyatādisamādhau prayogamaulaprṡṭhāvasthāsvityapare | kalyāṇa- mitralakṡaṇārthamāha-yāni śūnyatā ityādi | tatra saṃbhārabhūmau puṇyasaṃbhāropārjanārthaṃ śūnyatā- nimittāpraṇihitānadhimukticaryābhūmau tu jñānasaṃbhārātmakanirvedhabhāgīyotpādanārthaṃ yathākrama- manutpādājātāniruddhābhāvān sarvadharmān deśayantītyartha: | paritulayamānena iti parigaṇayatā | dharmārthikena iti anāgatadharmaprayojanadarśanāt | dharmagauraveṇa iti pratyutpannānuśaṃsopalambhāt | aṡṭaṡaṡṭyāṃ trisahasrai: sārdhaṃ pañcabhi: kāmaguṇai: samanvitamāryaṃ dharmodgataṃ bodhisattvaṃ drṡṭvā na cittasyānyathātvaṃ kāryamityāha-mārakarmāṇi ca tvayāvaboddhavyāni ityādi | tāṃścāsāvabhi- bhūya iti tadāyattatvābhāvenābhibhūya | upāyakauśalyameva kathayannāha-eṡa sattvavina- yena ityādi | saṃvrtisatyāśrayeṇopāyaṃ nirdiśya paramārthasatyāśrayeṇāha-tatkṡaṇaṃ ca tvayā ityādi | tatkṡaṇamiti pañcakāmaguṇakrīḍanadarśanānantaram | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-sarvadharmā hi ityādi | svabhāvena śūnyā iti tattvena anutpannā: | rūpādi- pañcaskandhānāṃ nirātmakatvapratipādanārthaṃ sarvadharmā hi ni:sattvā: ityādi pañcapadopādānam | māyopamā: ityādi | punaruktadeśanāyā: prāguktaṃ prayojanaṃ sapta varṡāṇi ekasamādhisamā- pannamāryadharmodgataṃ bodhisattvamupalabhya na śithilavīryeṇa bhāvyamityāha-aparamapi tvam ityādi | prativāṇi: iti pratikūlatā | kiyaddūraṃ mayā gantavyam iti saṃbhārabhūmau | dhyāne'bhijñābhinirhārāllokadhātūn sa gacchati | pūjārthamaprameyāṇāṃ buddhānāṃ śravaṇāya ca || aprameyānupāsyāsau buddhān kalpairameyagai: | karmaṇyatāṃ parāmeti cetasastadupāsanāt || iti vacanādabhijñāsadbhāve'pi āryadharmodgatavimokṡadarśanaśaktivaikalyāt āryadharmodgatasyaiva cādhiṡṭhānāt tatparipācanopāyakauśalyātiśayāt adarśanena āryadharmodgatavimokṡaprabhāvita- gandhavatyā nagaryā: kiyaddūraṃ mayā gantavyamiti nirghoṡo mayā na pariprṡṭa ityartha: | tatra ruditamuccai:svareṇa, kranditaṃ tadviparyayāt ityeke | ruditamaśruvimokṡaṇam, kranditaṃ tadeva saśabdamityapare | śokaścittavaimanasyam, paridevo "hā kaṡṭaṃ vañcita:" ityādi vacanam | pūrvoktadharmapudgalanairātmyāvavādādatyārabdhaprajñā- pāramitāmanaskāratvācca saṃbhārabhūmāveva cittakarmaṇyatāyāṃ satyāṃ dharmasroto nāma samādhiṃ pratilabhate, yasya pratilambhāt granthārthagrahaṇa- @545 samartho bhavati | tasmiṃśca samādhau pratilabdhe buddhebhyo'vavādaṃ samādhiprajñayorabhivrddhyarthaṃ prāpnotītyāha-atha khalu subhūte sadāpraruditasya bodhisattvasya ityādi | tathā utkaṇṭhitasya iti tathā saṃjātābhilāṡasya | saṃnāhakuśalasattvārthavīryabhedādetenaiva vīryeṇa ityādi padatrayam | chandikatā anuprāptīcchā | anubadhyeti antarāparityāgābhāvāt anubandhaṃ krtvā | tatrāntardhānasadbhāvāt ruddhā | tadviparyayāt sphītā | paracakropadravādivirahāt kṡemā | annādiprācuryāt subhikṡā | hastyaśvādimanuṡyabāhulyāt ākīrṇabahujanamanuṡyā | antarāpaṇavīthī iti āpaṇakavīthī | ekāntamārabhya aparāntagamanāt nirviddhā | samasamai: iti | tulyapramāṇairiti kecit | vīpsayā dvirabhidhānamityanye | anutpīḍajanayugyayāna- saṃkramaṇasthānasthāpitai: iti | tatra janayānasthānam, hastyaśvādiyānasthānam, yugyayāna- sthānam, śibikādiyānasthānam, padbhyāṃ gamanasthānaṃ saṃkramaṇasthānam | anutpīḍāni jana- yugyayānasaṃkramaṇasthānāni sthāpitāni yeṡvantarāpaṇavīthīśateṡu tāni tathoktāni | atastai: sumāpitā | niṡpāditetyartha: | niṡṭhāntatvena sthāpitaśabdasya na pūrvanipāto lakṡaṇasya vyabhicārāt | khoḍakaśīrṡāṇi iti kramaśīrṡāṇi | kiṃkiṇījālena iti ghaṇṭikāsamūhena | tatra śobhanatvāt valgu: | hrdayaṃgamatvāt manojña: | harṡakaratvāt rañjanīya: | pañcāṅgikasya tūryasya iti vīṇāvaṃśādiyuktavādyaviśeṡasya | anusārivārivāhinya: iti pradakṡiṇāvarta- jalavāhinya: | vāriṇa: iti krtpratyaye kartari saṃbandhavivakṡāyāṃ ṡaṡṭhī | puṇḍarīkaṃ padmam | anyai: iti saugandhikacandanotpalādibhi: | śakaṭacakrapramāṇapariṇāhāni iti | pariṇāho māṇḍalyam | nīlāni ityādi | tatra nīlānītyuddeśa: | sahajanīlatvāt nīlavarṇāni | sāṃyogikanīlatvāt nīlanidarśanāni | ubhayo: prabhānirmokṡabhāsvaratvāt nīlanirbhāsāni | evaṃ pītāni ityādi jñeyam | buddhanetrī ityādi | buddhanetrī prajñāpāramitā, tasyāṃ citrīkāra: prasāda:, tenānugataṃ yuktaṃ suṡṭhu gatamavabuddhaṃ śrutacintāmayaṃ jñānaṃ yeṡāṃ te tathoktā:, teṡāṃ pūrvakarmavipākeneti pūrveṇa saṃbandha: | gandhavatyāṃ nagaryāṃ madhye iti gandhavatyāṃ nagaryāmabhilakṡya- bhūtasthānasya śrṅgāṭakasya madhye iti saṃbandha: | mrdumadhyādhimātropabhogabhedāt grhaparibhoge- tyādi padatrayam | karketanamayī iti karketanam indranīlam | samarpita: ityutpāditakāya- sukha: | samanvaṅgībhūta: iti saṃjātacittasaumanasya: | ātmani sati parasaṃjñā svaparavibhāgātparigrahadveṡau | anayo: saṃpratibaddhā: sarvakleśā: prajāyante || iti nyāyena ātmātmīyagrahābhiniveśapūrvakatvena sarva eva rāgādaya: kleśā du:khavipāka- hetavo bhavanti | māyopamasarvadharmabhāvanayā puna: sattvavinayanamupādāya kleśavaśitvalābhena āśayaviśeṡāt māyāpuruṡasyeva kāmaparibhogo jinātmajānāṃ na doṡakrt | tathā- bodhisattvā hi satataṃ bhavantaścakravartina: | prakurvanti hi sattvārthaṃ grhiṇa: sarvajanmasu || @546 kleśo bodhyaṅgatāṃ yāta: saṃsāraśca śamātmatām | mahopāyavatāṃ tasmādacintyā hi jinātmajā: || iti vacanāt kāmaparibhogo bodhisattvānāṃ na doṡakrt | grhītaniyamānāmeva kāmapari- bhogasya duṡṭatvāt | tūlikāstīrṇaṃ vā iti | tūlikā jñāyate eva | goṇikā tu viśiṡṭa- kambalajāti: | garbholiko masūraka: | cailavitānam iti vastravitānam | astitva- guṇavattvaśakyatvābhisaṃpratyayaprasādābhilāṡākāra- śraddhāpratipādanārthaṃ dharmāṇāṃ saṃniśrayatayā ityādi padatrayopādānam | aviṡṭhitam iti avicchinnam | cirakālaprārthitārthaprāptyupāya- śravaṇena mrdumadhyādhimātrasukhasaumanasyalābhāt yathākramaṃ tuṡṭa ityādi ṡaṭ padāni | tathāgatā- vavādena āśayaviśuddhilābhāt prajñāpāramitāśravaṇaṃ jātamityāha-atha khalu sadāprarudita: ityādi | saṃpannahetukānāṃ dharmaśravaṇaṃ nāphalavadityāha-srṇvaṃśca ityādi | aniśritasaṃjñām iti māyopamasaṃjñām | dharmanairātmyaprabhāvitaśca sarvo'dhigama ityāha-tasyānekāni ityādi | yasmin samādhau vyavasthita: sarvadharmāṇāṃ svabhāvaṃ māyopamatvādinā vyavalokayati, sa sarva- dharmasvabhāvavyavalokano nāma samādhi: | evaṃ sarvadharmasvabhāvānupalabdhirnāma samādhirityādayo vyākhyeyā: | tatra mrdumadhyādhimātracaturnirvedhabhāgīyādhigamabhedāt sarvadharmasvabhāvavyava- lokanādidvādaśasamādhaya: | tannirjātāstvadhimukticaryā bhūmāveva māyāvivarjita ityādaya: pañcā- śat samādhayaścāvagantavyā: | āryaratnameghasūtre ca asyāmeva adhimukticaryābhūmau vartamāno bodhisattva: prthagjano'pi sarvabālavipattisamatikrānto'saṃkhyeyasamādhi- dhāraṇīvimokṡābhijñādi- guṇānvita: kathyate iti | āśayapariśuddhibalādeva prathamabhūmyadhigamārthaṃ samāhitāvasthāyāṃ tathāgatapratibhāsapūrvako vistareṇāvavādo jāta ityāha-sa eṡu samādhiṡu sthita: ityādi | "pramuditādibhūmau buddhaśatādikaṃ paśyati" iti pradeśāntare yadvacanaṃ tadavaśyaṃbhāvitveneti pratipattavyam, anyatra vidhipratiṡedhayoraniyamāt | ato'dhimukticaryābhūmāvasaṃkhyeyatathāgato- palambho bhavati | nanu dvayostathāgatayorekasmin lokadhātau saṃbhavavirodhāt kathamevamiti cet, lokadhātvantare sthitānaprameyān buddhān bhagavata: paśyati smetyeke | yatkhalvidam "apūrvācaramau dvau tathāgatau loke notpadyeyātām" iti sakrjjanmaniṡedhanaṃ tacchāsanapravrtti- mabhiprāyīkrtyoktam, ato na dvayostathāgatayoryugapalloke śāsanaṃ pravartate ityayamevārthastatra saṃtiṡṭhate | yasmāt parārthaparatantrotpattitvena iyameva tayorutpattiryaduta śāsanapravrtti: | evaṃ ca sati ihalokadhātusthāneva samānābhiprāyatvena vihitaikaśāsanakramānavikalakāraṇatvāt yugapadutpannānekatathāgatān paśyati smetyapare | nāpūrvācaramāviti vacanāt krameṇa teṡā- mutpattiranujñātaiva | te tūtpannā:, parinirvāṇābhāvāt dharmasaṃbhogakāyābhyāṃ vidyante eva | kevalamapuṇyavatāṃ nābhāsībhavanti | puṇyavadbhi: punaryathāpuṇyamalpīyāṃso vā samupalabhyante ityanye | tadānīṃ tatratyaikatathāgatādhiṡṭhānena āryadharmodgatasāmarthyena vā prātihāryakaraṇakāle prthagjanānāmivāmeyanirmitatathāgatadarśanamiti kecit | acintyavimokṡamukhabhāvanābalādādi- @547 karmikāṇāmiva svacittasyāmeyatathāgatapratibhāsānugatatvenotpādāt apramāṇatathāgatadarśana- mityapare | cailoṇḍukamiva iti vastragulakamiva | śirasā parikarṡe: dhārayestvamityartha: | tathaiva tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-tasya hi ityādi | paritasanam iti vaimanasyam | tena mūlyena iti yāvajjīvamātmabhāvavikraye parapratibaddhatayā tatra gamanāsaṃbhavāt nitarāṃ pūjā- vaikalyamiti, tāvatkālavikrītātmabhāvamūlyena saṃbhārabhūmāvapyabhijñābalāddivyapūjādisaṃbhave'pi tanmūlyagrahaṇaṃ dharmagauravārthamityeke | dharmaśravaṇārthikatvāt rddhyabhijñābhogasmrtivaikalyādityanye mandavīryāṇāṃ dharmaparyeṡṭiṃ pratyutsāhasaṃdarśanārthamityapare | śreṡṭhidārikāprabhrtīnāmanena krameṇa arthakaraṇāditi kecana | svaparobhayopadravavināśāt yathākramaṃ bhagnāni ityādi padatrayam | kāmaheto: iti kāmanidānam | anubhūtānanubhūtakāmārthamityartha: | mrdumadhyādhimātraharṡa- lābhāt drṡṭacitta: ityādi padatrayam | abhijñābalāt drdayādidāne'pi dharmaśravaṇāntarāyā- darśanāt dāsyāmītyabhyupagatavāniti kecit | dharmapūjārthikatayā antarāyo'pi na gaṇita iti kaścana | parityaktam iti āśayamahattvādeva mahatī pūjā, na tu dravyamahattvenetyabhi- prāyāt yadvikalpitaṃ taddehītyuktavān | kāraṇam iti pīḍām | guṇajāti: iti guṇasāmānyam | guṇaviśeṡa: iti guṇasvalakṡaṇam | tatraṃ manonukūlatvādrocante doṡānu- tpādakatvāt kṡamante | viṡayitā iti vaśitā prabhutvam | sāmarthyamiti yāvat | tīkṡṇamadhyamrdvindriyajanapratibhāsāpekṡayā kṡaṇādipadatrayam | utpannarogābhāvādaroga: | anā- gatavyādhiṃ pratyayogyatvāt nirupadrava: | ehi iti āyāhi | niveśanam iti grham | utsrjata iti tyajata | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na mamānyat kiṃciddhanam ityādi | prabhūtā: vipulā: iti anekaprakāradravyabhedāt prabhūtā:, ekaikaprakārasyānantyāt vipulā: | anujānīta iti anujñāṃ prayacchata | adrākṡīddūrādeva iti viśiṡṭādhigamalābhena ārya- dharmodgatavimokṡadarśanasāmarthyāt gandhavatīṃ nagarīṃ dūrādeva drṡṭavān | kvāsau kauśika iti | dharmārthikatvādeva abhijñābhogavaikalyāt prṡṭavān | saptabhirmudrābhi: iti durlabhamahārthatayā atrādarotpādanārthaṃ drḍhataraṃ saptabhirbandhanairbaddhā | saptasu granthisthāneṡu saptabhi: svanāmamudrābhirmudrayitvā sthāpitetyeke | bhavyatāṃ jñātvā nitarāmāvarjanārthamrddhiprātihāryaṃ krtamityāha-atha khalu tāni puṡpāṇi ityādi | tathāgatānāmāgamanagamanaparijñānapraśnārthaṃ pūrvavrttāntamāvedayannāha-ihāhaṃ kulaputra ityādi || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ sadāpraruditaparivarto nāma triṃśattama: || @548 31 dharmodvataparivarta ekatriṃśa: | tathāgatānāmāgamanagamananiṡedhena darśanamārgotpādanārthaṃ sarvadharmanairātmyamāvedayannāha- evamukte dharmodgata: ityādi | tathatānutpādabhūtakoṭiśūnyatā yathāvattāvirāganirodhākāśa- dhātusvabhāvatvapratipādanena yathākramaṃ buddhānāṃ bhagavatāṃ māyopamasarvākārajñatādyaṡṭābhisamaya- prabhāvitatvamāveditamityeke | ata evāha-na hi kulaputra ityādi | ebhyo dharmebhya: iti sarvākārajñatādidharmebhyo nānyatra tathāgata: | kiṃ tveṡāmeva yā tathatā, sā tathāgata ityartha: | anye tu-hetūdāharaṇādhikyādādhikyaṃ nigrahasthānaṃ kṡudranaiyāyikairapyucyate, tatkathaṃ nyāya- parameśvaro bhagavānudāharaṇādhikyamuktavāniti codyaṃ krtvā, yatra nāma eka: pratipādya: tatra tatprasiddhasyaikasyaivābhidhānaṃ yuktam | tatra tu parṡanmaṇḍale bahavo bhinnamataya: saṃniṡaṇṇā iti tadadhikāreṇa yuktamanekodāharaṇavacanam | vikalpena ca abhī drṡṭāntā na samuccayena ityevaṃ sarvatra adhikavacaneṡu parihāraṃ varṇayanti | tathā drṡṭāntasyaiva kathanāt pratītyasamutpannatvādiko hetu: prājñairabhyūhanānnokta iti | tathāgatānāṃ svarūpamevaṃ nirdiśya kalpitābhiniveśaniṡedhārtha- māha-tadyathāpi nāma kulaputra puruṡa: ityādi | marīcikām iti viśiṡṭādityaraśmim | padārthasvarūpāparijñānāt bālajātīya: | viparītapratipattyā duṡprajñajātīya: | na punastatro- dakaṃ svabhāvata: saṃvidyate iti mrgatoyasya vijñāne raśmitaptoṡaramālambanaṃ na bhavati | anyā- kārajñānasya anyālambane'tiprasaṅgāt | parasparavyāvrttarūpatvāt sarvabhāvānāmudakaṃ {1 ##W## marīcikādirupaṃ.}marīci- kāyāṃ tattvato na saṃvidyate | tasmāttadālambanaṃ jñānaṃ bhrāntaṃ nirviṡayatvādityartha: | pūrvavat tatkasya heto: ityāśaṅkyāha-na hi tathāgato rūpakāyato draṡṭavya: iti | kalpitasyaikānta- śūnyatvānna rūpaskandhātmakastathāgata: | paratantrābhiniveśaniṡedhārthamāha-tadyathāpi nāma kulaputra māyā ityādi | grāhyagrāhakākārasya alīkatvena nirmitasya nāstyāgamanādikamityartha: | evameva kulaputra nāsti tathāgatānām iti paratantrātmakānām | pariniṡpannābhiniveśanirākaraṇārtha- māha-tadyathāpi nāma kulaputra puruṡa: supta: ityādi | mrṡāvādo hi svapna iti | sarvatrālambanaṃ bāhyaṃ deśakālānyathātmakam | janmanyanyatra tasmin vā tadā kālāntare'pi vā || taddeśo'nyadeśo vā svapnajñānasya gocaro na bhavati, anyākārajñānasya anyā- lambane'tiprasaṅgāt | na cānyadvāhyaṃ rūpamupapadyate | alpīyasyapi veśmani bahuyojana- parimāṇānāṃ giritarusāgarādīnāṃ sapratighānāmupalambhāt | tasmāt bhrāntameva tathāvidhaṃ jñānamupajāyate ityalīka: svapna: | evameva kulaputra sarvadharmā: iti pramāṇopapannotpatti- rahitatvena pariniṡpannasvabhāvā: sarvadharmā: svapnopamā: | dharmatāmaprajānanta: ityanutpādarūpatā- manavagacchanta: | ṡaṅgatikam iti devādipañcagatibhyo'suragate: prthagvyavasthāpanāt | te ca bhagavata: śrāvakā iti @549 śīlādapi varaṃ bhraṃśo na tu drṡṭe: kadācana | śīlena gamyate svargo drṡṭyā yāti paraṃ padam || iti nyāyena ta eva māyopamadharmatādhimuktā bhagavata: śiṡyā: | kalpitādipadārthatrayatattva- rūpaniṡedhe sati nāstyeva tathāgata iti mandadhījanāśaṅkāmapākurvan pratītyasamutpannastathā- gato'stītyāha-tadyathāpi nāma kulaputra mahāsamudra: iti | sattvānāṃ kuśalamūlānyupādāya iti | "karmajaṃ lokavaicitryam" iti vacanāt sādhāraṇaṃ sattvānāṃ śubhaṃ karma pratītya saṃvrtyā kuśalamūlahetukatvāt | na ca tānyahetukāni | yeṡāṃ pratyayānāṃ satā iti sāmarthyeneti śeṡa: | na cāhetuko buddhānāṃ bhagavatāṃ kāya iti buddhavineyānāmeva sattvānāṃ kuśalamūlavaśena pariniṡpattigamanānnāhetuka: kāya: || sādhāraṇakarmanirjātatvaṃ nirdiśya, idānīṃ bhagavatāmasādhāraṇakarmanirjātatvapratipāda- nārthamāha-pūrvacaryāpariniṡpanna: ityādi | tatrādhimukticaryābhūmiprabhāvitatvāt pūrvacaryā- pariniṡpanna: | pramuditādisaptaprayogabhūmyupādānahetunirjātatvāt hetvadhīna: | acalādi- trividhaphalabhūmisahakārikāraṇodgatatvāt pratyayādhīna: | samantaprabhābhūmisaṃgrhītatvāt pūrvakarma- vipākādutpanna ityevameṡāmarthabheda iti kecit | tasmānna svābhāvikastathāgata ityāha-sa na kvaciddaśadiśi ityādi | yadarthakriyāsamarthaṃ tadatra paramārthasat | iti vacanāt, pramāṇopapannakāryakāraṇasaṃbandhabalāt pratītyasamutpanna eva tāttvika- stathāgata ityaupalambhikajanābhiniveśaniṡedhārthamāha-tadyathāpi nāma kulaputra vīṇāyā: ityādi | tatra upadhānī tantrīveṡṭanikā daṇḍāgravinyastā kāṡṭhādiva{1 ##W## ^vekalikā}kralikā, upavāṇī pārśvasthitāstantrīviśeṡā: | sa ca śabdo na droṇyā niścarati ityādinā na hyekaṃ janakamiti kathayati | sarveṡāṃ samāyogācchabda: prajñapyate ityanenāpi prajñaptikaśabdanirdeśena sāmagryā- stāttvikaṃ janakasvabhāvaṃ nirasyati | etaduktam-anekaṃ kāraṇamekaṃ kāryaṃ karotyanekaṃ vā | tathā ekamapi kāraṇamanekamekaṃ vā kāryaṃ kuryāditi catvāro vikalpā: | tatra yadyanekaṃ kāraṇamekakāryakrditi pakṡa:, tadā cakṡūrūpālokamanaskārādibhyaścakṡurvijñānasyaikakasyo tpattāvabhyupagamyamānāyāṃ kāraṇabhede'pi kāryasya bhedābhāvāt na kāraṇabhedo bhedaka: kāryasya syāt | tathā ca kāraṇābhedābhāve'pi kāryasyābhedāt na kāraṇābheda: kāryasyābhedako bhavet | tataśca kāraṇabhedābhedau anvayavyatirekābhyāmanapekṡamāṇau kāryabhedābhedau ahetukau syātām | evaṃ ca sati bhedābhedāvyatirekāt viśvasya nityaṃ sattvamasattvaṃ syāt, aheto- ranyānapekṡaṇāt | nanu ca sāmagrī janayitrī kāryasya, tasyāśca bhedābhedānuvidhānacaturau imau anvayavyatirekānuvidhāyitayā kāryasya bhedābhedau, ata: kathaṃ tau ahetukau bhaviṡyata iti cet, naitatsāram | tathā hi-na sāmagrī nāma anyā kācana samagrebhya:, kiṃ tarhi samagrā @550 eva bhāvā: sāmagrīśabdavācyā:, te ca parasparavyāvrttasvabhāvāścakṡurādayo bhinnā: santo yadyekamevābhinnaṃ cakṡurvijñānaṃ kāryamupajanayituṃ śaktā:, tadā sāmagryantarānta:pātino'pi bhāvā: samagrā: kimiti cakṡurvijñānasyopajananaṃ na kuryu: ? bhinnatvena cakṡurādibhya: kṡityādayo nopajanayantīti cet, cakṡurādayo'pi parasparaṃ bhinnasvabhāvā: kathaṃ janyantīti vaktavyam | janakasvābhāvyāditi cet, naivam, yasmājjanakānyatvamevājanakatvaṃ vyavasthā- pitam | tasmādekasya yo janaka: svabhāva:, tato'pare vyāvartamānā janakā na prapnuvanti, janakādanyatvāt, bhāvāntaravat | syādetat-na hi brūmo'nyasya tajjanakarūpaṃ nāstīti | kiṃ tu yadekasya tajjanakaṃ rūpaṃ tadanyasya nāsti, anyo'pi svarūpeṇaiva janako na pararūpeṇa, atadrūpatvāt | ata: svarūpājjanakāt vyāvrttyasiddheryathāsvaṃ bhinnāśca jana- kāśca svabhāveneti ko'tra virodha: ? tathā hi-ekasmājjanakādvyāvartamānastadrūpo na syāt, na tvatatkārya: | tenaiva ca tatkāryaṃ kartavyaṃ nānyeneti ko'tra nyāya iti | yadyevam, ekenaiva tatkāryaṃ krtamiti kimapareṡāṃ tatkāryakaraṇe prayojanam ? syādetat-na vai bhāvānāṃ kācit prekṡāpūrvakāritā, yato'yameko'pi samartha:, kimatrasmābhi:, ityapare nivarteran | te hi nirabhiprāyavyāpārā: svahetupariṇāmopā{1. ##W## ^upanidhi^ ##for## ^upādhi^.}dhidharmāṇastatprakrtestathā bhavanto nopālambhamarhantīti | evaṃ tarhi ekena hetunā ya: kāryasya svabhāvo janyate, sa evāpareṇeti prāptam | tathā ca sati kāraṇavailakṡaṇye kāryavailakṡaṇyādarśanāt kāraṇabhedo'visadrśasya abhinnasya kāryasyotpādakatvena bhedako na syāt | atha manyase-parasparavibhinnamūrtayo'pi cakṡurādaya eva kenacit svabhāvātiśayena cakṡurvijñānajanane niyatā:, nāpare kṡityādaya: | tathā hi-teṡāmeva cakṡurādīnāṃ sa svabhāvātiśayo nāpareṡām | etāvattu syāt-kuto'yaṃ svabhāvātiśayasteṡāmiti | nirhetukatve'napekṡiṇo niyamābhāvenātiprasaṅgabhayāt sa svabhāvā- tiśayasteṡāṃ svahetorityucyate | tasyāpi tajjananātmatā tadanyasmāt | svahetorityanādirhetu- paraṃparā | tasmādevaṃvidhahetuparaṃparāyāśceṡṭatvena anavasthāpi na kṡatimāvahati | evaṃ vilakṡaṇa- kāraṇakalāpācca alakṡaṇaṃ kāryaṃ jāyate, ityetāvataivāṃśena hetubhedābhedābhyāṃ phalasya bhedābhedau uktau iti | naitatsāram | yasmāt ya evobhayaniścitavācī hetu:, sa eva sādhanaṃ dūṡaṇaṃ ceti nyāyāt, abhedāviśeṡe'pi hetudharmasāmarthyāt yathā abhedāviśeṡe'pi na sarvaṃ sarva- sādhakam, tadvadbhedāviśeṡe'pi na sarvaṃ sarvasādhakamityevamabhyupagatahetuphalasaṃbandhaṃ sāṃkhyādikaṃ prati ucyamānaṃ śobhāmādhatte | yastu tattvato hetuphalabhāvāpavādī mādhyamika:, taṃ prati svabhāvātiśayasteṡāṃ svaheto: iti hetudharmasāmarthyalakṡaṇoheturasiddha: svapakṡasiddhaye siddhavat kathamupādīyate ? atha matam-hetudharmasāmarthyānabhyupagame pratyakṡādivirodho durnivāra iti, tadasat | tattvata iti viśeṡaṇena yathādarśanamaniṡedhāt | ayathādarśanaṃ tarhi niṡedha iti vyaktamidaṃ kūrmaromotpāṭanam | ayathādarśanaṃ kāryakāraṇabhāvānabhyupagamāditi cet, na | @551 tattvata: pramāṇasahāyatvena apramāṇasahāyasya kāryakāraṇabhāvasya anabhyupagamāt kathaṃ nāyathā- darśanamabhyupagama: ? tathā hi-etāvanmātrameva pratyakṡe pratibhāsate, yaduta asmin satīdaṃ bhavatīti | tacca asmābhiraniṡiddhameva | yastu pramāṇopapannasvarūpa: kāryakāraṇabhāvo varṇyate, sa pratyakṡasamadhigamyo na bhavati, nirvikalpakatvena pratyakṡasya pramāṇopapannasvarūpatvāvadhāraṇa- sāmarthyavaikalyāt | na ca vastupratibhāsanādeva tadavyatiriktatayā tathāvidhasvarūpasya prati- bhāsanamiti yuktaṃ vaktum, atathāvidhasvarūpasyāpi keśoṇḍukāde: pratibhāsanāt | bhrānto'yaṃ pratibhāsa ityapi mithyā, satyatvābhimatapratibhāsasyāpi satyatvanibandhanābhāvāt | arthakriyā- kāritvaṃ satyatvanibandhanamiti cet, naivam, yasmāt kāryakriyākāritvameva arthakriyākāritvaṃ yathoditavidhinā paramārthato'nupapadyamānasvarūpaṃ saṃvrtyā abhyupagatamityajñāpakametat | sarvasyaiva alīkatve deśakālādipratiniyamo na syāditi cet, syādeṡa doṡa:, yadi nirhetukatvamabhyupa- gamyate | yāvatā vicāravimarśāsahiṡṇutvena avicāraikaramyaṃ pūrvapūrvaṃ svakāraṇaṃ samāśritya uttaro- ttaramīdrśaṃ pratiniyatadeśakālādi kāryaṃ pravartate | ata eva ca saṃvrtyāpi kāraṇavaikalyācchaśa- viṡāṇādīnāmanutpatti: | nyāyasya tulyatve yathādarśanamapi kimaniṡedhaścet, na, pratyakṡādiviro- dhopanipātāt | na tarhyayaṃ nyāyo bādhāsaṃbhavāditi cet, naitadevam | yathā nyāyastattvatastathā bādhānabhyupagamāt | yathā na bādhā yathādarśanaṃ tathā nyāyābhāvāt | atha matam-anekameva kāraṇamanekaṃ kāryaṃ kuryāditi dvitīya: pakṡo'bhyupagamyate | kāraṇasvabhāvaviśeṡasya kāryasvabhāva- viśeṡe vyāpriyamāṇatvena kāryakāraṇavyāpāraviracitānāṃ svabhāvaviśeṡāṇāmasaṃkīrṇatvāt | tathā hi-samanantarapratyayāt vijñānāccakṡurvijñānasyopalambhātmatā | tasyaiva copalambhātmana ścakṡurindri- yāt rūpagrahaṇayogyatāpratiniyama: | viṡayāttattulyarūpatā, ityabhinnatve'pi vastuta: kāryasya nirvibhaktarūpasya kāraṇānāṃ bhinnebhya: svabhāvebhyo bhinnā eva sva {1. ##B## viśeṡā.} bhāvā bhavanti, iti na kāraṇa- bhede'pyabhedastatkāryasyeti | tadayuktam, yasmādupalambhātmatādīnāṃ parasparato bhede'bhyupagamyamāne tadvijñānamanekaṃ syāt, upalambhātmatādibhyo'bhedādupalambhātmatādisvātmavat | athābhedastebhyo na siddha:, tathā ca nānekatvaṃ vijñānasya bhaviṡyati, iti cet, bhede tebhyo'bhyupagamyamāne tadvijñānaṃ nirhetukameva syāt, kāraṇavyāpārasya vijñānādanyatropalambhātmatādiṡūpayogāt | evaṃ ca nityaṃ sattvamasattvaṃ vā bhavediti doṡa: | atha yathoktadoṡabhayādbhedo nābhyupagamyate, tathā ca sati upalambhātmatādīnāṃ parasparato bhedo na syāt, ekavijñāna{2. ##W## ekavijñānādananyatvādvijñānasvātmavat |}nasvarūpatvādvijñāna- svātmavat | ata: kāraṇavyāpāraviṡayabhedakalpanāvaiyarthyāt bhinnasvabhāvebhyaścakṡurādibhya ityā- dinā prāgukto doṡa: samāpatati | atha matam-kāryasvabhāvasyānekasmādanupalambhātmatādervyā- vrttimata: samutpattidarśanāt dharmabhedakalpanāmāsthāya bodhātmakāt manaskārādbodhirūpatā, ityādinā kāraṇānurūpyeṇopalambhātmatādirdharmabheda: kāraṇavyāpāraviṡayabhedena kalpanāsamā- ropita:, tasya cāsattvāt tebhyo'bhedāt jñānasyānekatvam, ekasmājjñānādananyatvātteṡāmabheda @552 iti prayogadvaye'siddho heturiti | yadyevaṃ te viśeṡā: kalpanoparacitatvena vyomotpalādaya iva na hetuvyāpāramapekṡante, iti kāraṇānāṃ bhinnebhya: svabhāvebhyo bhinnā eva viśeṡā bhavantīti na yuktamabhidhātum | atha apekṡante iti nirbandha:, tathā sati kalpanāśilpighaṭiteṡvevopalambhā- tmatādiṡu kāraṇavyāpāro vyavasthāpyamāna: kālpanika eva bhūtārtho na syāt | evaṃ ca kārya- mahetukaṃ kāraṇavyāpārasya kalpitasvabhāveṡūpayogāt | atha yathoktadoṡabhayādabhinnamekaṃ kāryaṃ viśeṡāśca bhinnā na ca kāryātmavyatiriktā iti mati:, evaṃ tarhi bhinnābhinnasvabhāvādhyā- sitatvāt dharmadharmiṇorvastuta eva candratārakādivadbhedāt na kevalaṃ vyatiriktameva sāmānyaṃ balādāpatati, nānekatvayo: parasparāhatilakṡaṇo'pi doṡa:, kiṃ tarhi bodharūpādananyatve'bhyu- pagamyamāne rūpādvijñānakāryasya na saṃbhavo bodharūpādananyatvādbodharūpasvātmavat | viṡayā- kārādanyatvāt rūpato'pi tasya saṃbhavo viṡayākārasvātmavat, ityekatra kārye saṃbhavāsaṃbhavau, kāraṇe caikatra janakājanakau yugapattattvato virudhyete | syādetat-tathāvidhakāryamutpadyamānaṃ drṡṭamiti, tadayuktam | na hi sarvaṃ darśanaṃ bādhyamānamapi pramāṇena pramāṇam, mā bhūt dvicandrā- didarśanasyāpi prāmāṇyamiti | athaikameva kāraṇamanekaṃn kāryaṃ kuryāditi trtīya: pakṡo'bhyupa- gamyate, tadayuktam | ekasmādanekakāryotpattau na kāraṇabheda: kāryasya bhedaka: iti bhedo'pi bhedasya na hetu: iti | tadā bhedābhedau viśvasyāhetukau syātām | abhinnasyāpi sa tādrśa ātmātiśayo yenaiko'pi heturanekaṃ kāryaṃ karoti iti cet, sa heturyenātmātiśayenaikaṃ kāryaṃ janayati, kiṃ tenaivāparam ? tenaiva cet, kathaṃ bheda: phalasya ? atha anyena, evaṃ tarhi kāraṇā- bhedo na yuktimān | na hyātmātiśayādanyo bhāva: | syādetat-yadi kāryasvabhāvāpattyā kāraṇaṃ kāryaṃ janayati, yathā sāṃkhyasya, tadā bhavedekasyānekarūpāpattivirodhādanekajananamayuktimat | yāvatā bhedābhedajanananiyatasvabhāvakāraṇasaṃnidhimātreṇa bhedābhedakāryotpattau nedaṃ codyamāska- ndati | ayameva hi kāraṇabhedābhedābhyāṃ kāryasya bhedo'bhedo vā, yadbhedābhedajanananiyatasvabhāvāt kāraṇāt bhinnābhinnakāryotpattiriti | etadapi mithyā, yato'traiveyaṃ vicāraṇā kriyate- cakṡuryena svabhāvena cakṡu:kṡaṇaṃ janayati, kiṃ tenaiva cakṡurvijñānamapi ? tenaiva cet, tadapi vijñānaṃ cakṡureva syāt, cakṡurjananasvabhāvakāraṇajanyatvāccakṡurvat | evaṃ yena vā svabhāvena cakṡurvijñānaṃ janayati, tenaiva cakṡurapi | evaṃ cakṡurvijñānajananasvabhāvakāraṇajanyatvāccakṡurapi cakṡurvijñānaṃ syāt, cakṡurvijñānavat | yadi vā pratyekaṃ cakṡuracakṡurjananasvabhāvakāraṇa- janyatvāccakṡuracakṡu:svabhāvaṃ cakṡu: syāt | evaṃ vijñānāvijñānajananasvabhāvakāraṇajanyatvāt vijñānaṃ vijñānāvijñānasvabhāvaṃ syāt | evametadityabhyupagame ca sutarāṃ pratyakṡādyupahatirgāḍhaṃ bhavantamāśliṡyati | atha anyena svabhāvena cakṡuścakṡu:kṡaṇaṃ janayati, anyena cakṡurvijñāna- miti matam, tau svabhāvau kiṃ cakṡuṡo vyatiriktau, athāvyatiriktau ? yadi vyatiriktau tadā tāvevārthakriyālakṡaṇatvāt vastuno janakau vastunī syātām, cakṡustvavastu syāt, akiṃcitkaratvāt | athāvyatiriktau, tadā cakṡuṡo'pyekābhimatasya bheda: syāt, paraspara- bhinnasvabhāvāvyatirekāt svabhāvadvayavat | tathā caikatvaṃ hīyate | svabhāvayorvā punaraikyaṃ @553 syāt, ekasmāccakṡuṡo'bhinnatvāt cakṡurvat | tatra cakṡuryena svabhāvenetyādinokto doṡa: | atha matam-svahetorekajananasvabhāvamutpannaṃ kāraṇaṃ yathā kāryamekaṃ janayati, tathā svahetorevo- tpannamanekaṃ janayatīti | evaṃ tu bruvāṇai: prakaraṇameva vismrtam | tathā hi-yathaikasyāneka- janakatvaṃ nirācikīrṡitaṃ tathaikajanakatvamapi, iti kiṃ mādhyamikaṃ pratyevamucyate ? amādhyamikaṃ pratyapi niṡphalam, iṡṭatvādekānekajanakatvasya tena | syādetat-yadi bhedajanananiyata- svabhāvādabhedotpatti: na tarhi kāraṇasvabhāvānuvidhāyi kāryaṃ syādityahaitukatvaprasaṅga: | yāvatā cakṡuṡa: sakāśādbhedajanananiyatasvabhāvāccakṡuṡo vijñānasya ca acakṡu:svabhāvasyodayāt kathaṃ na bhedotpatti: ? tathā hi na kāraṇaṃ prati kāryaṃ parasparavilakṡaṇābhi: śaktibhiranugatamiti bhinnaṃ kāryaṃ karoti, api tu svabhāvāditi | tameva tatsvabhāvaṃ paryanuñjmahe-ko'yaṃ svabhāvo nāma viśvarūpo yena prāguktānekaprakāravirodhe'pi tattiraskriyayā svapakṡarakṡāmācaran apāstānyapratisamādhānacintābhāro bhavān sukhamāsīta ? hetudharmasāmarthyamiti cet, naivam, prāgeva nirākrtatvāt | paridrśyamānarūpatetyapi na vaktavyam, yasmāt rūpādinirbhāsavati pratyaye pratibhāsamānasya śāstrādyāśrayeṇa parikalpitarūpasya tattvotpattyādyākārasya niṡedhāt yayā buddhyā tattvaṃ saṃdhriyate, yasyāṃ vā buddhau sā tādrśī lokapratīti: saṃvrtiriṡṭā, tayā sarvamidaṃ pratīyamānasvarūpaṃ viśvaṃ satyam, anyathā alīkam | ato yathādarśanaṃ kāryakāraṇa- bhāvo durnivāra: | tathā ca sati yatkaiścidevaṃ dūṡaṇamucyate-abhāva: saṃvrti:, utpādo bhāva iti yugapadarthakriyāyāṃ yogyamayogyaṃ vastvabhyupagatam | atha utpāda: saṃvrti:, tadā saṃvrtyotpāda ityasya vākyasya utpattyotpāda ityabhyupagamānna kiṃcidaniṡṭamāpatitam | tathā anutpāda: paramārtha ityevaṃ paramārthena notpāda ityasya anutpādena notpāda ityartha: | tathā ca siddha- sādhyatetyādi | tatsaṃvrtilakṡaṇānabhijñatayā prakrtānupayogikaṃ kevalamabhimānādasaṃgatamuktam | athaikameva kāraṇamekaṃ kāryaṃ kuryāditi caturtha: pakṡo'bhyupagamyate, so'yaṃ nitarāmeva na rājate | tathā hi-cakṡurādīnāṃ svajātīyakṡaṇajanakatvena svavijñānajanakatvābhāve'ndha- badhirāditvaprasaṅga: spaṡṭa: prasajyate | svavijñānajanakatve cābhyupagamyamāne cakṡurādijātyucche- dana ekasmājjñānakṡaṇādūrdhvaṃ na cakṡurādayo nāpi jñānam, iti tadeva andhatvādikamanāyāsena jagata: prāptam | ato ye pratītyasamutpannā:, te paramārthato'vicāraikaramaṇīyā:, tadyathā māyākāranirmitā: karabhādaya: | tathā cāmī sarve rūpādayo bhāvā: iti svabhāvahetu: | yathādarśanaṃ pratītyotpādadarśanānnāsiddho hetu:, sapakṡe bhāvānna viruddha:, pūrvaprabandhena vipakṡe bādhakapramāṇopadarśanādanaikāntikaśca na bhavati | ityamunā nyāyena pratyayādhīnavrttitvāt yathā śabda: prājñaptika:, tathā bhagavatāṃ kāyo vyavasthāpita iti | alamatiprasaṅgena || tatropādānakāraṇādhīnatvena hetvadhīnā, sahakāriṇajanyatvāt pratyayādhīnā | vineyānāṃ kuśalamūlabalena pratibhāsagamanādanekakuśalamūlaprayogapariniṡpannā | yathoktadharmapratyavekṡāyā: prayojanārthamāha-yata: kulaputra ityādi | yasmādevamanantaroktakrameṇa yathā sarvadharmānanutpannā- @554 naniruddhān darśanamārgādhigamena tvaṃ samyak prajñāsyasi, tasmādbhāvādyabhiniveśalakṡaṇaṃ viparyāsaṃ tadvirodhinai:svābhāvyajñānāt prahāya tanmūlaṃ sakalaṃ kleśajñeyāvaraṇaṃ krameṇāpākurvāṇa: prathamādibhūmau niyato bhaviṡyasi, anuttarabodhāvityartha: | vineyānāmaviparītadharmadeśanā- balādadhigamo jāta iti pratipādayannāha-asmin khalu puna: ityādi | na ca me bhūyo vicikitsā pravartate iti ekayogakṡemāṇāṃ madhye'nyatarasyaikasya prahāṇābhāvāt vicikitsā- prahāṇena darśanaprahātavyakleśagaṇaprahāṇaṃ dharmanairātmyadeśanābalādadhigatadarśanamārgasāmarthyena paridīpayati, ato'nuttarabodhiṃ prati na punarvicikitsā pravartate | kuśalamūlaparipūrimupādāya iti prathamabhūmyadhikāreṇa dānapāramitātiriktatāmupādāyetyartha: | sapta varṡāṇi iti | na krpāmandatedānīṃ na ca me dharmamatsara: | nācāryamuṡṭirnāśaktirna ca me du:khaśīlatā || na ca me niṡṭhitaṃ śāstraṃ tarkayāmi tavā{1 ##B## na cāntikāt.}ntikāt | ājñātuṃ na ca me śaktā vineyā na ca sādarā: || na deśayāmi yeneti jñāpayan paritarṡayan | dvau māsau pratisaṃlīno bhagavānadharmeva ca || iti nyāyāt āryasadāpraruditasya pariśuddhāśayatājijñāsārthaṃ sapta varṡāṇi samāpanna eva sthita: ityeke | darśanamārgādhigamabalena adhigatasaptasaṃbodhyaṅgānāṃ sarvākārapariśodhanārthamityapare | āśayapariśuddhyā bhāvanābalādaviparītanimittapratibhāso jāta: ityāha-atha khalu sadāpraru- dita: ityādi | pratisaṃkhyāya iti evaṃ vicintya, rddhyabhijñāsaṃbhave'pi na tayā pūjā krteti śarīravikrayamūlyagrahaṇavat vyākhyeyam | kīdrśīṃ prajñāpāramitāṃ deśayāmāsa ityāha-tatreyaṃ dharmo- dgatasya ityādi | yadyapi sarva eva sarvadharmasamatādayo deśanāprakārā dharmanairātmyadyotakatvena tulyā:, tathāpi pauruṡeyatvādvakturabhiprāyaṃ kāryatayā sūcayeyuramī śabdā:, tasmādavicchinnapāraṃparyasaṃpradāya- tvena abhiprāyadyotanādeṡāmarthabhedo'vagantavya ityeke | ata: tanmatameva likhyate-tatrādau sarvā- kārajñatādyanupūrvābhisamayaparyantasya ṡaṭprakārābhisamayakramasya pratyekaṃ prayogadarśanabhāvanāmārga- svabhā{2 ##W## ^svabhāvatvaṃ pratipādayan āha.}vapratipādanāya sarvadharmasamatayā, ityādyaṡṭādaśapadāni | tadanu caturvidhaikakṡaṇābhi- samayārthakathanāya prthivīdhātvaparyantatayā, ityādi padacatuṡṭayam | tadanantaraṃ tu kāyatrayasya śūnyataikarasatvajñāpanārthamākāśadhātvaparyantatayā, ityekaṃ padam | ato'nantaraṃ tu dharmasaṃbhoga- nirmāṇakāyatrayasvarūpanivedanārthaṃ vijñānadhātvaparyantatayā, ityādi padatrayam | tadanantaraṃ saṃbhārādhimuktibodhisattvatathāgatabhūmiṡu dharmakāyasya yathābhavyaṃ vineyajanapratiṡṭhāpanadharma- paridīpanārthaṃ sarvadharmānupalabdhitayā, ityādi padacatuṡṭayaṃ veditavyamityayaṃ samudāyārtha: | padārthastu vibhaktaprāya eveti na punarvibhajyate | āryadharmodgatādhiṡṭhānena svapraṇidhipuṇya- jñānabalācca śrutacintāmayajñānotpādakrameṇa yathoktāṡṭābhisamayasvabhāvaprajñāpāramitādeśa- nākārā: @555 31 dharmodgataparivarta ekatriṃśa: | samādhaya: svapnāvasthāyāmiva tāvatkālapratibhāsā: sadāpraruditabodhisattvasyotpannā ityāha- atha khalu sadāpraruditasya ityādi | yasmin samādhau vyavasthita: sarvadharmasamatāṃ pratipadyate sa sarvadharmasamatā nāma samādhi:, evaṃ sarvadharmaviviktaśca nāma samādhirityādi vācyam | sarvathā tu yathānirdiṡṭaprajñāpāramitālambanasamādhī- nāmadhigamarūpeṇa drḍhapratibhāsitve sūtravirodha: | tathā hi-prathamena kalpāsaṃkhyeyena saṃbhārabhūmimārabhya yāvat prathamā bhūmirniṡpadyate | dvitīyena tu vimalābhūmimupādāya yāvat saptamī bhūmi: | trtīyena puna: kalpāsaṃkhyeyena acalābhūmimārabhya yāvadbuddhabhūmi: | ityevaṃ tribhi: kalpāsaṃkhyeyairbuddhatvamadhigamyate iti yathārutameva sūtraṃ virudhyate | trikasāmānyāt tribhi: kalpāsaṃkhyeyairityuktam, na puna: paramārthata ityevaṃ neyārthasūtra- vyākhyāne nitarāmeva virodha: | tathā hi-saṃbhārabhūmimāpūrayannekaṃ kalpāsaṃkhyeyamatikrāmati, tadanantaramadhimukticaryābhūmiṃ niṡpādayan kalpāsaṃkhyeyadvayamatināmayati | tadanu pramuditā- bhūmimupādāya yāvat dharmameghāṃ bodhisattvabhūmiṃ pratyekaṃ tribhistribhi: kalpāsaṃkhyeyairbodhisattvo niṡpādya samantaprabhāṃ buddhabhūmimāsādayati ityevaṃ trayastriṃśatā kalpāsaṃkhyeyairbuddhatvaṃ prāpyate ityācāryavasubandhupādā: | yathoktāṡṭābhisamayātmakaprajñāpāramitādeśa- nālambanasamādhibalāt bahūni samādhimukhāni prathamāyāmeva bhūmāvadhigatānītyāha-evaṃpramukhāni ityādi | atra samādhyabhinirhāropāyā eva samādhimukhāni, na tu samādhaya: | "pramuditāyāṃ bhūmau samādhi- śataṃ labhate" iti daśabhūmake'bhihitatvāt | samādhisvabhāvānyeva vā samādhimukhāni | tatra śatagrahaṇasyopalakṡaṇatvāditi pratipattavyam || abhisamayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ dharmodgataparivarto nāmaikatriṃśattama: || @556 32 parīndanāparivarto dvātriṃśa: | samyagadhigatānāmeva samādhīnāṃ vyāpārakathanārthamāha-sahapratilabdhānāṃ ca subhūte ityādi | punarapi anyādarotpādanāya parīndanārthamupoddhātayannāha-tatra khalu punarbhagavān ityādi | tadanenāpi iti yasmādāryasadāpraruditasya evamarthakārikā, tasmādanenāpi | na kevalaṃ prāguktaparyāyeṇetyartha: | tathāgatādhiṡṭhānena iti mahānuśaṃsatvena bahvantarāyatvāt sahasāpi likhitumaśakyā | tasmāttathāgatānubhāvenopoddhātaṃ krtvaivaṃ parīndanāmāvedayannāha- tasmāttarhyānanda ityādi | kiṃnibandhaneyaṃ vistareṇa parīndaneti, tatkasya heto: ityā- śaṅkyāha-atra hi prajñāpāramitāyām ityādi | tadeva spaṡṭayannāha-tatkiṃ manyase ityādi | evaṃ saṃkṡiptavistararucisattvānugraheṇa sarvākārajñatādaya: sakāritradharmakāyāvasānā: sarva evāṡṭau padārthā: samupajñātā bhavanti | athavā prathamaṃ sarvākārajñatāditrisarvajñatābhilakṡyasthānīyatvena lakṡaṇam | tato vaśitvārthatrisarvajñatābhāvanāṃ prati prayujyate'neneti trisarvajñatāprayoga: sarvākārābhisaṃbodha: | tato'tyabhyāsāt prakarṡagamanamiti trisarvajñatāyā: prakarṡāvastho mūrdhā- bhisamaya: | tato'dhigatavastuniścayāya vyastasamastavibhāvitārthapraguṇīkaraṇamiti trisarvajñatānu- kramāvastho'nupūrvābhisamaya: | tato viśeṡagamanābhāvāt trisarvajñatāniṡṭhāvastha: samyagekakṡaṇā- bhisaṃbodha: | tatastasya phalam, iti trisarvajñatāvipāko dharmakāya: sakāritra: | ityamunā ṡaṭprakāreṇārthasaṃgraheṇa saṃkṡiptamadhyarucisattvānukampayā pūrvavadiyaṃ jinajananī vyākhyeyā | tathā coktam- lakṡaṇaṃ tatprayogastatprakarṡastadanukrama: | tanniṡṭhā tadvipākaścetyanya: ṡoḍhārthasaṃgraha: ||1|| iti || athavā | ādau sarvākārajñatāditrisarvajñatāsvabhāva: pravrttigocaratvādviṡaya: | sa kathaṃ prayujyate iti tadanantaraṃ sarvākārābhisaṃbodhādiścaturvidho'bhisamayo hetusvabhāva: prayoga: | tasyaivaṃ prayogavato viṡayasya kiṃ phalamiti tadanu dharmakāya: sakarmā phalamityevaṃ trividhenārtha- saṃgraheṇa saṃkṡiptasaṃkṡeparucisattvānurodhena tathaiveyaṃ bhagavatī vyākhyeyā | tathā coktam- viṡayastritayo hetu: prayogaścaturātmaka: | dharmakāya: phalaṃ karmetyanyastredhārthasaṃgraha: ||2|| iti || idamavocadbhagavān ityādi | sāṃnidhyamātratastasya puṃsaścintāmaṇeriva | ni:{1 ##W## niścaranti.}saranti yathākāmaṃ kuḍyādibhyo'pi deśanā: || iti nyāyena bhavyavineyajanadaiśikatvādhya- vasāyādimamanantaroditamakhilaṃ prajñāpāramitā- @557 sūtraratnatattvam avocat uktavān bhagavān | āttamanā hrṡṭacitta: | yadyapi cānyairārya- subhūtiprabhrtibhirapi kiṃciduktam, tattu bhagavadādhipatyādevetyadoṡa: | te ca āryamaitreyapramukhā: mahābodhisattvā vibhaktivipariṇāmena saṃbandhādāttamanaso bhagavato bhāṡitamabhyanandanniti saṃbandha: | cakāra: sarvatrottarāpekṡayā samuccayārtha: | tathā āryasubhūtirapyāttamanā vacanavipari- ṇāmena saṃbandhāt bhāṡitamabhyanandaditi saṃbandha: | evamāryaśāriputrādyapekṡayā pratyekaṃ yojyam | sadevamānuṡāsuragandharvo loka: iti devamānuṡāsuragandharvai: saha | nanu ca ko'para- stadvyatirikto loko'sti, yastai: saha vartate iti ? ucyate | samudāyasamudāyinorbhedāpekṡayā tathāvacanādadoṡo'yam | api ca santyanye'pi bahava: kinnaramahoragagaruḍādaya: ityacodya- metat | ete sarve'pi saddharmaśravaṇānnānyat svahitaṃ parahitaṃ ca gurutaramupalabdhavanta: | ata: pramodakāraṇasadbhāvāt saṃjātapramodātiśayā: santo bhagavatā bhāṡitaṃ "sādhu bhagavan parama- dharmeśvara karuṇāmayamūrte, subhāṡitamidaṃ yuṡmākaṃ vacanam" ityādinā abhyanandannityabhi- nanditavanta: ityartha: || abhisabhayālaṃkārālokāyāṃ prajñāpāramitāvyākhyāyāṃ parīndanāparivarto nāma dvātriṃśattama: || * * * * * * * praṇidhānam | sarvaivādhigamārthatattvapadavī samyaksamuddyotitā saṃkṡiptādipadābhidhānakuśalairevaṃ yato nāyakai: | sarvasmin vihitaśramai: pravacane jñeyo viśeṡastata: prajñāpāramitānaye punarayaṃ granthātmaka: kevala: ||1|| āryāsaṅgamatānusārisudhiyāṃ nirmatsarāṇāṃ satāṃ bhadrasyāpi gurorbahuśrutavato vairocanajñānina: | sāmarthyādupajātapāṭavalavo bhadro'karodbhaktita: spaṡṭārthāṃ harisaṃjñako bhagavatīmāryāmimāṃ sarvaśa: ||2|| tathyātathyavibhāgayuktivikalajñānodayātsaṃvrtau saṃsārārṇavapaṅkamagnamanaso {1. ##W## jātyāśrayā.}jātā: sadā dehina: | sarve'mī jananīnibandhanakrtādbījānmayāptācchubhāt sarvākāravarā bhavantu niyantaṃ kāyatrayaprāpiṇa: ||3|| @558 saṃbuddhai: sasutairiyaṃ suvivrtā mātā kva vā saṃsthitā kvāhaṃ dhīdhanasaṃpadāmaviṡayo vācāṃ tathāgocara: | bhūyāṃsaṃ jaḍamevamaimi satataṃ janmāntareṡvapyaha- mabhyūhyaivamidaṃ krtaṃ na viduṡāṃ yuktaṃ samullaṅghitum ||4|| īrṡyāśalyavitudyamānahrdayā: śaktā na kartuṃ krtiṃ mithyāmānabalārjitaśrutatayā prajñāvatāmagrata: | pātālādiva khaṃ vidūramasatāṃ puṃsāṃ satāṃ cāntaraṃ tasmādeva tathāvidhātmani na {1. ##W## vai ##for## na:.}na: sūkṡmāpi kācidvyathā ||5|| khyāto yo bhuvi puṇyakīrtinicayo vidvajjanālaṃkrta- stasmin sarvaguṇākare trikuṭakaśrīmadvihāre śubhe | dānāllabdhamahodayasya karuṇādevasya dharmātmana: sānāthyena sukhopadhānanilaye sthitvā vivekāspade ||6|| krudhyatkuñjarakumbhapīṭhadalanavyāsaktaśaktyātmana: puṇyābhyāsakrtābhiyogajava{2. ##B## ^balātsamyaksamā^.}śātsaṃpatsamādāyina: | rājye rājyabhaṭādivaṃśapatitaśrīdharmapālasya vai tattvālokavidhāyinī viracitā satpañjikeyaṃ mayā ||7|| * * * * * yo'laṃkāro'bhisamaye tadālokaprakāśikā | prajñāpāramitāvyākhyā samāpteyaṃ śubhodayā ||8|| yūnātirekaśaṅkāyāṃ vijñātavyo'dhunā{3. ##W## budhābudhai:.} budhai: | granthasyāsya paricchedo māturasyā: pramāṇata: ||9|| || krtiriyamācāryaharibhadrapādānām || * * * * * * * * * ye dharmā hetuprabhavā hetuṃ teṡāṃ tathāgato hyavadat | teṡāṃ ca yo nirodha evaṃvādī mahāśramaṇa: || @559 dvitīyaṃ pariśiṡṭam | abhisamayālaṃkārasya ślokasūcī | [prathamo'ṅka: adhikārasaṃkhyāṃ dvitīyaśca ślokasaṃkhyāṃ sūcayata: | kaṃsastho'ṅka: patrasaṃkhyāṃ bodhayati |] akṡajñānaṃ jinakṡetra 1.68 (320) akṡayākāratāyāṃ ca 4.15 (442) agradharmagataṃ proktaṃ 2.5 (340) acintyaśāntatādarśi 4.22 (444) acintyātulyate meya 4.24 (450) acintyādiviśeṡeṇa 4.23 (445) atrptatā śrute dānaṃ 1.53 (318) adrśyacittajñāne ca 4.16 (442) adhimuktistridhā jñeyā 2.18 (379) adhyātmaśūnyatādyābhī 2.10 (346) anābhogamanāsaṅgaṃ 8.8 (536) anābhogaṃ tribhiryānai: 4.28 (452) anāsravāṇāṃ sarveṡāṃ 7.1 (532) anāsvādaśca vijñeyo 4.26 (450) animittapradānādi 4.32 (470) anutpādastu cittasya 5.28 (527) anutpādakṡamājñānaṃ 1.64 (319) anudgraho yo dharmāṇāṃ 1.31 (298) anupāyena dūraṃ sā 3.2 (406) anupūrvīṃ gatāstuṅgā 8.29 (541) aparapratyayo yaśca 3.10 (411) aprameye ca sattvārthe 8.38 (542) abhibhvāyatanānyaṡṭa 8.3 (535) araghaṭṭaṃ yathaikāpi 7.2 (533) avikāro na kartā ca 3.9 (411) asakto'nupalambhaśca 4.63 (498) asadākāramārabhya 4.2 (416) asamatve ca du:khādau 5.34 (529) asaṃkhyeyādinirdeśā: 4.55 (486) asaṃsargo nimittaiśca 3.15 (413) asaṃskāre'vikalpe ca 4.19 (443) ākārā: saprayogāśca 1.13 (280) ātmasattvagraho jīva 1.60 (319) ādhārādheyatābhāvāt 2.12 (358) āyataślakṡṇasusnigdha 8.30 (541) ālambanata ākārāt 1.26 (291) ālambanamanityādi 1.28 (295) ālambanamabhāvo'sya 5.39 (530) ālambanaṃ samuddeśa: 1.7 (278) ālambanaṃ sarvadharmā: 1.41 (308) ālambanaṃ sarvasattvā 4.35 (472) ālambanopapattau ca 5.40 (531) āveṇikā munereva 8.6 (535) āsannabodhe kṡipraṃ ca 4.11 (425) āsāṃ kṡaye satītīnāṃ 5.35 (529) iti kāritravaipulyāt 8.11 (537) iti seyaṃ puna: seyaṃ 3.16 (414) utpāde ca nirodhe ca 4.59 (491) uddeśe ṡaṭsvabhijñāsu 1.46 (311) uddeśe samatāyāṃ ca 1.73 (328) upāyānupalambhābhyāṃ 2.24 (396) ūṡmamūrdhasu sakṡānti 4.45 (477) ekadvitricatuṡpañca 5.25 (525) ekaikasyaiva dānādau 5.22 (524) eko grāhyavikalpo'yaṃ 5.27 (526) evaṃ krtvā yathokto vai 3.7 (409) eṡa svabhāve gotre ca 5.8 (513) karoti yena citrāṇi 8.33 (541) karau tūlamrdū snigdha 8.27 (540) kāmāptamavadhīkrtya 5.24 (525) kāyacetolaghutvaṃ ca 4.48 (480) kāritramadhimuktiśca 1.9 (279) kulajātyośca gotrasya 1.70 (320) krtādhikārā buddheṡu 4.6 (421) @560 krtena vastuno yāna 5.31 (528) krtvā puṇyabahutvena 5.38 (530) keśā aparuṡā: puṃsāṃ 8.32 (541) kleśajñeyatrimārgasya 2.29 (403) kleśaliṅganimittānāṃ 4.29 (469) kṡayānutpādayorjñāne 5.18 (521) kṡāntayasteṡu nityādi 2.4 (335) kṡāntijñānakṡaṇā: ṡaṭ ca 4.46 (477) kṡāntijñānakṡaṇai: satya 2.11 (347) kṡiprajñānyūnapūrṇatve 4.25 (450) gambhīro bhāvanāmārgo 4.52 (483) gurūṇāmanuyānādi: 8.19 (538) gūḍhau gulphau samau pādau 8.22 (540) grāhaka: prathamo jñeya: 5.30 (528) grāhaka: prathamo jñeyo 5.13 (516) grāhyārthakalpanāhānāt 2.8 (345) grāhyau cenna tathā sto'tho 5.7 (512) cakrāṅkahasta: kramakūrmapādo 8.13 (538) cakṡu:ṡu pañcasu jñeya: 1.23 (290) caturṇāmāryasatyānāṃ 2.2 (334) caturdvīpakasāhasra 5.4 (510) cittākauṭilyamādānaṃ 4.43 (477) cittānavalīnatvādi 1.37 (306) cittotpāda: parārthāya 1.19 (284) cittotpādo'vavādaśca 1.6 (278) cintātulananidhyānā 4.53 (483) jambudvīpajaneyattā 5.2 (509) jñānaṃ puṇyaśca mārgaśca 1.48 (312) tathatānupalambhaśca 4.31 (469) tathatāyāṃ munerbodha 4.17 (442) tathā karmāpyanucchinnaṃ 8.34 (542) tathāgatasya nirvrttau 4.14 (442) tadaprāmāṇyata: krcchrāt 4.9 (425) tadgāmbhīryaṃ prakrtyaivaṃ 3.5 (407) tannimittānadhiṡṭhānā 1.33 (300) tayormitha:svabhāvatvaṃ 1.30 (298) tāmrā: srigdhāśca tuṅgāśca 8.21 (540) tulyā: pramāṇe'viralāśca dantā: 8.17 (538) tyāga: sevā ca mitrāṇāṃ 1.50 (317) tridhātupratipakṡatvaṃ 2.31 (404) trividhaṃ smrtyupasthānaṃ 8.5 (535) trivimokṡamukhajñānaṃ 1.63 (319) trisarvajñatvadharmāṇāṃ 5.3 (510) trisāhasrajanaṃ śiṡya 5.37 (530) traidhātukāprapannaśca 2.23 (395) traidhātuke pratiṡṭhānaṃ 1.61 (319) dakṡiṇāvartatā nābhe: 8.26 (540) dayā dānādikaṃ ṡaṭkaṃ 1.47 (312) dānaśīlakṡamāvīrya 1.58 (319) dānādiṡvanahaṃkāra: 3.4 (407) dānādau ṡaḍvidhe teṡāṃ 1.44 (311) dānena prajñayā yāvat 6.1 (532) dīrghāṅgulirvyāyatapārṡṇi gātraṃ 8.14 (538) drṡṭādipratiṡedhena 3.6 (408) dravyaprajñaptisatsattva 5.6 (512) dravyaprajñaptyadhiṡṭhāno 1.36 (305) dvātriṃśallakṡaṇāśīti 8.12 (537) dvaividhyaṃ grāhyakalpasya 1.35 (303) dharmajñānānvayajñāna 3.11 (412) dharmadhātorasaṃbhedād 1.40 (307) dharmasya deśanā satyaṃ 1.51 (317) dharmārthaṃ jīvitatyāga: 4.51 (481) dharmeṡu sarvairākārai: 4.34 (470) dhyānārūpyeṡu dānādau 1.45 (311) dhyāmīkaraṇatādīni 1.8 (279) dhyāmīkaraṇatā bhābhi: 2.1 (333) nava bhūmīratikramya 1.71 (320) nāpaneyamata: kiṃcit 5.21 (523) nāpare na pare tīre 3.1 (405) nirvāṇagrāhaśāntatvaṃ 2.15 (358) nirvedhāṅgānyupādāya 4.38 (474) nirhāra: śuddhiratyantaṃ 1.10 (279) niveśanaṃ sasaṃkleśe 8.35 (542) niṡiddhābhiniveśaśca 4.30 (469) nrpagañjamahāmārga 1.21 (285) nopalambhakrdatyanta 3.14 (413) parapratyayagāmitve 5.11 (515) parādhāraṃ ca dānādi 4.41 (477) parigraheṇa nirmuktaṃ 3.13 (413) paripākaṃ gate hetau 8.9 (537) @561 parimāṇāntatābhāvo 2.13 (358) parairaneyatā māra 4.44 (477) paropadeśavaiyarthyaṃ 2.6 (341) prṡṭhato gamane ceti 5.12 (515) pūrveṇa bodhirno yuktā 4.58 (489) prakrtāvaniruddhāyāṃ 5.19 (522) prajñapateravirodhena 2.9 (345) prajñayā na bhave sthānaṃ 1.11 (279) prajñāpāramitāṡṭābhi: 1.4 (277) praṇidhānānyanantāni 1.69 (320) pratipakṡo'ṡṭadhā jñeyo 1.72 (321) pratipattau ca satyeṡu 1.22 (290) pratyekaṃ darśanākhye ca 1.16 (280) prayoge triṡu ratneṡu 5.41 (532) pravrttau ca nivrttau ca- 5.5 (511) prābandhikatvādiṡṭo'sau 4.54 (485) plutāstrayo bhavasyāgra 1.25 (290) phalaśuddhiśca rūpādi 2.28 (403) buddhamārge prakrtyaiva 8.36 (542) buddhasevā ca dānādi: 2.26 (401) buddhādyālambanā śraddhā 4.33 (470) buddhopāsanasaṃpraśna 4.7 (421) bodhipakṡāpramāṇāni 8.2 (535) bodhisattvasya mārge'bhi 8.37 (542) bodhau saṃdarśanānyeṡāṃ 5.17 (520) bhavaśāntiprapātitvāt 5.10 (515) bhāvane'bhāvane caiva 5.29 (527) bhūhemacandrajvalanai: 1.20 (285) mānaṃ stambhaṃ viparyāsaṃ 1.57 (318) mārāṇāṃ śaktihānyādi: 4.12 (429) mārādhiṡṭhānagambhīra 2.27 (402) mithasrikasya svābhāgyaṃ 1.34 (301) mrdutīkṡṇendriyau śraddhā1.24 (290) mrdumrdvādiko mārga: 2.30 (404) mrdvī tanvī ca raktā ca 8.28 (541) mrdvī madhyādhimātrā ca 2.19 (379) mrṡṭānupūrvate medhya 8.33 (540) mūrdhagaṃ svaparādhāraṃ 4.37 (472) mūrdhābhisamayasnedhā 1.17 (280) maitryādi śūnyatā prāpti: 2.14 (358) yathā bodhistathaivāsau 4.57 (487) yathoddeśamaniryāṇe 5.15 (517) yasya yasyātra yo hetu: 8.18 (538) yācito'navalīnaśca 1.59 (319) yā sarvajñatayā nayatyupaśamaṃ 1.1 (267) rūpaṃ na nityaṃ nānityaṃ 3.12 (413) rūpādibhyo nivrttiśca 4.40 (477) rūpādibhyo nivrttyādyai: 4.39 (474) rūpādisaṃjñāmyāvrtti: 4.47 (480) rūpādiskandhaśūnyatvāt 2.3 (334) rūpādiskandhaśūnyatve 3.3 (406) rūpādiṡvanavasthānāt 4.8 (425) rūpāderasvabhāvatvaṃ 1.32 (300) rūpādau tadanityādau 3.8 (411) rūpādyāyaṡyayau viṡṭhā 1.29 (295) rūpādestannimittasya 4.11 (426) lakṡaṇaṃ tatprayogastat 9.1 (556) lakṡaṇe bhāvanāyāṃ ca 5.42 (532) lakṡyate yena tajjñeyaṃ 4.13 (435) labhyate prathamā bhūmi: 1.49 (317) lalāṭamaparimlānaṃ 8.31 (541) liṅgaṃ tasya vivrddhiśca 1.15 (280) vadhyamokṡasamādānaṃ 8.20 (539) varṡatyapi hi parjanye 8.10 (537) vastujñānaprakārāṇāṃ 4.1 (415) vipakṡapratipakṡau ca 1.12 (279) viparyāsaprahāṇe ca 8.39 (542) vipākadharmatāvasthā 7.3 (533) viṡayo'sya prayogaśca 4.62 (498) vivikto buddhapuṇyaugha: 2.22 (395) viśeṡa: pariṇāmastu 2.21 (395) viṡayastritayo hetu: 9.2 (556) vihārapratiṡedhaśca 4.50 (481) vyatibhedāparijñāne 8.40 (542) śamathasya ca nidhyapti: 1.65 (320) śikṡāyā aparityāga: 1.55 (318) śiṡyāsādhāraṇatvasya 1.39 (307) śīlaṃ krtajñatā kṡānti: 1.52 (318) śuśrūṡā yasya yasyārthe 2.7 (342) śūnyatāyāṃ vivādaśca 1.62 (319) @562 śūnyatve sānimitte ca 4.18 (443) śrāvakasyāraṇādrṡṭe: 8.7 (536) śrāvakebhya: sakhaṅgebhyo 1.27 (291) ṡoḍhādhigamadharmasya 1.38 (307) sakterabhūmiryatrecchaṃ 1.66 (320) sattā ca nāma dharmāṇāṃ 5.20 (523) sattvaprajñaptitaddhetu 5.32 (529) sattvalokasya yāśuddhi: 4.61 (494) saptatriṃśacatustriṃśat 4.5 (420) samakramatvaṃ śuddhatvaṃ 8.24 (540) samatā bhavaśāntyośca 1.14 (280) sarvajñatānāṃ tisr#ṇāṃ 5.33 (529) sarvato damanaṃ nāma 2.17 (361) sarvatra vrttimajjñānaṃ 4.21 (444) sarvasattvamanojñānaṃ 1.67 (320) sarvasattvāgratā citta 1.43 (310) sarvākārajñatā mārga: 1.2 (270) sarvākārajñatāyāṃ ca 1.74 (328) sarvākārābhisaṃbodho 1.5 (278) sarvākārāścatasro'tha 8.4 (535) sarvākārāṃ viśuddhiṃ ye 8.1 (534) sarvānuśayahānaṃ ca 4.42 (477) sarvā: sarvābhisāreṇa 5.36 (529) sa samādhiṃ samāpadya 5.23 (524) saṃkṡepe vistare buddhai: 5.26 (526) saṃstavaṃ kulamātsaryaṃ 1.56 (318) sāsravānāsravā dharmā: 1.42 (308) suvarṇavarṇa: pratanucchaviśca 8.15 (538) suvibhaktāṅgatā dhvānta 8.25 (540) skandhādāvantarāyeṡu 4.49 (480) stuti: stobha: praśaṃsā ca 2.20 (384) sthāne gotrasya nāśe ca 5.16 (518) sthāne cābhiniveśe ca 5.14 (516) smrtau cādhāya sūtrārthaṃ 1.3 (270) smrtyupasthānamārabhya 4.4 (420) svadharmamupaniśritya 4.20 (444) svapnaṃ taddarśinaṃ caiva 7.5 (533) svapnāntare'pi svapnābha 5.1 (504) svapnopamatvāddharmāṇāṃ 4.60 (491) svapnopameṡu dharmeṡu 7.4 (533) svabhāva: śreṡṭhatā tasya 2.25 (400) svayaṃ sthitasya sattvānāṃ 2.16 (358) svayaṃ pāpānnivrttasya 4.36 (472) svasminnadhigame kartr 5.9 (513) svābhāvika: sasāṃbhogo 1.18 (281) hānivrddhī na yujyete 4.56 (487) hitaṃ sukhaṃ ca trāṇaṃ ca 4.28 (452) hīno rasa: khyāti rasottamo'sya 8.16 (538) hetau mārge ca du:khe ca 4.3 (418) hīrapatrāṡyamityetat 1.54 (318) @563 trtīyaṃ pariśiṡṭam | ālokasthaślokoddharaṇasūcī | akliṡṭājñānahānāya (nāgārjuna-ratnāvalī ?) 331 ajātasya svabhāvena 292 ajñānātkalpitaṃ pūrvaṃ (nāgārjuna-ratnāvalī) 302 atadrūpaparāvrtta 341 adrṡṭadrṡṭermārgasya 347 analpākalpasaṃkhyeya 338 anena puṇyena tu sarvadarśitāṃ 337 apāmekādaśa (abhidharmakośa) 365 apratyakṡopalambhasya (dharmakīrti) 316 aprameyānupāsyāsau (sūtrālaṃkāra) 287,544 abdhātukanakākāśa (madhyāntavibhāga) 308 abhyantara: samudra: (abhidharmakośa) 366 ameyapuṇyaskandhaṃ hi 365 aṡṭalakṡocchrayaṃ (abhidharmakośa) 365 aṡṭāṅgopetapānīyaṃ 494 asaṃlīnena kāyena (prasannapadā) 298 ākarṡaṇārthamekeṡāṃ (sūtrālaṃkāra) 331 ātmani sati parasaṃjñā (dharmakīrti) 303,545 āyato vipulo hrṡṭa: 295,363 ālambanamahattvaṃ (sūtrālaṃkāra) 321 ālambanaṃ sarvadharmā (abhidharmakośa) 454 ārūpyadhātusthāna (abhidharmakośa) 393 āvartate sa evārtha: (prajñāpāramitāpiṇḍārtha) 310,369 itthamaṡṭasahasrīyaṃ (prajñāpāramitāpiṇḍārtha) 275,286 udāgamamahattvaṃ (sūtrālaṃkāra) 321 upāyo bodhisattvānāṃ (sūtrālaṃkāra) 294 ūrdhvaṃ saptadaśasthāno (abhidharmakośa) 393 ekasyānaṃśarūpasya 347 aiśvaryasya samagrasya (buddhabhūmiśāstra) 272 karuṇāmūla iṡṭo'sau (sūtrālaṃkāra) 285 karmajaṃ lokavaicitryaṃ (abhidharmakośa) 492 kāmadhātau bhavāgre ca 404 kāryakāraṇayoryasmāt 371 kiyadvā śakyamuñcetuṃ 287 kautūhalādviśeṡārthaṃ 274 kleśakarma tathā janma 272 kleśo bodhyaṅgatāṃ yāti (sūtrālaṃkāra) 546 gatvāgamya dvidhā bhūmi 525 gantukāmasya gantuśca (bodhicaryāvatāra) 283 gambhīrāmitasūtrānta 274 grāhyābhāve tadagraha: 342 caturṇāmāryasatyānāṃ (abhisamayālaṃkāra) 414 caturdvīpakarandhra (abhidharmakośa) 365 cāturdvīpakacandrārka (abhidharmakośa) 366 cittotpādo'dhimokṡaśca (mūtrālaṃkāra) 285 cetanā mānasaṃ karma (abhidharmakośa) 493 jambudvīpo dvisāhasra (abhidharmakośa) 365 jñānasaṃbhārasiddhyarthaṃ 291 jñānaṃ satyādisaṃbodhi: 386 tatra meruścatūratna (abhidharmakośa) 365 tatrādau gotrasāmarthyāt 283 tatsahasraṃ dvisāhasro (abhidharmakośa) 366 tatsahasraṃ trisāhasra (abhidharmakośa) 366 tathyasaṃvrtisopāna 346 tasmāttadbalato vrtta: 388 tasmādbhūtamabhūtaṃ vā 270 tadatadrūpiṇo bhāvā: (pramāṇavārtika) 349,492 tadanyāpekṡayānyasya 459 tadetattrividhaṃ sarvaṃ 475 tadyānabhāṡaṇādeva 274 dānaṃ niṡpratikāṅkṡasya (sūtrālaṃkāra) 378 deśānāṃ caityabhāvārthaṃ 272 deśāntaravineyārthaṃ 271 dehā videhā: kurava: (abhidharmakośa) 365 dharmadhātuvinirmukto (sūtrālaṃkāra) 381,451,490,521,528 dharmato buddhā draṡṭavyā: (prasannapadā) 366 dharmasrotasi buddhebhyo (sūtrālaṃkāra) 287,543 dhyāne'bhijñābhinirhāraṃ (sūtrālaṃkāra) 287,544 na krpāmandatedānīṃ 554 na ca nirviṡaya: sādhu: 512 na ca me niṡṭhitaṃ śāstraṃ 554 na teṡāmasti nirvāṇaṃ (nāgārjuna ratnāvalī) 331 na deśayāmi yeneti 554 na buddha: parinirvāti (suvarṇaprabhāsa) 337 narakapretatiryañco (abhidharmakośa) 393 @564 nāmamātramidaṃ sarvaṃ (prajñāpāramitāpiṇḍārtha) 294,479 nārthaśabdaviśeṡasya (tattvasaṃgrahapañjikā) 323 nikāyaṃ jīvitaṃ cātra 479 nityaṃ sattvamasattvaṃ vā (pramāṇavārtika) 350 nirbhāsate hi yadrūpaṃ 314 niṡedhyābhāvata: spaṡṭaṃ 295 no cedbhrāntinimittena (dharmakīrti) 344 pañca dharmā: svabhāvaśca (laṅkāvatāra) 314 pañcādīnavavaikalya 274 patralekhādivinyāsa 292 parijñāyai prahāṇāya 543 parijñātasya keneti (nāgārjuna-ratnāvalī) 344 parokṡopeyatattvasya 309 pārśvatrayaṃ tathaikasya (abhidharmakośa) 365 piṡṭakiṇvajalairanyā 475 punarvahniti nirdiṡṭaṃ 364 pūjanā lekhanā dānaṃ 664 pūraye buddhadharmāṇāṃ (sūtrālaṃkāra) 294 prakrāntārthatiraskāro (dignāga) 381 pramāṇavyāhatatvena 387 prayojanaṃ sapiṇḍārthaṃ (vyākhyāyukti) 277 prasiddhamātrasya hi yāyathārthatā 399 prajñāpāramitā jñānaṃ (prajñāpāramitāpiṇḍārtha) 282,348,362 buddho dharmastathā saṃgha: 272 buddho bhaveyaṃ jagato hitāya 330 bodhisattvā hi satataṃ (sūtrālaṃkāra) 546 bhāvā jāyanti saṃvrtyā 408 bhede'pi niyatā: kecit (dharmakīrti) 356 mana:pradoṡa: prakrtipraduṡṭe (sūtrālaṃkāra) 402 madayedaśitaṃ pītaṃ 475 mahotsāhā mahārambhā (sūtrālaṃkāra) 383 māyākāro yathā kaścit 390 middhenopahataṃ cittaṃ 492 merorūrdhve vimānāni (abhidharmakośa) 366 musāragalvavaidūrya 364 maireyaṃ guḍadhātryambu 475 ya: pratītyasamutpāda: (catu:stava-lokātīta) 348,381,405,441,482,490,536 yathādhimātrakṡānti (abhidharmakośa) 473 yathāprajñaptito dharma 427 yathā yathārthasaṃpatti: 339 yathaudārikasaṃkleśa 296 yadarthakriyāsamarthaṃ 549 yadā śaśaviṡāṇena (suvarṇaprabhāsa) 338 yāvatsaṃsāravāsasthā 330 yojanāṡṭasahasrāṇi (abhidharmakośa) 365 rakṡanti devatā mantrai: 428 ratnaṃ saptavidhaṃ sarvaṃ 364 rāgadveṡodbhavastīvra: (nāgārjuna-ratnāvalī) 343 lakṡaṡoḍaśakodvedha (abhidharmakośa) 365 lakṡyalakṡaṇanirmuktaṃ 299 labdhvā bodhidvayaṃ hyete (nāgārjuna-ratnāvalī) 331 śīlādapi varaṃ bhraṃśo 549 śūnyatā sarvadrṡṭīnāṃ (madhyamakaśāstra) 512 śraddhāvatāṃ pravrttyaṅgaṃ (prajñāpāramitāpiṇḍārtha) 277 valkalai: saguḍai: kācit 475 vikalpāpāśrayatve vā 295 vikalpo'vastunirbhāsāt 342 vidhānaṃ pratiṡedhaṃ ca (dharmakīrti) 300 vinārūpyaṃ tathā dhyānaṃ (sūtrālaṃkāra) 378 vivakṡāparatantratvāt (pramāṇavārtika) 350 viviktāvyatirekitvaṃ (triratnadāsa-piṇḍārtha) 281,534 vismaye ca vivāde ca 341 vrttastha: śrutacintāvān 332 sarvatrālambanaṃ grāhyaṃ (ślokavārtikra) 548 sarve caite saha dvīpā (abhidharmakośa) 365 sa hetu: sarvadrṡṭīnāṃ (nāgārjuna-ratnāvalī) 344 sahodayāccittavarasya dhīmata: 363 saṃvartanya: punastisra: (abhidharmakośa) 329 saṃvrtestathatā yaiva 403 saṃgītikartrā loke hi (prajñāpāramitāpiṇḍārtha) 277 saṃpūrṇapuṇyasaṃbhāra: 291 saṃbandhānuguṇopāyaṃ (tattvasaṃgrahapañjikā) 268 saṃbhāradharmakāyābhyāṃ 276 sāṃnidhyamātratastasya 556 sudarśano'śvakarṇaśca (abhidharmakośa) 365 sūtraṃ geyaṃ vyākaraṇaṃ (sārottamā) 286 svake'vatārātsvasyaiva 402 hetunā ya: samagreṇa (dharmakīrti) 424,474 @565 caturthaṃ pariśiṡṭam | grantha-śāstra-granthakrdādināmasūcī | [aṅka: patrāṅkabodhaka: |] aṅgulimāla 352 ajātaśatruśokavinodanasūtra 282 aḍakavatī 270 anye (anya:) 269,270,350,363,454, 480,485,498,510,533,535, 536,545,546,547,548 apare (apara:) 269,275,304,313,329, 332,358,368,404,414,446, 469,471,478,479,483,493, 498,504,506,510,519,535, 544,546,547,554 abhidharmakośa 473 abhidharmapiṭaka 269 abhidharmasamuccaya 364 abhisamayālaṃkārakārikā 270, 281,306,358 amoghapāśasūtra 385 arthaviniścayasūtra 433 avaivartikacakrasūtra 290 aṡṭasāhasrikā 269,275 asaṅga (ārya) 267,306,310,371,557 ācāryapāda (vasubandhu ?) 300 āryadeva 333 ārṡam, ārṡokti 272,428 urubilvākāśyapa 352 eke (eka:) 269,273,274,303,313 329,332,363,368,396,404, 414,446,454,467,469,471, 478,479,482,483,485,493, 510,533,544,546,547,548,554 ekanayavādin 331 kaṇāda 427 kapphiṇa 352 ruṇādeva 558 kecit (kaiścit, kenacit, kecana) 347, 396,467,485,498,501,504, 506,507,510,519,536,542, 545,546,547,549,553 gaṇḍavyūhasūtra 283 grdhrakūṭa 272,339 candragomin 361 campā 431 cīna 427 cunda (karmakāraputra) 383 jātakamāla 431 tathāgataguhyanirdeśa 270 trikuṭakavihāra 558 daśadharmakasūtra 331 daśabhūmikasūtra 282,555 daśabhūmīśvara (mahāvajradhara) 270 digambara 441 dignāga (ācārya) 275,277,282,286,310,381 dharmacakrapravartanāsūtra 271,398,414 dharmapāla 558 dharmasaṃgītisūtra 270 nāgārjuna (ārya, ācārya) 331,343,360 nikāyagrantha 402 nirākārajñānavāda 436 pañcaviṃśatisāhasrikā (=madhyamā jinajananī) 274,284,285,286,288,290, 291,295,296,306,307,308, 311,312,316,317,320,321, 334,346,348,357,411,479, 504,523,525 pudgalavādin 441 pūrvavyākaraṇa 272 pūrvācāryā: 270,306,379,397,445,524 bāhyārthanayavāda 468,492 bodhimaṇḍa 527 @566 bodhisattvapiṭaka 427,507 brahmajālapariprcchā 508 magadha 380,431 madhyamakanaya 360,492 madhyamā jinajananī (=pañcaviṃśatisāhasrikā) 334,353,354 mādhyamika 550,553 muktakasūtra 402 maitreya (ārya, bhagavān) 267,270,306, 385 (samādhi),411 yogācāra 459 ratnacūḍasūtra 369 ratnameghasūtra 302,331,546 rājagrha 272 laṅkāvatārasūtra 314,331 vajrapāṇi (yakṡa) 270 vasubandhu (ācārya) 267,306,333,360, 456,484 vārtikakāra (=bhadantavimuktisena) 267,274 vārāṇasī 398,414 vijñānavādin 381 vinayapiṭaka 335,402 vimuktisena (ārya) 267,297,304,308, 310,314,316,354,358,384, 411,425,444,479 vimuktisena (bhadanta) 267,297,304 viśvāmitra 351 vairocanabhadra 557 vyākhyāyukti 277 śatasāhasrikā 269,274 śākyakula 351 śākyamuni 332,351 śuddhodana 377 śrāvakapiṭaka 290,294 śreṇika (parivrājaka) 297,298 satyakasatyakīparivarta 331 saddharmapuṇḍarīkasūtra 298,331 samantabhadracaryānirdeśasūtra (=gaṇḍavyūha ?) 282 samādhirājasūtra 429,504 samādhirāja (samādhi) 275,504 saṃdhinirmocanasūtra 524 sākārajñānavāda 437 sāgaranāgarājapariprcchā 271 sāṃkhya 550,552 siṃhavijrmbhita (samādhi) 275 sudarśana (nagara) 376,431 sudharmā (devasabhā) 376 sundarananda 300,351 subhadra (parivrājaka) 335,338 suvarṇaprabhāsasūtra 338 sūtrāntapiṭaka 402 sūtrālaṃkāra 285 svayūthyā: 435 haribhadra 558 @567 ##Addenda [The reader is referred to the foot-note on page 229 of## aṡṭa, ##where I pointed out that portion after## śrāvakayāni ##and upto## tathā (gatamarhantaṃ) ##seemed to be missing in Mss. used by Rajendralal Mitra. We are fortunate, however, to have Haribhadra's## āloka ##on this portion. Fortunately, Dr. Edward Conze, who had specialized in## prajñāpāramitā ##texts, brought to my notice in his letter dated 29-10-1960 his article "The Composition of the## aṡṭasāhasrikā prajñāpāramitā" ##published in the Bulletin of the London School of Oriental and African Studies, Vol.XIV, part ii, 1952, which had escaped my notice, and particularly the Appendix of the article above mentioned, where he printed from the Bodlian Ms. the missing portion. A good deal of this missing portion is cited in SS (see our edition, BST. No. 11, page 188). I am giving here the missing portion from Dr. Conze's article for the benefit of my readers.]## [sacettvamānanda śrāvakayāni] kānāṃ pudgalānāṃ śrāvakabhūmau dharmaṃ deśaye:, tasyāṃ ca dharmadeśanāyāṃ ye trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sattvā:, te sarve arhattvaṃ sākṡātkuryu:, teṡāmapi tvayā me śrāvakeṇa dharmacakrapravartanānupravartanato dharmaṃ deśayato śrāvakakrtyaṃ na krtaṃ syāt | sacetpunastvamānanda bodhisattvasya mahāsattvasya ekamapi prajñāpāramitāpratisaṃyuktaṃ dharmapadaṃ deśaye: saṃprakāśaye:, evamahaṃ tvayā śrāvakeṇa dharmacakrapravartanānupravartanato dharmaṃ deśayata ārādhita: syām, na tu tayā paurvikyā dharmadeśanayā yayā te trisāhasramahāsāhasre lokadhātau sarvasattvā arhattvaṃ prāpitā: | teṡāṃ cārhatāṃ yaddharmamayaṃ puṇyakriyāvastu, śīlamayaṃ puṇyakriyāvastu, bhāvanāmayaṃ puṇyakriyāvastu, tatkiṃ manyase ānanda api nu sa bahu: puṇyaskandha: ? [ānanda] āha-bahu bhagavan, bahu sugata | bhagavānāha-tata: sa ānanda śrāvakayānika: pudgalo bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, yo bodhisattvānāṃ mahāsattvānāṃ prajñāpāramitā- pratisaṃyuktaṃ dharmaṃ deśayati | ato'pi sa ānanda bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati, yo bodhisattvo mahāsattvo'parasya bodhisattvasya mahāsattvasya prajñāpāramitāpratisaṃyuktaṃ dharmaṃ deśayati antaśa ekadivasamapi | tiṡṭhatu ānanda ekadivasam, antaśa: purobhaktamapi | tiṡṭhatu ānanda purobhaktaṃ dharmo deśita:, antaśa ekanālikāmapi, ekanālikāntaramapi vā | tiṡṭhatu ānanda ekanālikāntaram, antaśo muhūrtamapi | tiṡṭhatu ānanda muhūrtam, antaśa ekalavamapi | tiṡṭhatu ānanda ekalavam, antaśa ekakṡaṇamapi | tiṡṭhatu ānanda @568 ekakṡaṇam, antaśa ekakṡaṇasaṃnipātamapi | yo hi ānanda bodhisattvo mahāsattvo- 'parasya bodhisattvasya mahāsattvasya ekakṡaṇalavamuhūrtamapi prajñāpāramitāpratisaṃyuktaṃ dharmapadaṃ deśayati, ayaṃ tato bahutaraṃ puṇyaṃ prasavati | idaṃ hi ānanda tasya bodhisattvasya mahāsattvasya dharmadānaṃ sarvaśrāvakapratyekabuddhayānikānāṃ kuśalamūlānyabhibhavati | evamānanda kuśalamūlasamanvāgato bodhisattvo mahāsattva: | evametat kuśalamūlaṃ samanvāharan, asthāna- metadānanda anavakāśa:, yatsa bodhisattvo mahāsattvo vivarteta anuttarāyā: samyaksaṃbodhe:, na caitatsthānaṃ vidyate || atha khalu bhagavāṃstasyāṃ velāyāṃ tathārūpaṃ rddhyabhisaṃskāramabhisaṃskrtavān, yathārūpeṇa sa rddhyabhisaṃskāreṇa abhisaṃskrtena tāścatasra: parṡado bhikṡubhikṡuṇyupāsakopā- sikā devanāgayakṡagandharvāsuragaruḍakinnaramahoragamanu- ṡyāmanuṡyā vā, sarve te buddhānubhāvena akṡobhyaṃ tathā [gatamarhantaṃ samyaksaṃbuddhaṃ paśyanti sma |] @569 Glossary and Critical Notes (By Dr. S.Bagchi) saṃgha, ##assembly, congregation of the Buddhist monks, Buddho dharmas## tathā saṃgho mārakoṭiśatair api/bhettuṃ na śakyate yasmāt tasmāt saṃgho 'bhidhīyate.// āloka, p. 272. ##Arhat, a saint who has conqured## āsravas ##and attained the acme of perfection, venerable, having vanquished his enemy## (ari+han). āloka ##(P.273) has observed:## pūjādakṡiṇā- guṇaprakarṡādyarhatayā arhanta:. ##Cf. also## hatāritvāt arhat ##(P.273). The## laṅkā (120; 121) ##has explained the significance of the term arhat in the following manner: Arhan punar## mahāmate dhyānadhyeyasamādhivimokṡabalābhijñākleśadu:khavilkalpā bhāvād arhan nity ucyate. mahāmatir āha: traya: punar bhagavatā arhanto 'bhihitā:. tat katamasyā'yaṃ bhagavan narhacchabdo nipātyate ? kiṃ bhagavan śamaikāyanamārgapratilambhikasya, uta bodhipra- ṇidhānābhyastakuśalamūlasaṃmūḍhasya, uta nirmitanairmāṇikasya ? bhagavān āha: śamaikāyanamārgapratilambhikasya mahāmate śrāvakasya, na tva anyeṡām. ##Suzuki's rendition : Again,## mahāmati, ##the Arhat is the one who has attained the## dhyānas, samādhis, ##emancipations, powers, psychic faculties, and with whom there are no more passions, sufferings, and discriminations. Hence the appellation `Arhat'.## mahāmati ##said: Now, the Blessed One declares that there are three kinds of arhats: to which one of the three is this term `Arhat' to be applied ? To one who makes straightway for the path of cessation ? Or to one who neglects all his accumulated stock of merit for the sake of his vow to enlighten others ? Or to one who is a form of the Transformation [Buddha] ? Replied the Blessed One:## mahāmati, ##[the term Arhat] applies to the## śrāvaka ##who makes straight way for the path of cessation, and to no others.## āsrava, āśrava (pāli āsava), ##evil influence, depravity, sin, misery (BHS III). ##The words## ānāsrava, sāsrava, śuṡkāśrava, āśravakṡaya, āśravanirodha kṡīṇāśrava āśravasamudaya, prahīṇasarvāśrava, ##and the like frequently occur in the Buddhist texts. There are four varieties of## āśrava, ##viz##. kāmāśrava, bhavāśrava, avidyāśrava, drṡṭyāśrava. āloka ##(P.273) has left out## drṡṭyāśrava ##from the list. It has made this pertinent observation:## bhavāgrād āsaṃsāraṃ sravati'ti (sru) āśrava:. kāmāsrava:, bhavāsrava: avidyāsrava: iti tridhā bhidyate; āsravaty anugacchati kartāram ity āsrava: ##karma-Kalpataru, P.527; cf.## anāsravadhātu, ##the @570 realm of non-outflows (Suzuki's## laṅkā,148): ##cf. the Jaina conception on## āsrava ##the gate way of the influx of the karmie matter into the soul.## ājāneya, ##free from passions and moral infirmities. noble, distinguished, of noble race,-blooded (BHS 90). Haribhadra in his## āloka ##(p. 273; 274) has offered the following explanation:## śokapari- devādibhayānām ātmānuvādaparānuvādadurgatijīvikādaṇḍāślokama- raṇabhayānāṃ lābhālābhādyaṡṭalokadharmopalepabhayasya svādhi- gamaparipanthībhūtājñānasaṃśayamitthyājñānabhayānāṃ cā 'bhāvāt yathākramaṃ du:khabhayalokadharmājñānāśaṅkāvigamāt nirbhaya- tvena ājāneyā:; akuṭilam rjunā mārgeṇa yāvadgamyagamanāt ājāneyā:; amarasiṃha ##in his## nāmaliṅgānuśāsana ##(II.8) has given the synonym of it## : ājāneyā: kulinā: syu: : ##cf.the comment of the## vyākhyāsudhā ##on it :## aja gatikṡepaṇayo: ghañ (3.3.18). ājena kṡepeṇā 'neyā: prāpaṇīyā āyattvā vā. aśvaṃ kulīnam ājāneyaṃ, śavaṃ kiśoraṃ bruvate iti nāmamālā. śaktibhir bhinnahrdayā: skhalantaśca pade pade / ājānanti yata: saṃjñām ājāneyās tata: smrtā: // iti aśvaśāstram. ##In the present content the word## ājāneya ##has been employed in a figurative sense.## mahānāga, ##who have conquered the mara, great elephant (BHS 423). Haribhadra explains it as a significant epithet: cf.## traivi- dyāditvaviśiṡṭadharmādhigamayogāt mahāpradhānabhāvena mahā- nāgā: (āloka p.273). ##Vide also,## kleśasaṃgrāmavijayitvāt mahānāga: ##(Ibid, p. 274).## pudgala, puṃgala (pāli pudgala). ##person, man, creature, soul,## ātman ##(BHS 347): There are four varieties of it, viz.## tamas- tama:parāyaṇa:, tamojyotispara, jyotistama:para, jyotirjyotispara ##(BHS). The## vyākhyāsudhā (##on Amara's## nāmaliṅgānuśāsana, ##III 5.) has explained the grammatical formation of this word in the following way, `put'## iti kutsāyām avyayam. pudgilati, gīryate vā. gr- nigaraṇe (tu^ pa^ se^) `pacādyac' (3.1.134). `rdorap' (3.3.57) vā. aci vibhāṡā (8.2.21) iti vā la:. pudgalaṭi vā, gala adane (bhv^ā. pa^. se^.) srāve (cu^ ā^ se^) vā. ac (3.1.34). pudgala: sundarākāre triṡu puṃsy ātmadeha--(iti medinī). ##Haribhadra has offered the following explanation of it:## nityasya kāryakāraṇalakṡaṇavāsyavāsakabhāvānupapatte: śubhā- śubhavāsanābhi: pūrṇa: anitya: tadanurūpāṃ gatiṃ lāti grhṇāti, iti nairuktavidhānāt prabandhatayā eka: pudgala: (āloka p. 274). ##Cf.## pudgalasaṃjñā=prāṇisaṃjñā ##(Kalpataru, p. 527). In the Jaina literature, the word pudgala means matter. This is entirely @571 different from the Buddhist sense. With the Buddhists pudgala means an individual or a person. IP.p. 195 and also p. 195n. `This pudgala doctrine of the## sāmmitīyas ##as sketched by Professor De la Vallee Poussin is not in full agreement with the pudgala doctrine of the## sāmmitīyas ##as sketched by## guṇaratna'. ##Ibid. p. 119n. Cf. also## pudgalanairātmyam = ##egolessness of persons. Suzuki,## laṅkā, 63. pudgalapaññatti-##one of the Abhidhammas, Ip, 83. Cf. Also## prasannapadā (V.p.51): `ṡaḍdhāturayam mahārāja puruṡapud- gala ityādi. puruṡakāra, ##stands for all personal and volitional activities p.348). The## āloka ##(pp.286-7) has furnished the following interpretation which is germane to the context of the A## sā ##PP.## puruṡakāra: adhiṡṭhānaṃ taddhetutvāt sa sarvo bhāṡaṇādir upacārāt puruṡakāraśabdeno'kta:. ##adhivacanam, appellation, name, term (BHS 15). designation. Cf. Suzuki,## laṅkā 182.9; 175.18, ##Haribhadra also explains;## ābhimukhyena vyapadeśa: (āloka p. 287). ##Probably it is abhivacana in Sanskrit. Abhi becomes Adhi in## pāli. avavāda. (pāli ##ovda), admonition, instruction, cf.## anuśāsanī. ##These two are often compounded as## avavādānuśāsanī ##(BHS 75); cf. also## deśanā. āloka ##(pp. 288-89) has referred to the ten varieties of## avavāda ##in the following order :## sa punar viṡayabhedāt daśadhā jñeya: (1) pratipattyavavāda:, (2) satyāvavāda:, (3) ratnatrayāva- vāda: (4) aśaktau deśanāvavāda:, (5) apariśrāntau deśanāvavada:, (6) pratipatsaṃparigrahe śikṡaṇam avavāda:, (7) pañcacakṡur- avavāda:, (8) abhijñāvavāda:, (9) darśanamārgāvavāda:, (10) bhāvanāmārgāvavāda:. ##It has also remarked :## ityevaṃ daśavidho 'vavādo-prajñāpāramitāśabdenokta: (p.288). avavāda ##comprises tenfold instruction as enumerated above.## prajñāpti, ##convention as opposed to metaphysical reality making known, declaration, manifestation, expression, statement, manifesto, symbol##, saṃvrti, ##verbal designation, verbal convention, arrangement, seat-provision (BHS 358). This expression occurs in the## laṅkā ##153 (Verse 27)##. prajñaptisatyato hyātmā dravyasan na hi vidyate / skandhānāṃ skandhatā tadvat prajñaptyā na tu dravyata: // ##Suzuki renders it as thought construction.## āloka ##(p. 304) has offered its explanation in conformity with the context :## jñeya- jñānayor grāhyagrāhakaprakārābhiniveśavijñānaṃ prajñapti:... saptasu prayogabhūmiṡu sarvadharmaprajñaptimātratāprativedhāt prajñapti:. @572 samajñā, (pāli samaññā), ##name. The## āloka ##has explained it by referring to its etymology :## vastusametam aham iti jñānaṃ samajñā.........cittotpādāvasthāyāṃ jānātī 'ti jñaṃ saṃjñaṃ cittaṃ pravrttinimittaṃ yasyā bodhisattva iti saṃjñāyāh se 'yam samajñā, sarvasattvasamajñānanimittā. vipratisāra, ##discontent, regret, remorse, saddened, cf.## du:khinī durmanaskā vipratisāriṇī ##Divy. 322.13 (BHS 492-3). kaukrtyam (pāli kukkucca), ##regret, remorse, worry, mental disturbance, difficulties of conscience, wickedness, evil deeds, (BHS 195). This word occurs in the## laṅkāvatāra: yasya kasyacid anyasyā 'nantaryakāriṇa: kaukrtyaṃ tasya kaukrtyadrṡṭivinivarta- nārthaṃ nikṡiptadhurasya kaukrtyadrṡṭyabhāvārtham, ##cf. Suzuki's transl : (##The## śrāvakas ##of transformation)....may see somebody else practising deeds of wickedness, and they will repeatedly make great efforts to turn him away from his wickedness and faulty views, and to make him realise the non-reality of wickedness and faulty views by laying down his burden'.## laṅkā 139. kaukrtyam cetaso vipratisāritā, āloka, 294. āyavyaya, ##income and expenditure: cf.## laṅkā 174 āyavyaya- drṡṭābhiniveśenā 'bhiniveśayati, ##cf. also## laṅkā 175 nā 'haṃ mahāmate lokāyataṃ deśayāmi na cā 'yavyayam. kiṃ tu mahāmate anāyavyayaṃ deśayāmi. tatra āyo nama mahāmate utpādarāśi: samūhāgamād utpadyate. tatra vyayo nāma mahāmate vināśa:. anāyavyaya ityanutpādasyai 'tad adhivacanam. ##Suzuki renders coming-and-going;....Coming means production and mass, it is born of accumulation. Going....means destruction. That which is not coming-and-going is designated unborn.## āloka ##(P.294) offers the following explanation: vidhir## āya: vyayo niṡedha:. uttrāsa, ##unwarranted fear:## saṃtrāsa, ##continuation of fear, fear-complex, fear of what is not to be feared. The## āloka (p.305) ##has attributed specific meanings to them.## tatrā 'sthānatrāsa uttrāsa:, unmārgavat. saṃtatyā trāsa: saṃtrāsa: utpannabhayasyā- 'prativinodanāt saṃtrāsaniścayagamanaṃ saṃtrāsāpatti:. deśana, ##preaching, confession (BHS 271), doctrinal instruc- tion. The## laṅkā 148 ##has brought to light the difference between## siddhāntanaya ##and## deśanānaya ##in the following fashion:## tatra siddhāntanayo mahāmate yaduta pratyātmādhigamaviśeṡalakṡaṇaṃ vāgvikalpākṡararahitam anāsrava-dhātugatiprāpakaṃ pratyātmagati- bhūmigatisarvavaikatīrthyamāravarjitam. vinihatya ca tāṃstīrthya- @573 mārān pratyātmagatir virājate. ##Etan## mahāmate siddhānta- nayalakṡaṇam. tatra deśanānayaḥ katamah. yaduta navāṅga- śāsanavicitropadeśo'nyānanyasadasatpakṡavarjitaḥ upāyakuśalavidhi- pūrvakaḥ sattveṡu darśanāvatāraḥ. yad yenā 'dhimucyate tat tasya deśayet. ##Etan## mahāmate deśanānayalakṡaṇam. ##Suzuki renders the former as the realisation itself and the latter as the teaching about it.## [deśanā-naya ##the way of verbal instruction, in## laṅkā, 148, ##10off., 172.6, distinct from and inferior to## siddhānta- (pratyavasthāna)naya, ##the finally approved way, which is that of immediate personal realization. See Suzuki, Studies, 409 (for other citations of this depreciative use of## deśanā ##in## laṅkā). ##(BHS.271).]## deśanābhinirhāra, āloka (p.486) ##has given the following etymological meaning of it.## deśanā abhinirhriyate janyate 'nene 'ti deśanābhinirhāro dharmakāyaḥ. ##cetovimukti, spiritual liberation of mind## = pāli cetovimutti; prajñnāvimukti, ##spiritual liberation of wisdom,## pāli paññāvimutti; vimukti = pāli vimutti: ##cf##. vimokṡa. ##The## lāṅkāvatāra ##has enu- merated three varieties of it : vimuktayas## tathā tisro 135.204 (##V##). The## āloka ##has offered the following interpretation of these two words## : trṡṇāvidyāpakṡasarvakleśopakleśprahāṇāt samādhisamāpatt- ayaḥ cetovimukti:, arhanmārgajñānaṃ prajñāvimuktir iti krtvā trṡnāvidyāpakṡāṇām abhāvena yathākramam rāgavirāgāt avidyā- virāgāt cetaḥprajñāvimukti:, atas tal-lābhāt samāpattikleśāvaraṇa- vimuktyā sarvathā ubhayabhāgavimuktā: suvimuktacittā: suvimuta- prajñā: ##(ASPP.1). Cf##. yogasūtra (##II.27##) : tasya saptadhā prāntabhūmiḥ prajñā. ##Cf. also## vyāsabhāṡya's ##elucidation## : tasy'eti pratyuditakhyāteḥ praty- āmnāya:. saptadhe'ti aśuddhyāvaraṇamalāpagamāe cittasya pratya- yāntarānutpāde sati saptaprakārai' va prajñā vivekino bhavati. Tad- yathā parijñātam heyam, nā'sya punaḥ parijñeyam asti, kṡīṇā heya- hetavo na punar eteṡām kṡetavyam asti, sākṡātkrtam nirodhasamādhinā hānam, bhāvito vivekakhyātirūpo hānopāya: ityeṡā catuṡṭayī kāryā vimuktiḥ prajñāyāḥ. Cittavimuktis tu trayī. caritādhikārā buddhi: guṇā giriśikharakūṭacyutā iva grāvāṇo niravasthānāḥ svakāraṇe pralayābhimukāḥ saha tenā 'staṃ gacchanti, na cai'ṡāṃ vipralīnānām punarasty utpādaḥ prayojanābhāvād iti. etasyām avasthāyām guṇa- sambandhātitaḥ svarūpamātrajyotir amalaḥ kevalī puruṡaḥ iti etām saptavidhām prāntabhūmiprajñām anupaśyan puruṡaḥ kuśala ityākhyāyate, pratiprasave 'pi cittasya muktaḥ kuśala ityeva bhavati, guṇātītatvād iti. @574 artha, ##ultimate objective, ultimate result. It is susceptible of a twofold classification, viz. the attainment of spiritual good and warding off of evil. The former is brought about by spiritual enlightenment and the latter is occasioned by means of the elimination of ignorance. The## āloka ##(p.273) has elucidated it as follows## : hitāhitaprāptiparihāralakṡaṇo dvividhaḥ svako'rthaḥ vidyāvidyādhigamaprahāṇābhyām....##attaimant of what is good by transcendental knowledge## (=vidyā) ##and abandonment of evil, one positive and another negative : which are necessarily concomitants.## pārami, pārami, ##attainment of the end, arrived at, attained to mastery, supremacy. It is frequently compounded with## -gata ##or## -prāpta; pāramitā, ##mastery, supremacy, perfection (BHS,341); cf.## prajñāpāramitā: ##The## āloka (p.282), ##has offered an elaborate explanation of this important word together with its grammatical formation## : pāram prakarṡaparyantam eti iti vigrhya, kvipi sarvā- pahārilope anityam āgamaśāsanam ity aluki tatpuruṡe krti bahulam iti aluki ca karmavibhakteḥ krte pāramis tadbhāvaḥ pāramitā. prajñāyā dharmapravicayalakṡaṇāyāḥ pāramitā prajñāpārāmitā mukhyā, Buddho Bhagvān māyopamam jñānam advayam. tatprapty- anukūlatvena tu padavākyasamūho grantho darśanādilakṡaṇo mārgaśa ca gauṇī prajñāpāramitā. tathā cā 'ha ācārya-dignāgaḥ: prajñāpāramitā jñānam advayam sā tathāgataḥ / sādhyā tādarthyayogena tācchabdyam granthamārgayoḥ // iti prajñāpāramitāpiṇḍārtha:, 1. ##The## laṅkāvatāra, 237, 238 ##has referred to three varieties of## pāramitās, viz. laukika, lokottara and lokottama. ##Besides it has observed that the Bodhisattvas practise the following six types of## pāramitās ##as enumerated below:## (1) ##charity## (dāna), (2) ##morality## (sāla), (3) ##patience## (kṡānti), (4) ##vigour## (vīrya), (5) ##meditation## (dhyāna), (6) ##trenscendental wisdom## (prajñā). caryā, (pāli cariyā), ##course of conduct of Bodhisattvas, which has four aspects or successive stages. They are of four kinds:## (1) prakrticaryā ##refers to his original, basic endowment;## praṇidhāna- caryā ##to his vows to attain enlightenment;## anulomacaryā ##alludes to his progressive approach to the goal, and## anivartanacaryā ##refers to the point at which it becomes impossible for him to backslide. Cf.## bodhicaryā ##and## duṡkaracaryā ##parallel to bodhi-cari and## duṡkara- @575 cari. ##Cf. also## artha-caryā ##and## dharma-caryā ##(BHS.226). Accord- ing to Suzuki the word## anābhogacaryā ##means the conduct of purposclessness## (laṅkā ##XII##). sthāpayitvā = ##putting aside: cf##. pāli ṭhapettvā. āloka ##explains it as## parityajya ##in conformity with the context.## yaduta = yad idam, ##namely, to wit. Cf##. tad yathā, ##for example, for instance, to wit, such as, viz.; all these could be used in rendering yaduta ##as well as## yad idam; ##because, of course, and that too, with implication of especially, particularly, and those (BHS, pp.443-4).## āloka (274) ##observes## : yadutaśabdo nipātaḥ upadarśanaparaḥ. niryāyuḥ = niścitya prāpnuyuḥ. āloka, 283. pratibhāna, ##presence of mind, self-confidence or brilliance, esp. as manifested in speech; quick wittedness, inspiration (BHS, 66).## āloka (p. 286) ##observes## : pratibhānam yuktamuktābhidhānam. parindāna, ##the giving over, presenting (BHS,p.326).## aryasadāprarudita, ##name of a renowned Bodhisattva.## kāritra, ##action, operation (BHS,p.179)##. lokadhātu, ##world-order, world (BHS,464). The## prajñā- pāramitā ##and other## mahāyāna ##texts have mentioned three varieties of it, viz.## sāhasracūḍika, dvisāhasra, trisāhasramahāsāhasranaya, ##way, standpoint.## saṃyojana, ##fetter as binding to existence, to misery (BHS. p.538); knot (Suzuki). There are ten varieties of it placed under two groups called## avarabhāgīya, ##viz##. satkāyadrṡṭi, sīlavrata- parāmarśa vicikitsā, kāmacchanda, vyāpāda ##and## ūrdhvabhāgīya, ##viz.## rūparāga, ārūpyarāga, auddhatya, māna, avidyā ##(BHS.538). The first three varieties of## avarabhāgīya ##have been mentioned in the## laṅkāvatāra (117,118) eṡāṃ (=srota-āpannānām) tu mahā- mate trayaṇām trīṇi samyojanāni mrdumadhyādhimātrāṅy eva bhavanti. tatra mahāmate katamāni trīṇi saṃyojanāni ? yaduta satkāyadrṡṭir vicikitsā śīlavrataparāmarśaś ca. ##cf. Suzuki's rendering:## mahāmati, ##for these three classes (of the stream-entered) there are three kinds of knots : weak, middling, and strong. What are these three knots,## mahāmati ? ##They are : (1) the view of an individual personality, (2) doubt and (3) the holding on to moral practices. There are Buddhist texts which have referred to the nine varieties of it, viz.## anunaya, pratigha, māna, avidyā, drṡṭi, parāmarśa, vicikitsā, īrṡyā, mātsarya (BHS,539). ##The## āloka ##has explained @576 the expression## parikṡīṇabhavasamyojanāḥ ##in the following way :## pari samantāt yathāsambhavam āryamārgeṇa kṡīṇāni bhavena saha puruṡasamyojanāt pratighādinavasamyojanāni yeṡm te parikṡīṇa- bhavasamyojanā:. ##So it is evident that## āloka ##endorses the nine varieties of it as enumerated above.## dharmakāya, ##having a body that is, or is characterized by, the Doctrine; an epithet of the Buddha himself; the mass of conditions of existence, spiritual body or form. Cf.## rūpakāya ##physical form, Absolute Body, Material Body (Re' gamey); considered the highest of three bodies of a Buddha, the others being## saṃbhoga^ ##and## nirmāṇak^ ##n. of one of the four## devatās ##of the bodhi-tree (BHS, 277). The## laṅkāvatāra (192) ##has observed##: kiṃ tu mahāmate manomayadharmakāyasya tathāgatasyai 'tad adhi- vacanam. ##Cf. Suzuki's transl. Nevertheless,## mahāmati, ##there is another name for the## tathāgata ##when his## dharmakāya ##assumes a will-body.## cittotpāda, ##production of intuition, resolution, intent deliberate mental act, idea, determination, thought. Cf.## ekacittotpāda, sarvajñatācittotpāda, sahacittotpāda (BHS.,229). mārga, ##way,## (1) aṡṭāṇga-m^ (pāli aṭṭaṅgamagga), ##the (noble,## ārya) ##8-fold path##; samyag-drṡṭi, -saṃkalpa, -vāc, -kar- mānta, -ājīva, -vyāyāma, -smrti, -samādhi; (2) daśāryagotra- mārgam pratilabhate. laṅkā. 222.4. ##Acc. to Suzuki the ten paths of discipline which belong to the noble family (of the## tathāgatas); ##cf. also the ten## kuśala-karmapatha (3) ##four kinds of## śramaṇa, ##viz.## mārga-jina, -deśika, -jīvin, -dūṡin, ##(BHS, 431) (MVY 5127-30);## vibhāvita, ##free from, deprived of.........(BHS 495). pravicaya, ##discriminating comprehension, investigation, sepa- rate, divide, classify, select;## dharma-pravicaya (āloka,269) ##one of the## (saṃ)bodhyaṅga ##(BHS, 386). Cf.## laṅkā. 15.2; pravicayabuddhyā vicārayamāṇaḥ-##ponder things with wisdom (Suzuki); with mind set on discernment (BHS)## laṅkā. 52.4 āparamāṇu-pravicayād... ##minutely the analysis....may go on....to the subtlest practicle known as atom. (Suzuki).## skandha, (=pāli khandha) ##mass, large amount, of bulk rather than quantity, the universe with its whole mass of air, earth, and fire: ending in## kāya,-varga, ##virtual synonyms of## -skandha; ##personality; elements of separate existence, cf##. dharmaskandha, śīla-skandha, prajñā-skandha, puṇya-skandha, saṃskāra-skandha, samādhi-skandha-, @577 rūpa-skandha, vimukti-skandha; ##(BHS,607). It is one of the fundamental postulates of Buddhism that the five conglomerations## pañca-skandha) ##serve as the ultimate basis of body, mind, and soul. A subtle analysis of their essential nature shows that they are constituted of the five-skandhas and this accounts for attachment to the notion of existence. It is owing to this reason they are collec- tively designated as## upādānaskandha. ##Besides the Buddhist texts have set down three skandhas which are conducive to the accumula- tion of religious merit in the following order;## (1) pāpadeśanā, (2) puṇyānumodanā, (3) buddhādhyeṡaṇā (śikṡ, 220.2). dhātu, ##the word## dhātu ##is preceded by or compounded with numerous words. It is also used in its own absolute form. The meaning of it varies with the variation of the context: (a) physical element (BHS,282). Cf.## prthivīdhātu (##earth##) abdhātu (##water##), tejodhātu ##(light)##, vāyudhātu (##wind##), ākāśadhātu (##ether##), vijñāna- dhātu (##consciousness##). ##The first four varieties correspond to the four## mahābhūtas; ##(b) bodily humors (or elements), viz. wind## (vāta), ##biles (pitta) and phlegm, cf. three## doṡas ##as elaborated in the## āyur- vedaśāstra; (c) ##the 18## dhātus, ##psycho-physical constituent elements are the## 12 āyatanas ##i.e. the 6 senses plus 6 sense-objects, plus the 6 corresponding sensory perceptions,## vijñāna; ##(d) constituent element of the mind, or character, and so by extension (psychic-) character, nature, natural disposition, state of mind, psychic charac- teristic, sphere, region, word, state, condition; (e) three states of existence,## kāma-dh^ rūpa-dh^, ##and## ārūpya-dh^, ##cf.## dharma-dhātu, ##sphere of religion; (f) mass, abundance, large quantity, cf.## sattva-dhātu; ##(g) elemental bodily substance, relics, bodily remains, cf. also## dhātu-vigraha ##(BHS,282-84). According to Caraka there are six elements## (dhātus), ##viz. the five elements such as## ākāśa, vāyu, ##etc. and## cetanā, ##called also## puruṡa ##(S.N. Dasgupta, IP,213)##. āvāhaka, ##bringing in, introductive, inductive (BHS,108)## prātihārya, ##extraordinary occurrance, miracle, three kinds attributed to Buddhas,## rddhi-pr^ ##magic performance (as by## indrajāla), ādeśanā-pr^, ##mind-reading, and## anuśāsanī-pr^ ##miracle of admoni- tion (effecting destruction of some one's vices). (BHS, P.392). nirvedha, (intellectual) penetration, insight: cf.## nirvedha- bhāgīya, ##belonging or conducing to the (four states of) penetration, insight, which are## uṡmagata-(avasthā), mūrdhāvasthā, kṡānti ##and## laukikāgr(y)a-dharma (##the last## = ānantaryasamādhi ##(BHS,305). @578 bhadrakalpa, ##a kalpa such as the present in which 5 Buddhas are to appear (four, from Krakucchanda to## śakyamuni, ##and the fifth, Maitreya: cf. bhadrakalpika ##belonging to (the present) bhadrakalpa, BHS, 406.## vajrapāṇi, ##Indra, n. of ā# yakṡa, ##Indra's form assumed by Buddha, Bodhisattva; a special attendant on Buddha.## laṅkā, 240:10; ##ā# Bodhisattva ##in the 8th## bhūmi ##is## vajrapāṇisatatānubaddha,.... ##the Bodhisattva, and the## yakṡa ##or## guhyaka ##prince are the same person (BHS,467)## person (BHS,467).## aḍakavati (##Skt## alakā) ##n. of the capital of the## yakṡas ##(BHS,8). Names of## tathāgata: ##acalitā#, tathatā, anutpāda, bhūtakoṭiḥ, śunyatā, yathāvattā, virāgatā, nirodha, ākāsadhātu, p. 253/asāpp. tathatā assāpp, p. 253. bhūtakoṭī 'ti (cf. koṭi, ##end, goal; perfection, salvation) the true goal: listed Mvy 1708 among `synonyms for## paramārtha, ##the supreme truth, real end, absolute truth, true end (BHS, p.410); The## asāpp (##cf.dharmodgataparivarta) has made this pertinent utterance: Na hi kulaputrā# bhūtakoṭyā āgamanaṃ vā gamanaṃ va prajñāyate. yā ce bhūta-koṭiḥ, sa tathāgata:. ākāśadhātu, ##one of the elements and means void space or ether. Cf. Na hi kulaputrā# ākāśadhātor āgamanam vā gamanam vā prajñā- yate. yaśca ākāśadhātuḥ sa tathāgataḥ. -asāpp ##(Dharmod- gataparivarta). nirodha, ##extermination, the third## ārya-satya: ##cf. also## nirodha- samāpatti, ##accorded the position of supreme importance amongest the different varieties of## samāpatti. ##The## laṅkā ##has refrred to it in the following verse;## ārūpyā ca samāpattir nirodhaś ca katham bhavet. rūpa-kāya, ##form-body, material body (of a Buddha); physical form; regularly contrasted with## dharmakāya (BHS, 456). ##The## asāpp (Dharmodgataparivarta) ##has observed: Na hī# Tathāgato rūpakāyato draṡṭavyaḥ. dharmakāyās tathāgatāḥ. gati, ##state of existence into which rebirth is possible; destiny, (future) state. The authoritative Buddhist texts have listed the five different varieties of gatis in the following order## (1) deva (diety##), (2) manuṡya (3) preta (##departed spirits, or ghosts (4) tiryak (loweranimal) (5) naraka (hell). The first two types @579 GLOSSARY AND CRITICAL NOTES of existence have been accorded a superior status in comparison with the rest which has been dubbed as## durgati. ##The following utterance of the## asāpp ##(Dharmodgataparivarta) is worthy of mention; sarve## te ṡaḍgatikam samsāram gatāḥ. ##The## āloka (548) ##has offered its own interpretation of it.## ṡaḍgatikam iti devādipañca- gatibhyo 'suragateḥ prthagvyavasthāpanāt. Te ca bhagavataḥ śrāvakā iti. dakṡiṇīyaḥ = ##Worthy of raverence : worthy of receiving## dakṡiṇā, ##cf.## asāpp, ##p. 254 line## 13. kuśalamūla = ##root of merit. The## dharmasamgraha (p.330, 339) ##has laid down three varieties of it in the following order :## (1) bodhicittotpādaḥ, (2) āśayaviśuddhiḥ, (3) ahamkāramama- kāraparityāgaś ca. trīṇi kuśalamūlāni. tad yathā-adveṡaḥ, alobhaḥ, amohaś ce'ti. ##Etad## viparyāt trīṇy akuśalamūlāni. tad yathā-lobhaḥ, mohaḥ, dveṡaś ce'ti, ##cf.## api tu khalu punaḥ sattvānām kuśalamūlāny upādāya mahāsamudre ratnāny utpadyante. asāpp (Dharmod- gata-parivarta). adhimukti-caryābhūmi, ##stage of zealous conduct(BHS,14)##.